Stellingwarfs
| Stellingwarfs | |
|---|---|
| Stellingwarfs Wikipedie-logo | 
|
| Nedersaksische naeme | Stellingwarfs |
| Nederlaanse naeme | Stellingwerfs |
| Laand | Nederlaand |
| Taelgebied | Zuud-Frieslaand (behalve in Haulerwiek, Waskemeer en rond Noordwoolde), Noordwest-Overiessel en Zuudwest-Drenthe |
| Antal sprekers | Tussen 10.600 en 51.000 |
| Taelklassifikaosie |
|
| Schrift | Et Latiense alfabet |
| Biebelvertaeling | 2010 [1] |
| Taelstaotus | Nedersaksisch dialekt |
| Dialekten | Stellingwarfs, Kuunders, Westhoeksters, Blokziels, Vollenhoofs, (indieling onbekend veur de rest van Stellingwarfstaelig Overiessel en Drenthe) |
| Taelkode ISO 639-1 | n.v.t. |
| Taelkode ISO 639-2 | n.v.t. |
| Taelkode ISO 639-3/DIS | stl |
Et Stellingwarfs is een Friso-Saksisch dialekt dat praot wodt in de gemienten Oost- en Weststellingwarf (tegere de Stellingwarven) in Zuudoost-Frieslaand, mit uutzundering van de Friestaelige dörpen Haulerwiek en Waskemeer (beidend Ooststellingwarf) en et gebied rond et dörp Noordwoolde, waor onder invloed van de veenkeloniën een eigen streektael ontwikkeld is (in de volksmond Veenkeloniaols nuumd). Et dialekt in et noordwesten van Overiessel (omdebi'j gemiente Stienwiekerlaand) en et zuudwesten van Drenthe (omdebi'j de gemiente Westerveld) beheurt ok tot et Stellingwarfs.
Taelgebied
[bewark | bronkode bewarken]
Et Stellingwarfs het zien oorsprong in et Nedersaksisch en is daordeur verwaant an onder meer et Drents en et Sallaans. De streektael van de gemiente Stienwiekerlaand (Kop van Overiessel) wodt ok tot et Stellingwarfs rekend. In zuudwestelik Drenthe beheurt et grootste diel van de gemiente Westerveld, kleine stokken van de gemienten Midden-Drenthe en Noorderveld en een smalle stroke van de gemiente Meppel tot et Stellingwarfs. Et kerngebied van et Stellingwarfs bin de gemienten Weststellingwarf en Ooststellingwarf.
In de vuuf oostelike dörpen van de Friese gemiente Lemsterlaand (Delfstrehuzen, Bantege, Echtenerbrogge, Echten en Oosterzee) wodde vrogger ok Stellingwarfs praot. Hier was et Stellingwarfs liekewel niet inheems, mar is et d'r hennebrocht deur luden uut Gieteren, in Stienwiekerlaand, die in de laete achttiende en vrogge negentiende ieuw et leegvene ontginden. Krek zo wodde et Stellingwarfs vrogger ok praot in de dörpen in et zuden en oosten van de gemiente Et Vene: Hoornsterzwaog, Jubbege, Ooldehoorn en Ni'jehoorn. Pas in de 20e ieuw wodde de Kuunder een dudelike taelgreens.
De Stellingwarven beheuren tegere mit Et Bildt (Bildts), Liwwadden (Stadsfries) en de Waddeneilanen Vlielaand en Amelaand tot de gebieden in Frieslaand waor gien Fries praot wodt. Uutzunderings bin de Stellingwarver dörpen Waskemeer en Haulerwiek.
Klassifikaosie
[bewark | bronkode bewarken]
Et Stellingwarfs wodt vaeke indeeld as onderdiel van et Nedersaksisch, ien van de dialektgroepen binnen et Nederduuts (Plat). Et Stellingwarfs is een Friso-Saksische tael zoas et Grunnegs of Oostfries. Binnen de Friso-Saksische taelen is et Stellingwarfs, eers as et Grunnegs en Oostfries, onderdiel van et Westfaols en niet van et Noord-Nedersaksisch. Mit bi'jgelieks de verkleinwoorties, zelsstaandige naemwoorden en uutspraok het et Stellingwarfs grote geliekenissen mit et een aander Westfaols dialekt, et Drents. Zo bin d'r veur de Stellingwarver spelling verscheidene grondbeginselen uut de Drentse schriefwieze overneumen.
Pattie kenmarken het et Stellingwarfs ok gemeenschoppelik mit et Fries, of gaon terogge op et Fries. Zo ontbrekt et wederkerend warkwoord zich, waor ze him of hum veur bruken. Nao een veurzetsel as op vaalt van et lidwoord de vake de d vort: op 'e taofel (Fries: op 'e tafel). En in plak van et Saksische ienhiedsmeervoold op -t (wi'j maakt) hej in de mieste Stellingwarfse dialekten vervangen -en (wi'j maeken). De -en-vorm wodt ok bruukt veur de twiede persoon inkelvoold (ie maeken, niet ie maakt). In de daegelikse woordenschat bin d'r een protte woorden die allenig in et Fries en Stellingwarfs veurkomen, en niet in ere Nedersaksische dialekten.
Ok typisch Stellingwarfs is et gebruuk van 'ae' (langrekte èè) in plak van 'aa' in een bulte woorden, niet in 'ao' zoas dat in de omkrieten veurkomt. Et Stellingwarfse sjibbolet is dan ok: et waeter slaet tegen de raemen dat et klaetert. Ze zeggen bi'jgelieks tael, mar d'r bin toch - krek as in de ere Nedersaksische dialekten - een protte woorden mit 'ao', zoas gaon, staon, raod, taofel, vraoge. In et Veluws bruken ze gien 'ae' mar 'aa' (of 'ao'). In et noordelikste punt waor ze Oost-Veluws praoten en in et Noord-Overiessels (Sallaans) bruken ze ok ää, disse klaank leit tussen de Stellingwarfse ae en de Nederlaanse 'aa' in. Vergeliek:
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Variaanten
[bewark | bronkode bewarken]Woorden die in et grootste part van et Stellingwarfse taelgebied aendigen op "-aer" wodden in Ooststellingwarf uutspreuken as "-eer". Allend in et westelikste punt van Ooststellingwarf zeggen ze "-aer". Toch praoten ze niet van een apat "Weststellingwarfs" tegenover een "Ooststellingwarfs". De gemientegreens is gien taelgreens. [2]
Rond Stienwiek bruken ze niet "jim" en "jow" zoas in de Stellingwarven, mar "jullie" en "joe(n)". Ze zeggen niet "hi'j het en geft", mar "hi'j hef en gef". 't Voltooid dielwoord maeken ze mit e-: niet "bleven" en "maekt", mar "ebleven" en "emeuken". In Stienwiekerlaand praoten ze ok niet van "heit" en "mem", zoas ze in de Stellingwarven doen. In plaatse van erekte klinkers (veerder, oold), heur ie körte klinkers: (verder, old).
In de Smildes in de gemiente Midden-Drenthe is de warkwoordsvervoeging zoas in de Stellingwarven en Stienwiekerlaand: gien Saksisch ienhiedsmeervoold op -t, mar -en (wi'j, ie, zi'j jaegen) en -en bi'j de twiede persoon inkelvoold (ie jaegen). Et voltooid dielwoord het daor gien e- (hef jeugen). In et grootste pat van Stellingwarfstaelig Drenthe bruken ze et Saksisch ienhiedsmeervoold wel (wi'j, ie, zi'j jaegt), en he'j -t bi'j de twiede persoon inkelvoold (ie jaegt). Et voltooid dielwoord het daor wel een e- (hef ejeugen, ejacht). [3]
In et Kuunders, dat praot wodt in de omkrieten van De Kuunder en Blankenham, wodt d'r "aa" zegd in stee van "ae" en in de vier westelikste dörpen van Weststellingwarf (Munnikeburen, Ni'jtriene, Scharpenzeel en Spange) wodt naost een algemiener Stellingwarfs ok nog een aandere variaant praot, et zogenaemde Westhoeksters, dat stark op et Kuunders liekt. De dialektoloog Harrie Scholtmeijer schrift dat et "Westhoekers" praot wodt in Spange, Sliekenborg, Scharpenzeel en De Langelille. [4]
Veerder is d'r nog et Blokziels, dat praot wodt in et dörp Blokziel en de omkrieten. Hier zeggen ze "ao" ("ô") in stee van "ae". In et Vollenhoofs, dat in de omkrieten van Vollenhove, Sint Jansklooster en Wannepervene praot wodt, zeggen ze "aa" in plak van "ae". Et Blokziels en et Vollenhoofs wodden deur pattie taelkundigen niet tot et Stellingwarfs rekend. Scholtmeijer besprekt et Kuunders, Blankenhams en Blokziels saemen en nuumt een protte eigenaordighieden d'r-van. [5]
Geschiedenis
[bewark | bronkode bewarken]Et ooldste Stellingwarfs wodde tussen 1790 en 1795 schreven in Ooldemaark. Et gaot om et gedichien Elsien kumm’ries gauw van ’t Faarken. Deur de karakteristieke 'ae' klaank weten we dat et hier om een eerste variaant in et Stellingwarfs gaot. In 1837 volgt nog een tekst in et Stellingwarfs en daornao verschient d'r hier en daor wel vaeker wat in de tael.
Nao de Twiede Wereldoorlog was et Hendrik Johannes Bergveld die veur et eerst in et Stellingwarfs begun te schrieven. Zien wark is postuum uutgeven. Bergveld het van grote betekenis west veur de Stellingwarfse schrieveri'je. Zien teksten bin hiel breed; van religieuze stokken tot gedichten en verhaelen tot an tonielspullegies. Hi'j het nooit perbeerd om elitair Stellingwarfs te schrieven of makkelik te skoren mit ienvoldige lachwekkende stokken, mar is altied dichte bi'j himzels bleven. Er risseltaot is een hiele authentieke schriever mit authentieke teksten. Onder et schrieven docht hi'j nao over de spelling van et Stellingwarfs. Hi'j is dichte bi'j de spellinggewoontes van Drenthe bleven en bi'j de spelling van et Nederlaans.
In 1970 wodde de Stichting Stellingwarver Schrieversronte. Disse stichting het et wark van Bergveld en ere schrievers uutgeven. Mit zowat 1.300 leden is et iene van de grootste organisaosies in et Nedersaksische/Nederduutse taelgebied. De stichting zorgt veur materiaol op de schoelen, geft boeken uut, organiseerd kursussen en een hiele protte meer. Vanof et begin wodde de spelling van Bergveld deur de Schrieversronte bruukt en in 1976 wodde die spelling mit een peer kleine anpassingen as de Stellingwarver spelling vaastelegd.
Sprekers
[bewark | bronkode bewarken]
Deur de kleine verschillegies tussen et Stellingwarfs en et Nederlaans is et niet makkelik om de tael van de meensken al of niet as Stellingwarfs te klassifiseren. Nao de jaoren '50 is veural et Nederlaans sterker wodden in et taelgebruuk van de inwoners van Stellingwarf. Een in omvang toenemende groep Stellingwervers gong uutslutend of haost uutslutend Nederlaans spreken. Behalven an et Nederlaans moet et Stellingwarfs ok an et Fries terrein votgeven; veural Ooststellingwarf is sund de negentiende ieuw stark verfriest.[6]
Et gebruuk van et Stellingwarfs nimt veural onder de jeugd of. Uut verschillende onderzuken komt naor veuren dat et Nedersaksisch ongeveer deur vief procent van de jeugd praot wodt.[7] Veur et Stellingwarfs liekt dat niet aanders te wezen. Op de schoelen is et Stellingwarfs as daegelikse omgangstael zo goed as vot.[8] Geert Driessen van de Radboud Universiteit Nijmegen het onderzuuk daon in 1995, 2001 en 2011 naor et Nedersaksische taelgebruuk. Hi'j maekte daor een onderscheid tussen volwassenen en kiender. In 2011 zol 15% van de heiten en memmen nog kroemepraoten mit mekeer en bi'j de kiender zol 1% een Nedersaksisch dialekt praoten mit zien of heur vrienden.[9]
Hieronder staot de lieste Taeltelling 2005 mit percentages uut een onderzuuk naor taelbeheersing van et Nedersaksisch (waoronder dus et Stellingwarfs). De percentages bin ofkomstig uut de Taaltelling Nedersaksisch publiceerd in 2005. In 2007, 2011 en 2015 het de perveensie Fryslân een Quick-Scan onderzuuk daon naor et gebruuk van taelen en streektaelen in de perveensie Frieslaand/Fryslân. De Taeltelling het et over et kunnen praoten en lezen en de Quick-Scan het et gebruuk van et Stellingwarfs as thuustaal onderzocht.
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Kultuuruterings in et Stellingwarfs
[bewark | bronkode bewarken]
Der beståt ouk een artikel "Stellingwarfse schrieveri'je" mid meyr informaty oaver dit underwarp
In 1972 is de Stellingwarver Schrieversronte opricht, die sund die tied boeken uutgeft, taelkursussen verzorgt en onderzuuk dot naor de Stellingwarfse tael en kultuur. De Schrieversronte gaot liekewel allienig over et Stellingwarfse taelgebied in de perveensie Frieslaand. De Schrieversronte geft zes keer in 't jaor et tiedschrift De Ovend uut, waor proza, poëzie, literetuurreceensies en stokken over taelkunde, volkskunde en geschiedenis allegeer in publiceerd wodden. Veerder verschient d'r in et weekblad Stellingwerf en in de Leeuwarder Courante elke weke vaaste rebrieken in et Stellingwarfs. Van 2005 tot 2011 wodde ok et digitaol Stellingwarfs maondblad An de liende van de stichting Stellingwerfs Eigen uutbrocht. Wat aandere media angaot, beide lekaole radiostesjons in de Stellingwarven zennen et streektaelpergramme "Huus en Hiem" uut. In Noordwest-Overiessel verschient viermaol in et jaor et tiedschrift Kopstôkken mit bi'jdregen in de tael van disse regio, waoronder dus ok et Stellingwarfs. De Stelligwarfstaelige dielen van Drenthe doen wat streektael anbelangt miest mit aktiviteiten binnen Drenthe mit.
Et Stellingwarfs is veur Nederlaanstaeligen over et algemien goed leesber. De Stellingwarfse schrieveri'je is meerstal medern en kent een verfiend taelgebruuk. Onder de bekendste Stellingwarfstaelige schrievers bin Hendrik Johannes Bergveld en Johan Veenstra. De H.J. Bergveld-pries en de De Stellingwarver Schrieveri'je Pries bin op 't heden de twie Stellingwarver schrieveri'jepriezen.
Zie ok
[bewark | bronkode bewarken]Uutgaonde verwiezings
[bewark | bronkode bewarken]Referenties
[bewark | bronkode bewarken]- ↑ Bibel no ek yn Stellingwerfsk van de Omrop Fryslân website
- ↑ Thuusblad van de webstee van de Stellingwarver Schrieversronte
- ↑ Darwinkel, Abel, Jan Germs en H. Slot (2005), Moi! Taalgids Drenthe, Assen: In Boekvorm Uitgevers bv (p.78)
- ↑ Scholtmeijer, Harrie (2006), Mörn! Taalgids Overijssel, Assen: In Boekvorm Uitgevers bv (p.23)
- ↑ Scholtmeijer, Harrie (2006), Mörn! Taalgids Overijssel, Assen: In Boekvorm Uitgevers bv (p.16-29)
- ↑ Taal in Nederland over et Stellingwarfs
- ↑ Afname van het gebruik van streektalen en dialecten in Nederland
- ↑ Pieter Jonker niet somber over Stellingwerfs artikel in 't Friesch Dagblad van 1 juli 2011
- ↑ Geert Driessen (2012) "Ontwikkelingen in het gebruik van Fries, streektalen en dialecten in de periode 1995-2011. Nijmegen: ITS.