Stellingwarver taelwiezer
Dit is de Stellingwarver taelwiezer van Wikipedie. Veurbeelden van dingen die hierin staon, bin: grammatika, algemiene woorden, inkelde uutdrukkings, plaknaemen en aandere handige overzichten. Een soortgelieke taelwiezer bestaot ok veur inkelde aandere dialekten, die'j hier onderan de pagina vienen kunnen.
Zie ok et artikel over et Stellingwarfs.
Info veurof
[bewark | bronkode bewarken]Et Stellingwarfs is een Friso-Saksische tael en vormt een onderdiel van et Nedersaksisch dialektkontinuüm dat in Duutslaand overgaot in een tael die daor et Nederduuts nuumd wodt.
Et Stellingwarfs wodt praot in de Friese gemientes Weststellingwarf (ok wel: Stellingwarf-Westaende) en Ooststellingwarf (of: Stellingwarf-Oostaende). De ienigste dörpen in de Stellingwarven waor gien Stellingwarfs praot wodt bin Waskemeer en Haulerwiek: hier praoten ze vanoolds Fries. Et Stellingwarfs wodt ok praot in Zuudwest-Drenthe (bi'j Vledder, Dever, Dwingel) en 't noordelike diel van de Kop van Oaveriessel (bi'j Stienwiek). Et Stellingwarfs wodt meerstal niet onderverdield in subdialekten: de reden hierveur is dat d'r binnen et Stellingwarfs gien dudelike greenzen bin tussen dialekten.
Et Stellingwarfs is veural bekend om zien ae-klaank, bi'jglieks in et zinnegien Et waeter klaetert tegen de glaezen. Dit is een kerakteristiek kenmark van et hiele Stellingwarver taelgebied. In de gemienten Stienwiekerlaand en Westerwolde beschrieven de meensken heur tael niet as Stellingwarfs, mar respektivelik as Noordwest-Overiessels of Zuudwest-Drents. De ae laot ok een overienkomst zien mit mit de zudelike dialekten van et Oost-Veluws en et Sallaans.
Deur een iewenoolde baand het et Stellingwarfs ok pattie kenmarken van et Fries. Hierdeur verschilt et Stellingwarfs van de angreenzende Nedersaksische dialekten. Een antal Friese kenmarken bin al iewenoold zoas dat ok bi'j et Grunnings, een aandere Friso-Saksische tael, et geval is. Meerdere Friese woorden bin ok laeter in et Stellingwarfs kommen.
Grammatika
[bewark | bronkode bewarken]Persoonlike veurnaemwoorden (onderwarp)
[bewark | bronkode bewarken]Stellingwarfs | Nederlaans |
Ik | ik |
Ie | jij |
Hi'j, zi'j | hij, zij |
Wi'j | wij |
Jim / jullie | jullie |
Zi'j | zij |
Persoonlike veurnaemwoorden (veurwarp)
[bewark | bronkode bewarken]Stellingwarfs | Nederlaans |
Mi'j | mij |
Jow / joe | jou |
Him / hom | hem |
Heur | haar |
Oons | ons |
Jim / jullie | jullie |
Heur | hen |
Bezittelike veurnaemwoorden
[bewark | bronkode bewarken]Stellingwarfs | Nederlaans |
Mien | mijn |
Jow / joen | jouw |
Zien, heur (bi'jtieden ok: zien veur heur) | zijn, haar |
Oonze | onze |
Jim / jullie | jullie |
Heur | hun |
Regelmaotige waarkwoorden
[bewark | bronkode bewarken]Regels veur de teengwoordige tied:
- Ik + STAM + e
- Ie + STAM + en
- Hi'j + STAM - mit vaeke een klinkerveraandering en/of wieziging van de leste medeklinker
- Wi'j + STAM + en
- Jim / jullie + STAM + en
- Zi'j + STAM + en
Inkelde vervoegde warkwoorden
[bewark | bronkode bewarken]Hebben *
[bewark | bronkode bewarken]Teengwoordige tied | Vleden tied | Voltooide tied |
---|---|---|
Ik heb(be) | Ik had(de) | Ik heb(be) (e)had |
Ie hebben | Ie hadden | Ie hebben (e)had |
Hi'j het / hef | Hi'j had | Hi'j het / hef (e)had |
Wi'j hebben | Wi'j hadden | Wi'j hebben (e)had |
Jim / jullie hebben | Jim / jullie hadden | Jim / jullie hebben (e)had |
Zi'j hebben | Zi'j hadden | Zi'j hebben (e)had |
- Vaeke heur ie de begin-h niet.
Wezen
[bewark | bronkode bewarken]Teengwoordige tied | Vleden tied | Voltooide tied |
---|---|---|
Ik bin | Ik was | Ik hebbe west |
Ie bin | Ie weren | Ie hebben (e)west |
Hi'j is | Hi'j was | Hi'j het / hef (e)west |
Wi'j bin | Wi'j weren | Wi'j hebben (e)west |
Jim / jullie bin | Jim / jullie weren | Jim / jullie hebben (e)west |
Zi'j bin | Zi'j weren | Zi'j hebben (e)west |
Vraogen
[bewark | bronkode bewarken]Teengwoordige tied | Vleden tied | Voltooide tied |
---|---|---|
Ik vraoge | Ik vreug | Ik hebbe vraogd |
Ie vraogen | Ie vreugen | Ie hebben (e)vraogd |
Hi'j vragt / vrag | Hi'j vreug | Hi'j het / hef (e)vraogd |
Wi'j vraogen | Wi'j vreugen | Wi'j hebben (e)vraogd |
Jim / jullie vraogen | Jim / jullie vreugen | Jim / jullie hebben (e)vraogd |
Zi'j vraogen | Zi'j vreugen | Zi'j hebben (e)vraogd |
Kieken
[bewark | bronkode bewarken]Teengwoordige tied | Vleden tied | Voltooide tied |
---|---|---|
Ik kiek | Ik keek | Ik hebbe keken |
Ie kieken | Ie keken | Ie hebben (e)keken |
Hi'j kik | Hi'j keek | Hi'j het / hef (e)keken |
Wi'j kieken | Wi'j keken | Wi'j hebben (e)keken |
Jim / jullie kieken | Jim / jullie keken | Jim / jullie hebben (e)keken |
Zi'j kieken | Zi'j keken | Zi'j hebben (e)keken |
Verkleinwoorden
[bewark | bronkode bewarken]Et Stellingwarfs is riek an verkleinwoorties. Hieronder een antal veurbeelden:
Veurbeelden van verkleinwoorden in et Stellingwarfs | |||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Stellingwarfs | Nederlaans | ||||||||||||||
lae-laegien | la-laatje | ||||||||||||||
kanne-kannegien | kan-kannetje | ||||||||||||||
vodde-voddegien | vod-vodje | ||||||||||||||
kop-koppien | kop-kopje | ||||||||||||||
oor-oortien | oor-oortje | ||||||||||||||
naeme-naempien | naam-naampje |
In et meervoold vervaalt de n van -gien, en daor komt een s veur in et plak -gies. Dan wodt ien ballegien dus twie ballegies. Aandere veurbeelden bin koppien-koppies en naemegien-naempies.
Schriefwieze
[bewark | bronkode bewarken]Saemenstellingen
[bewark | bronkode bewarken]Een overzicht van de vaek gebruukte saemenstellingen staot hieronder.
Type A’K
[bewark | bronkode bewarken]Stellingwarfs | Nederlaans |
---|---|
a’k | als ik |
da’k | dat ik |
dao’k | waar ik |
geloo’k | geloof ik |
he’k | heb ik |
kree’k | kreeg ik |
krie’k | krijg ik |
la’k | lag ik |
lao’k | laat ik |
leu’k | liet ik |
li’k | lig ik |
ma’k | mag ik |
moe’k | moet ik |
vrao’k | vraag ik |
vreu’k | vroeg ik |
wa’k | wat ik, was ik |
wao’k | waar ik |
wee’k | weet ik |
wi’k | wil ik |
wo’k | wou ik, word ik |
zae’k | zeg ik |
za’k | zal ik, zag ik |
zo’k | zou ik |
Type AJ’
[bewark | bronkode bewarken]Stellingwarfs | Nederlaans |
---|---|
aj’ | als je |
bi’j’ | ben je |
daj’ | dat je |
daoj’ | waar je |
deej’ | deed je |
doej’ | toen je, doe je |
gaoj’ | ga je |
haj’ | had je |
hej’ | heb je |
koj’ | kon je, kom je |
kreej’ | kreeg je |
kriej’ | krijg je |
kuj’ | kun je |
kwaj’ | kwam je |
laj’ | lag je |
laoj’ | laat je |
lej’ | leg je |
li’j’ | lig je |
maj’ | mag je |
meuj’ | mag je |
moej’ | moet je |
moj’ | moest je |
staoj’ | sta je |
waj’ | wat je, was je |
waoj’ | waar je |
weej’ | weet je |
wi’j’ | wil je |
woj’ | word je, wilde je |
zaj’ | zag je |
zej’ | zeg je |
ziej’ | zie je |
zoj’ | zou je |
zuj’ | zul je |
Type LAOJ’M, AJ’M
[bewark | bronkode bewarken]Stellingwarfs | Nederlaans |
---|---|
aj’m | als jullie |
bi’j’m | zijn jullie |
daj’m | dat jullie |
daoj’m | waar jullie |
deej’m | deden jullie |
doej’m | toen jullie, doen jullie |
gaoj’m | gaan jullie |
haj’m | hadden jullie |
hej’m | hebben jullie |
koj’m | konden jullie, komen jullie |
kreej’m | kregen jullie |
kriej’m | krijgen jullie |
kuj’m | kunnen jullie |
kwaj’m | kwamen jullie |
laj’m | lagen jullie |
laoj’m | laten jullie |
lej’m | leggen jullie |
li’j’m | liggen jullie |
maj’m | mogen jullie |
meuj’m | mogen jullie |
moej’m | moeten jullie |
staoj’m | staan jullie |
vraoj’m | vragen jullie |
waj’m | wat jullie, waren jullie |
waoj’m | waar jullie |
weej’m | weten jullie |
wi’j’m | willen jullie |
woj’m | wilden jullie, worden jullie |
zaj’m | zagen jullie |
zej’m | zeggen jullie |
ziej’m | zien jullie |
zoj’m | zouden jullie |
zuj’m | zullen jullie |
Type AWWE
[bewark | bronkode bewarken]Stellingwarfs | Nederlaans |
---|---|
awwe | als we |
biwwe | zijn we |
dawwe | dat we |
hawwe | hadden we |
hewwe | hebben we |
kuwwe | kunnen we |
kowwe | konden we, komen we |
kwawwe | kwamen we |
mawwe | mogen we |
mowwe | moesten we |
wawwe | wat we, waren we |
wiwwe | willen we |
wowwe | wilden we, worden we |
zowwe | zouden we |
zuwwe | zullen we |
Type LAO’WE
[bewark | bronkode bewarken]Stellingwarfs | Nederlaans |
---|---|
dao’we | waar we |
doe’we | doen we |
gao’we | gaan we |
geloo’we | geloven we |
krie’we | krijgen we |
lao’we | laten we |
meu’we | mogen we |
moe’we | moeten we |
stao’we | staan we |
vrao’we | vragen we |
wao’we | waar we |
wee’we | weten we |
Algemiene woorden
[bewark | bronkode bewarken]Daegen
[bewark | bronkode bewarken]- Maendag
- Deensdag
- Woensdag
- Donderdag
- Vri'jdag
- Zaoterdag
- Zundag
Maonden
[bewark | bronkode bewarken]- Jannewaori
- Febrewaori
- Meert
- April
- Meie
- Juni
- Juli
- Augustus
- September
- Oktober
- November
- December
Kleuren
[bewark | bronkode bewarken]- Rood
- Geel
- Blauw
- Gruun
- Oranje
- Paors
- Roze
- Gries
- Bruun
- Zwat
- Wit
Getallen
[bewark | bronkode bewarken]1-10
[bewark | bronkode bewarken]- Iene
- Twieje
- Drieje
- Viere
- Vieve/vuve
- Zesse
- Zeuvene
- Achte
- Negene
- Tiene
11-20
[bewark | bronkode bewarken]- Elve
- Twaelf
- Dattiene
- Viertiene
- Vieftiene / vuuftiene
- Zestiene
- Zeuventiene
- Achttiene
- Negentiene
- Twintig
30-100
[bewark | bronkode bewarken]- Dartig
- Veertig
- Vieftig / vuuftig
- Zestig
- Zeuventig
- Tachtig
- Negentig
- Honderd
1.000
[bewark | bronkode bewarken]- Duzend
- Ien miljoen
Overienkomsten
[bewark | bronkode bewarken]Mit aandere Nedersaksische dialekten
[bewark | bronkode bewarken]Ok typisch Stellingwarfs is et gebruuk van 'ae' (langrekte èè) in plak van 'aa' in een bulte woorden, niet in 'ao' zoas dat in de omkrieten veurkomt. Et Stellingwarfse sjibbolet is dan ok: et waeter slaet tegen de raemen dat et klaetert. Ze zeggen bi'jgelieks tael, mar d'r binnen toch - net as in de aandere Nedersaksische dialekten - een protte woorden mit 'ao', zoas gaon, staon, raod, taofel, vraoge. In et Veluws bruken ze gien 'ae' mar 'aa'. In et noordelikste punt waor ze Oost-Veluws praoten en et zudelike Sallaans bruken ze: ää, dit is etzelde as de Stellingwarfse ae. Vergeliek:
Overienkomsten mit et Veluws/Sallaans | |||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
West-Veluws | Oost-Veluws/Sallaans | Stellingwarfs | |||||||||||||
taal | tääl | tael | |||||||||||||
vake | väke | vaeke | |||||||||||||
schaap | schaop | schaop | |||||||||||||
maken | maken | maeken | |||||||||||||
waoter | water, wäter | waeter |
Mit et Fries
[bewark | bronkode bewarken]Pattie kenmarken van et Stellingwarfs gaon dudelik terogge op et Fries. Zo ontbrekt et wederkerend warkwoord zich, waor ze him of hum veur bruken. Nao een veurzetsel as op vaalt van et lidwoord de vake de d vort: op 'e taofel (Fries: op 'e tafel). En in plak van et Saksische ienhiedsmeervoold op -t (wi'j maakt) hej in de mieste Stellingwarfse dialekten vervangen -en (wi'j maeken). De -en-vorm wodt ok bruukt veur de twiede persoon inkelvoold (ie maeken, niet ie maakt).
Friese woorties die vaeke/daegeliks in et Stellingwarfs wodden bin:
Overienkomsten tussen et Stellingwarfs en et Fries | |||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Fries | Stellingwarfs | Nederlaans | |||||||||||||
likegoed | liekegoed | evengoed, zowel | |||||||||||||
omkriten | omkrieten | omgeving | |||||||||||||
bygelyks | bi'jgelieks | bijvoorbeeld | |||||||||||||
krekt | krek | net | |||||||||||||
krektlyk | krekliek | net zo | |||||||||||||
heit | heit | vader/papa | |||||||||||||
mem | mem | moeder | |||||||||||||
pake | pake | opa/grootvader | |||||||||||||
beppe | beppe | oma/grootmoeder | |||||||||||||
tegearre | tegere/saemen | samen | |||||||||||||
wis/grif | wis/grif | zeker | |||||||||||||
werom | weerom/terogge | terug | |||||||||||||
jim | jim | jullie | |||||||||||||
pûster | poester | stevige wind | |||||||||||||
bolle | bolle | stier | |||||||||||||
in protte | een protte | veel | |||||||||||||
kreas | kreers | netjes | |||||||||||||
neffens | neffens | volgens | |||||||||||||
dize | dieze | nevel | |||||||||||||
hielendal allinnich | hielendal allienig | helemaal alleen |
Plaknaemen
[bewark | bronkode bewarken]Weststellingwarf / Stellingwarf-Westaende
[bewark | bronkode bewarken]Stellingwarfs | Nederlaans |
---|---|
Wolvege | Wolvega |
Noordwoolde | Noordwolde |
Hooltpae | Oldeholtpade |
Steggerde | Steggerda |
Sunnege | Sonnega |
De Blesse | De Blesse |
Buil | Boijl |
De Oosterstreek | Oosterstreek |
Ni'jhooltpae | Nijeholtpade |
Blesdieke | Blesdijke |
Munnikeburen | Munnekeburen |
Scharpenzeel | Scherpenzeel |
De Hoeve | De Hoeve |
Der Izzerd | Ter Idzard |
Ooldetriene | Oldetrijne |
Ooldelaemer | Oldelamer |
Ni'jhooltwoolde | Nijeholtwolde |
De Langelille | Langelille |
Vinkege | Vinkega |
Ni'jlaemer | Nijelamer |
Spange | Spanga |
Ni'jtriene | Nijetrijne |
Peperge | Peperga |
Hooltwoolde | Oldeholtwolde |
Sliekenborg | Slijkenburg |
Ooststellingwarf / Stellingwarf-Oostaende
[bewark | bronkode bewarken]Stellingwarfs | Nederlaans |
---|---|
Oosterwoolde | Oosterwolde |
Appelsche | Appelscha |
Haulerwiek | Haulerwijk |
Berkoop | Oldeberkoop |
Donkerbroek | Donkerbroek |
Makkinge | Makkinga |
Waskemeer | Waskemeer |
Else | Elsloo |
De Haule | Haule |
De Fochtel | Fochteloo |
Langedieke | Langedijke |
Raevenswoold | Ravenswoud |
Ni'jberkoop | Nijeberkoop |
Stellingwarfspraotend Drenthe
[bewark | bronkode bewarken]Stellingwarfs | Nederlaans |
---|---|
Bovensmilde | Bovensmilde |
Dever | Diever |
Doldersum | Doldersum |
Dwingel | Dwingeloo |
De Smilde | Smilde |
Uffelt | Uffelte |
Vledder | Vledder |
Wapservene | Wapserveen |
Wilhelminaoöord | Wilhelminaoord |
Zorgvliet | Zorgvliet |
Stellingwarfspraotend Oaveriessel
[bewark | bronkode bewarken]Stellingwarfs | Nederlaans |
---|---|
Gietern | Giethoorn |
De Kuunder | Kuinre |
Iesvene | Eesveen |
Middenbuurt | Middenbuurt |
Ooldemarkt | Oldemarkt |
Ossenziel | Ossenzijl |
De Polle | De Pol |
Scheerwolde | Scheerwolde |
Zuudvene | Zuidveen |
Stienwiek | Steenwijk |
Stienwiekerwoold | Steenwijkerwold |
Willemsoord | Willemsoord |
Zegswiezen
[bewark | bronkode bewarken]Stellingwarfs | Nederlaans |
---|---|
argens drok op weden Beppe is drok op heur kleinzeune |
Argens verguld mit wezen; wat geern doen |
zo zoer as eek weden Moe'j 's pruven, et is zo zoer as eek |
Biester zoer wezen (eek = azien) |
Ie konden de hakken van de skoen haost nog zien | Zie waren nog mor nauweliks vertrokken (skoen = mv; skoe = ev) |
gat an de haoken, mit et Dat aarme maegien zit mit et gat an de haoken |
In de putte zitten, depressief wezen |
helderweg De kollekte hef nog helderweg wat opeleverd |
Aordig wat, hiel wat |
de keel ofbieten Et zich d'r zo lekker uut, et bit mi'j de keel of |
Et liekt mi'j alderbassens lekker |
ommelopen Et lop mi'j omme |
Te vule wodden (Et wodt mi'j te vule) |
Et is et mooiste weer van de peerdemaarkt | Prachtig mooi weer |
perceel: van - wezen Zie bin hielemoale van perceel |
In de warre wezen |
raamp an kriegen Et huus krig raamp an |
Wild mit ommegaon wodden: een huus krig raamp an as d'r mit deuren wodt eslaone |
schoon an de latten Nao een dag waarken bin ik schoon an de latten |
Uutgeput wezen |
De schothaoze zit alweer | De graoperigste zit al an taofel (om te eten) |
Die stee is ok weer zacht | Dat is ok weer opehelderd |
argens teugenof raeken: Aj d'r te vule van eten, raek ie d'r teugen of | Erveren dat wat joe teugen gaot staon (Aj d'r te vule van eten, gaot et joe teugenstaon) |
verbraomen (wederkerend warkwoord) Hi'j verbroamt d'r hom niet van |
Joe niet schaemen, wat schaemteloos doen |
verspikken (wederkerend warkwoord) Ik verspikke mi'j d'r now al op |
Argens slim naor uutkieken, zin an hebben |
Zie ok
[bewark | bronkode bewarken]
De taalwiezers en et woordenbook | |||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|