Naar inhoud springen

Stellingwarver taelwiezer

Uut Wikipedia, de vrye encyklopedy
Taelkaortien van et Stellingwarfs

Dit is de Stellingwarver taelwiezer van Wikipedie. Veurbeelden van dingen die hierin staon, bin: grammatika, algemiene woorden, inkelde uutdrukkings, plaknaemen en aandere handige overzichten. Een soortgelieke taelwiezer bestaot ok veur inkelde aandere dialekten, die'j hier onderan de pagina vienen kunnen.

Zie ok et artikel over et Stellingwarfs.

Info veurof

[bewark | bronkode bewarken]
De Friso-Saksische taelen
Stellingwarfse taelgebied

Et Stellingwarfs is een Friso-Saksische tael en vormt een onderdiel van et Nedersaksisch dialektkontinuüm dat in Duutslaand overgaot in een tael die daor et Nederduuts nuumd wodt.

Et Stellingwarfs wodt praot in de Friese gemientes Weststellingwarf (ok wel: Stellingwarf-Westaende) en Ooststellingwarf (of: Stellingwarf-Oostaende). De ienigste dörpen in de Stellingwarven waor gien Stellingwarfs praot wodt bin Waskemeer en Haulerwiek: hier praoten ze vanoolds Fries. Et Stellingwarfs wodt ok praot in Zuudwest-Drenthe (bi'j Vledder, Dever, Dwingel) en 't noordelike diel van de Kop van Oaveriessel (bi'j Stienwiek). Et Stellingwarfs wodt meerstal niet onderverdield in subdialekten: de reden hierveur is dat d'r binnen et Stellingwarfs gien dudelike greenzen bin tussen dialekten.

Et Stellingwarfs is veural bekend om zien ae-klaank, bi'jglieks in et zinnegien Et waeter klaetert tegen de glaezen. Dit is een kerakteristiek kenmark van et hiele Stellingwarver taelgebied. In de gemienten Stienwiekerlaand en Westerwolde beschrieven de meensken heur tael niet as Stellingwarfs, mar respektivelik as Noordwest-Overiessels of Zuudwest-Drents. De ae laot ok een overienkomst zien mit mit de zudelike dialekten van et Oost-Veluws en et Sallaans.

Deur een iewenoolde baand het et Stellingwarfs ok pattie kenmarken van et Fries. Hierdeur verschilt et Stellingwarfs van de angreenzende Nedersaksische dialekten. Een antal Friese kenmarken bin al iewenoold zoas dat ok bi'j et Grunnings, een aandere Friso-Saksische tael, et geval is. Meerdere Friese woorden bin ok laeter in et Stellingwarfs kommen.

Persoonlike veurnaemwoorden (onderwarp)

[bewark | bronkode bewarken]
Stellingwarfs Nederlaans
Ik ik
Ie jij
Hi'j, zi'j hij, zij
Wi'j wij
Jim / jullie jullie
Zi'j zij

Persoonlike veurnaemwoorden (veurwarp)

[bewark | bronkode bewarken]
Stellingwarfs Nederlaans
Mi'j mij
Jow / joe jou
Him / hom hem
Heur haar
Oons ons
Jim / jullie jullie
Heur hen

Bezittelike veurnaemwoorden

[bewark | bronkode bewarken]
Stellingwarfs Nederlaans
Mien mijn
Jow / joen jouw
Zien, heur (bi'jtieden ok: zien veur heur) zijn, haar
Oonze onze
Jim / jullie jullie
Heur hun

Regelmaotige waarkwoorden

[bewark | bronkode bewarken]

Regels veur de teengwoordige tied:

Ik + STAM + e
Ie + STAM + en
Hi'j + STAM - mit vaeke een klinkerveraandering en/of wieziging van de leste medeklinker
Wi'j + STAM + en
Jim / jullie + STAM + en
Zi'j + STAM + en

Inkelde vervoegde warkwoorden

[bewark | bronkode bewarken]
Teengwoordige tied Vleden tied Voltooide tied
Ik heb(be) Ik had(de) Ik heb(be) (e)had
Ie hebben Ie hadden Ie hebben (e)had
Hi'j het / hef Hi'j had Hi'j het / hef (e)had
Wi'j hebben Wi'j hadden Wi'j hebben (e)had
Jim / jullie hebben Jim / jullie hadden Jim / jullie hebben (e)had
Zi'j hebben Zi'j hadden Zi'j hebben (e)had
Vaeke heur ie de begin-h niet.
Teengwoordige tied Vleden tied Voltooide tied
Ik bin Ik was Ik hebbe west
Ie bin Ie weren Ie hebben (e)west
Hi'j is Hi'j was Hi'j het / hef (e)west
Wi'j bin Wi'j weren Wi'j hebben (e)west
Jim / jullie bin Jim / jullie weren Jim / jullie hebben (e)west
Zi'j bin Zi'j weren Zi'j hebben (e)west
Teengwoordige tied Vleden tied Voltooide tied
Ik vraoge Ik vreug Ik hebbe vraogd
Ie vraogen Ie vreugen Ie hebben (e)vraogd
Hi'j vragt / vrag Hi'j vreug Hi'j het / hef (e)vraogd
Wi'j vraogen Wi'j vreugen Wi'j hebben (e)vraogd
Jim / jullie vraogen Jim / jullie vreugen Jim / jullie hebben (e)vraogd
Zi'j vraogen Zi'j vreugen Zi'j hebben (e)vraogd
Teengwoordige tied Vleden tied Voltooide tied
Ik kiek Ik keek Ik hebbe keken
Ie kieken Ie keken Ie hebben (e)keken
Hi'j kik Hi'j keek Hi'j het / hef (e)keken
Wi'j kieken Wi'j keken Wi'j hebben (e)keken
Jim / jullie kieken Jim / jullie keken Jim / jullie hebben (e)keken
Zi'j kieken Zi'j keken Zi'j hebben (e)keken

Verkleinwoorden

[bewark | bronkode bewarken]

Et Stellingwarfs is riek an verkleinwoorties. Hieronder een antal veurbeelden:

Veurbeelden van verkleinwoorden in et Stellingwarfs
Stellingwarfs Nederlaans
lae-laegien la-laatje
kanne-kannegien kan-kannetje
vodde-voddegien vod-vodje
kop-koppien kop-kopje
oor-oortien oor-oortje
naeme-naempien naam-naampje

In et meervoold vervaalt de n van -gien, en daor komt een s veur in et plak -gies. Dan wodt ien ballegien dus twie ballegies. Aandere veurbeelden bin koppien-koppies en naemegien-naempies.

Schriefwieze

[bewark | bronkode bewarken]

Saemenstellingen

[bewark | bronkode bewarken]

Een overzicht van de vaek gebruukte saemenstellingen staot hieronder.

Stellingwarfs Nederlaans
a’k als ik
da’k dat ik
dao’k waar ik
geloo’k geloof ik
he’k heb ik
kree’k kreeg ik
krie’k krijg ik
la’k lag ik
lao’k laat ik
leu’k liet ik
li’k lig ik
ma’k mag ik
moe’k moet ik
vrao’k vraag ik
vreu’k vroeg ik
wa’k wat ik, was ik
wao’k waar ik
wee’k weet ik
wi’k wil ik
wo’k wou ik, word ik
zae’k zeg ik
za’k zal ik, zag ik
zo’k zou ik
Stellingwarfs Nederlaans
aj’ als je
bi’j’ ben je
daj’ dat je
daoj’ waar je
deej’ deed je
doej’ toen je, doe je
gaoj’ ga je
haj’ had je
hej’ heb je
koj’ kon je, kom je
kreej’ kreeg je
kriej’ krijg je
kuj’ kun je
kwaj’ kwam je
laj’ lag je
laoj’ laat je
lej’ leg je
li’j’ lig je
maj’ mag je
meuj’ mag je
moej’ moet je
moj’ moest je
staoj’ sta je
waj’ wat je, was je
waoj’ waar je
weej’ weet je
wi’j’ wil je
woj’ word je, wilde je
zaj’ zag je
zej’ zeg je
ziej’ zie je
zoj’ zou je
zuj’ zul je

Type LAOJ’M, AJ’M

[bewark | bronkode bewarken]
Stellingwarfs Nederlaans
aj’m als jullie
bi’j’m zijn jullie
daj’m dat jullie
daoj’m waar jullie
deej’m deden jullie
doej’m toen jullie, doen jullie
gaoj’m gaan jullie
haj’m hadden jullie
hej’m hebben jullie
koj’m konden jullie, komen jullie
kreej’m kregen jullie
kriej’m krijgen jullie
kuj’m kunnen jullie
kwaj’m kwamen jullie
laj’m lagen jullie
laoj’m laten jullie
lej’m leggen jullie
li’j’m liggen jullie
maj’m mogen jullie
meuj’m mogen jullie
moej’m moeten jullie
staoj’m staan jullie
vraoj’m vragen jullie
waj’m wat jullie, waren jullie
waoj’m waar jullie
weej’m weten jullie
wi’j’m willen jullie
woj’m wilden jullie, worden jullie
zaj’m zagen jullie
zej’m zeggen jullie
ziej’m zien jullie
zoj’m zouden jullie
zuj’m zullen jullie
Stellingwarfs Nederlaans
awwe als we
biwwe zijn we
dawwe dat we
hawwe hadden we
hewwe hebben we
kuwwe kunnen we
kowwe konden we, komen we
kwawwe kwamen we
mawwe mogen we
mowwe moesten we
wawwe wat we, waren we
wiwwe willen we
wowwe wilden we, worden we
zowwe zouden we
zuwwe zullen we

Type LAO’WE

[bewark | bronkode bewarken]
Stellingwarfs Nederlaans
dao’we waar we
doe’we doen we
gao’we gaan we
geloo’we geloven we
krie’we krijgen we
lao’we laten we
meu’we mogen we
moe’we moeten we
stao’we staan we
vrao’we vragen we
wao’we waar we
wee’we weten we

Algemiene woorden

[bewark | bronkode bewarken]
Maendag
Deensdag
Woensdag
Donderdag
Vri'jdag
Zaoterdag
Zundag
Jannewaori
Febrewaori
Meert
April
Meie
Juni
Juli
Augustus
September
Oktober
November
December
Rood
Geel
Blauw
Gruun
Oranje
Paors
Roze
Gries
Bruun
Zwat
Wit
Iene
Twieje
Drieje
Viere
Vieve/vuve
Zesse
Zeuvene
Achte
Negene
Tiene
Elve
Twaelf
Dattiene
Viertiene
Vieftiene / vuuftiene
Zestiene
Zeuventiene
Achttiene
Negentiene
Twintig
Dartig
Veertig
Vieftig / vuuftig
Zestig
Zeuventig
Tachtig
Negentig
Honderd
Duzend
Ien miljoen

Overienkomsten

[bewark | bronkode bewarken]

Mit aandere Nedersaksische dialekten

[bewark | bronkode bewarken]

Ok typisch Stellingwarfs is et gebruuk van 'ae' (langrekte èè) in plak van 'aa' in een bulte woorden, niet in 'ao' zoas dat in de omkrieten veurkomt. Et Stellingwarfse sjibbolet is dan ok: et waeter slaet tegen de raemen dat et klaetert. Ze zeggen bi'jgelieks tael, mar d'r binnen toch - net as in de aandere Nedersaksische dialekten - een protte woorden mit 'ao', zoas gaon, staon, raod, taofel, vraoge. In et Veluws bruken ze gien 'ae' mar 'aa'. In et noordelikste punt waor ze Oost-Veluws praoten en et zudelike Sallaans bruken ze: ää, dit is etzelde as de Stellingwarfse ae. Vergeliek:

Overienkomsten mit et Veluws/Sallaans
West-Veluws  Oost-Veluws/Sallaans  Stellingwarfs
taal tääl tael
vake väke vaeke
schaap schaop schaop
maken maken maeken
waoter water, wäter waeter

Mit et Fries

[bewark | bronkode bewarken]

Pattie kenmarken van et Stellingwarfs gaon dudelik terogge op et Fries. Zo ontbrekt et wederkerend warkwoord zich, waor ze him of hum veur bruken. Nao een veurzetsel as op vaalt van et lidwoord de vake de d vort: op 'e taofel (Fries: op 'e tafel). En in plak van et Saksische ienhiedsmeervoold op -t (wi'j maakt) hej in de mieste Stellingwarfse dialekten vervangen -en (wi'j maeken). De -en-vorm wodt ok bruukt veur de twiede persoon inkelvoold (ie maeken, niet ie maakt).

Friese woorties die vaeke/daegeliks in et Stellingwarfs wodden bin:

Overienkomsten tussen et Stellingwarfs en et Fries
Fries  Stellingwarfs  Nederlaans
likegoed liekegoed evengoed, zowel
omkriten omkrieten omgeving
bygelyks bi'jgelieks bijvoorbeeld
krekt krek net
krektlyk krekliek net zo
heit heit vader/papa
mem mem moeder
pake pake opa/grootvader
beppe beppe oma/grootmoeder
tegearre tegere/saemen samen
wis/grif wis/grif zeker
werom weerom/terogge terug
jim jim jullie
pûster poester stevige wind
bolle bolle stier
in protte een protte veel
kreas kreers netjes
neffens neffens volgens
dize dieze nevel
hielendal allinnich hielendal allienig helemaal alleen

Weststellingwarf / Stellingwarf-Westaende

[bewark | bronkode bewarken]
Stellingwarfs Nederlaans
Wolvege Wolvega
Noordwoolde Noordwolde
Hooltpae Oldeholtpade
Steggerde Steggerda
Sunnege Sonnega
De Blesse De Blesse
Buil Boijl
De Oosterstreek Oosterstreek
Ni'jhooltpae Nijeholtpade
Blesdieke Blesdijke
Munnikeburen Munnekeburen
Scharpenzeel Scherpenzeel
De Hoeve De Hoeve
Der Izzerd Ter Idzard
Ooldetriene Oldetrijne
Ooldelaemer Oldelamer
Ni'jhooltwoolde Nijeholtwolde
De Langelille Langelille
Vinkege Vinkega
Ni'jlaemer Nijelamer
Spange Spanga
Ni'jtriene Nijetrijne
Peperge Peperga
Hooltwoolde Oldeholtwolde
Sliekenborg Slijkenburg

Ooststellingwarf / Stellingwarf-Oostaende

[bewark | bronkode bewarken]
Stellingwarfs Nederlaans
Oosterwoolde Oosterwolde
Appelsche Appelscha
Haulerwiek Haulerwijk
Berkoop Oldeberkoop
Donkerbroek Donkerbroek
Makkinge Makkinga
Waskemeer Waskemeer
Else Elsloo
De Haule Haule
De Fochtel Fochteloo
Langedieke Langedijke
Raevenswoold Ravenswoud
Ni'jberkoop Nijeberkoop

Stellingwarfspraotend Drenthe

[bewark | bronkode bewarken]
Stellingwarfs Nederlaans
Bovensmilde Bovensmilde
Dever Diever
Doldersum Doldersum
Dwingel Dwingeloo
De Smilde Smilde
Uffelt Uffelte
Vledder Vledder
Wapservene Wapserveen
Wilhelminaoöord Wilhelminaoord
Zorgvliet Zorgvliet

Stellingwarfspraotend Oaveriessel

[bewark | bronkode bewarken]
Stellingwarfs Nederlaans
Gietern Giethoorn
De Kuunder Kuinre
Iesvene Eesveen
Middenbuurt Middenbuurt
Ooldemarkt Oldemarkt
Ossenziel Ossenzijl
De Polle De Pol
Scheerwolde Scheerwolde
Zuudvene Zuidveen
Stienwiek Steenwijk
Stienwiekerwoold Steenwijkerwold
Willemsoord Willemsoord
Stellingwarfs Nederlaans
argens drok op weden
Beppe is drok op heur kleinzeune
Argens verguld mit wezen; wat geern doen
zo zoer as eek weden
Moe'j 's pruven, et is zo zoer as eek
Biester zoer wezen (eek = azien)
Ie konden de hakken van de skoen haost nog zien Zie waren nog mor nauweliks vertrokken
(skoen = mv; skoe = ev)
gat an de haoken, mit et
Dat aarme maegien zit mit et gat an de haoken
In de putte zitten, depressief wezen
helderweg
De kollekte hef nog helderweg wat opeleverd
Aordig wat, hiel wat
de keel ofbieten
Et zich d'r zo lekker uut, et bit mi'j de keel of
Et liekt mi'j alderbassens lekker
ommelopen
Et lop mi'j omme
Te vule wodden (Et wodt mi'j te vule)
Et is et mooiste weer van de peerdemaarkt Prachtig mooi weer
perceel: van - wezen
Zie bin hielemoale van perceel
In de warre wezen
raamp an kriegen
Et huus krig raamp an
Wild mit ommegaon wodden: een huus krig raamp an as d'r mit deuren wodt eslaone
schoon an de latten
Nao een dag waarken bin ik schoon an de latten
Uutgeput wezen
De schothaoze zit alweer De graoperigste zit al an taofel (om te eten)
Die stee is ok weer zacht Dat is ok weer opehelderd
argens teugenof raeken: Aj d'r te vule van eten, raek ie d'r teugen of Erveren dat wat joe teugen gaot staon (Aj d'r te vule van eten, gaot et joe teugenstaon)
verbraomen (wederkerend warkwoord)
Hi'j verbroamt d'r hom niet van
Joe niet schaemen, wat schaemteloos doen
verspikken (wederkerend warkwoord)
Ik verspikke mi'j d'r now al op
Argens slim naor uutkieken, zin an hebben