Sallaands
| Sallaands | |
|---|---|
| Nedersaksische näme | Sallaan(d)s, Sallands |
| Nederlaandse näme | Sallands |
| Laand | Nederlaand |
| Täälgebied | Gelderlaand, Oaveriessel en een diel van Dreanthe |
| Antal sprekkers | 292.000 (thuus). 338.000 (totaal)[1][2] |
| Dialecten | Stadsdialecten: Zwols, Kampers en Deamters |
| Täälclassificatie | |
| Schrift | 't Latiense alfabet |
| Täälstaotus | 't Sallaands wördt ezeen as dialect van 't Nedersaksisch |
| Täälcode ISO 639-1 | gien |
| Täälcode ISO 639-2 | gien |
| Täälcode ISO 639-3/DIS | sdz |
t Sallaands is n Nedersaksiese dialektgroep in de regio Sallaand in t westen van de Nederlaandse provinsie Overiessel. In de dörpen Ellendoorn, Nijverdal en Olten die vandäge de dag n nauwe baand mit Twente ebben, praoten ze n Sallaands-Twents overgaanksvariaant. Värder praot ze in Kampen en in de umgeving van Kampen ok Sallaands. De streektaal in de Kop van Overiessel wördt onder t Stellingwarfs erekkend. Mangs wördt et Venos as Sallaands ezeen.
t Sallaands ef veural veule overienkomsten mit t Oost-Veluws en t Drents en in mindere maoten mit t Stellingwarfs, Urkers en West-Veluws. t Sallaands is beheurlik beïnvloed deur t Ollaands, n invloed die naor t oosten toe dudelik minder wört. Daor leg t grote verskil mit t veul be-ollenere Twents. Raolte legt midden in t Sallaandse täälgebied. t Dialekt mit t grootste antal sprekers is t Zwols. t Sallaands ef de ISO 639-3-kode sdz.
Täälgebied
[bewark | bronkode bewarken]t Sallaands beslet, zo as ezegd, ongeveer t westen van de provinsie Overiessel, mär t kömp niet presies overiene mit t gebied dät Sallaand enuump wört. De greins mit t Twents löp tussen Olten (Sallaands) en Riessen (Twents), tussen Nijverdal en Wierden en tussen d' Am en Vriezenvene (t Vriezenveens is eigenliks n dialekt ampart). In sommige definisies löp t Sallaands deur over Duuts grondgebied (in t Grafschaft Bentheim) tot in Drenthe, bi'j Skoonebeek. De greins mit t Oost-Veluws wört evörmp deur de Iessel, dit is nogal n willekeurige greins. t Stellingwarfse täälgebied in Overiessel kömp overiene mit de gemiente Stienwiekerlaand (ok wel de Kop van Overiessel enuumd); allienig t dialekt van Veno wört as enklave ok wel bi'j t Sallaands erekend. Tenslotte bin de Noord-Overiesselse dörpen Stappest-Roevene, Ni'jlusen, De Vaort, Lutten, Slagaren en n antal kleinere pläätsen daor in de umgeving Drentstälig.
De dialekten van Kampen en umstreken en Gällemuden wörren soms niet bi'j t Sallaands erekend, umdat ze westeliker van karakter bin (zie ieronder). De täälkundige Harrie Scholtmeijer [3] dielt ok de dialekten van rond Zwolle en de dialekten tegen de greins mit Twente niet bi'j t Sallaands in mär rekent ze tot twie ni'je groepen:
- Noord-Overiessels boven n liende die zo'n betien onder Zwolle, Ni'jlusen en Slagaren löp;
- Vechtdals in de drie-oek Ommen-Grambargen-Vroomsoop (dit löp n entien deur in Twente);
- Sallaands in t overige (grootste) part.
n Aandere indieling [4] is:
- Sallaands veur zwat t iele gebied;
- Zuud-Drents veur de pläätsen drekt onder de greins mit Drenthe (Stappest, Roevene, Ni'jlusen, De Balk, De Vaort, Drogteropslagen, Lutten, Skunesloot, Slagaren, De Krim).
Kenmärken
[bewark | bronkode bewarken]Kenmärkend veur de Sallaandse dialekten bin de korte klinkers (kettel, götte) of erekte klinkers (kètel, göte) daor as t Nederlaands lange klinkers (ketel, goot) ef. De Iessel bi'jlanges overeerst (krek as in t Oost-Veluws) de erekte klinkers. Värder naor t oosten e'j de körte klinkers. In Kampen en umstreken bint er ook lange klinkers (ketel, geute).
Karakteristiek veur t westelike Sallaands net as veur t Veluws is de uutspräke van de körte a, zo as in t Engelse cat: värve.
In t oosten van Sallaand wört in pläätsen as d' Am, Ellendoorn en Nijverdal n overgaanksdialekt mit Twentse invloeden espreuken. Kenmärken iervan bin n oo daor as t Nederlaands n oe ef (stool/stoel), gien n in t meervold van sommige woorden (huze), en drie woordgeslachten. [3]
Umluud
[bewark | bronkode bewarken]t Sallaands ef net as alle Saksiese dialekten umluud ondergaon in de woorden mit n Oldgermaanse lange ô; ierbi'j ef daornaost n veraandering pläätsevunnen die ielemaol analoog is an de mutasie van oo naor oe. Ierdeur klinkt t Oldgermaanse *grônaz* now as gruun (tegenover t Twentse en Veluwse* greun). Ok ef t Sallaands umluud in de verkleinwoorden, waordeur t anslöt bi'j t Veluws en Twents en t zich onderscheidt van t Stellingwarfs en Drents. n klein 'boek' wört n bukie(n) enuumd, n kleine 'bak' n bäkkien, n kleine 'hond' n hunnegie(n) of hundjen. De n kan wel of niet nasaliseerd wörden. Et nasaliseren van de n löp wel terugge.
Karakteristieken
[bewark | bronkode bewarken]Klankleer
[bewark | bronkode bewarken]t Sallaands kent de körte klinkers a, ä, e, i, ie, o, ó, ö, oe, u en uu. Ie, oe en uu kunnen ok lange wezen (zie ieronder). De ä klinkt ongeveer as de a in t Engelse woord cat.
Lange klinkers bin de: aa, ae (ok eskreven as: ää), ao/oa, äö/öa, ee, eu, îe, oo, ûu.
Diftongen bint o.a. au en ei. Ui kan optreden in Nederlaandse leenwoorden.
Wat de medeklinkers anget valt de syllabedragende nasaal op: van de uutgaank -en wört allienig de n uut-espreuken. Zo is t (h)ietn/(h)eetn, loopm, wärkng. Dit wört in de mieste spellingssystemen niet uuteskreven. De h wört in t westen van t täälgebied (in en rond Zwolle en Kampen) niet uutespreuken (dit is ok nog zo in t Urkers). De r wört in de pläätsen Kampen, Zwolle en Deventer "brouwend" uutespreuken, mär daorbuten altied erold.
Prosessen in de klankleer
[bewark | bronkode bewarken]Zo as boven op-emärkt, ef t Sallaands invloed ondervunnen van t Ollaands. De oe in n woord as hoes veraanderde ier väke in uu, mär dät is lange niet in alle woorden t geval. Zo kennen zwat alle Sallaandse dialekten huus en uut naost moes. Dit is ok t geval in t Oost-Veluws en in sommige Drentse dialekten (en kump ok buten t Nedersaksiese täälgebied veur, bi'jveurbeeld in t Venray).
Waor et Tweants een oo hef in woorden as goed, moeder en doen, hef et Sallaands hier een oe, met as uutzundering Deaventer.[5] In Olst en Wieje is hier ook een oo te heuren, maar niet in de directe umgeaving buten de twie dörpen.[6][7] Disse veraandering lik zo in de 19e en 20e eeuw plaats evunnen te hebben,[8][9][10], maar meugelik ook eerder.[11] Et Standaardnederlaands kan meugelik invloed op disse veraandering ehad hebben. Daornaost hef et Sallaands meestal een ie (/i/ of /i:/) in woorden as brief, zien, niet en biest. Niet elke plaatse in Sallaand hef dit. Et Deaventers hef beveurbeeld in alle veer de woorden een ee,[5] Raolte hef nog breef en in Wieje hebt ze het oaver een beest maar kan zowal breef/brief as zeen/zien gebruukt wörden. Meugelik hef et Standaardnederlaands net as bi'j de veraandering nao oe invloed op de veraandering ehad.[11] In Gällemuden kump de ie in nog meer woorden veur zo as in meest, gemeente en alleene.[12]
De of-ekörte e, die in t Nederlaands tot e ewörren is, kan in t Sallaands op drie manieren uutespreuken wörren. Rond Kampen en in pläätsen mit lichtkaans Drentse dialektinvloed[13] zie'j daor n ee veur (eten), rond Zwolle en Deaventer n ae/è (èten) en in de rest van Sallaand n körte e (etten). De klusters old en olt bleven in t Sallaands be-ollen: old en gold.
Grammatika
[bewark | bronkode bewarken]De grammatica van t Sallaands ef veul typies Nedersaksiese kenmärken. In t grootste diel van Sallaand kennen ze t ieneidsmeervold op -t veur wärkwoorden in de tegenswoordige tied: wiej loopt, ieluu loopt, zee loopt. Allienig in en rond Kampen eerst t (Old-)Ollaandse ieneidsmeervold op -en: wiej, ieluu, zie lopen zo ok in Gällemuden. Verkleinwoorden wörren evörmp mit achtervoegsels as -ien, -gien, -pien en -tien en mit umluud in t grondwoord. Meervollen wörren miestal evörmp mit -en en -s, net zo as in t Nederlaands. Allienig in t oosten komen meervolden op -e veur (huus - huze), zo as ok umluud in de meervoldsvörm (bak - bäkke). n aandere eigeneid van de dialekten van oostelik Sallaand is t be-old van de drie geslachten. De mieste Sallaandse dialekten kennen, zo as t Ollaands, allienig geslachtelike en onziedige woorden.
Streektaalverlies en -kultivering
[bewark | bronkode bewarken]Exakte siefers over oevule Sallaanders nog dialekt praoten bin niet bekend. t Stet wel vaste dat t dialekt achteruut get, mär an de aandere kaante kriegen ok jongeren t nog wel mee. De stadsdialekten, t Zwols veurop, verdwienen t snelste. Der bin vri'j vule pläätselike zangers en bänds, en ok dialektdichters, mär die bin niet wied buten de greinzen bekend. De wat bekendere dichteres Johanna van Buren uut Ellendoorn praotte n overgaanksdialekt tussen Sallaands en Twents, mär de spelling van eur gedichten wördden vertwentst umdat ze in n Twentse kraante verskenen. [14] n Sallaandse dialektmuziekgroep die n nasionale hit skoorde was t duo Höllenboer, mär disse hit (Busje komt zo - t Bussien kömp zo) was Nederlaandstälig. In Zwolle, krek de pläätse waor t Sallaands t snelst verdwient, is der n vrie aktieve dialektverienige, die onder aandere kursussen Zwols an de volksuniversiteit gef. De Historiekamer Hardenbarg hef ok n iel aktieve dialektgroep.
Zie ok
[bewark | bronkode bewarken]Referensies
[bewark | bronkode bewarken]- ↑ H. Bloemhof Taaltelling Nedersaksisch (2005)
- ↑ Excl. Sallaands gebied in Dreanthe, Tweante en Gelderlaand. Incl Zuud-Dreants gebied in Oaveriessel, Stellingwärfs gebied ten zuden van Stienwiekerlaand en dielen van het Tweants
- ↑ 3,0 3,1 Scholtmeijer, Harrie (2006), Mörn! Taalgids Overijssel, Assen: In Boekvorm Uitgevers bv.
- ↑ http://taal.phileon.nl/kaart/nedersaksies.php
- ↑ 5,0 5,1 De Taal van Overijssel. Over de taal van Deventer
- ↑ De Taal van Overijssel. Over de taal van Wijhe
- ↑ De Taal van Overijssel. Over de taal van Olst
- ↑ De Nieuwe Taalgids. Jaargang 15. GG Kloeke p. 41.
- ↑ Moeder. Haar, D. van der (1967), Gællemun en 'et Gællemunegers. Een studie over Genemuiden en het Genemuider dialect. Nijmegen. Deel: p.370. Kaartnummer 33.
- ↑ Moeder. Grootaers, L. en G.G. Kloeke (1939-1972), Taalatlas van Noord- en Zuid-Nederland (TNZN). 9 afleveringen. Leiden. Kaartnummer 6.
- ↑ 11,0 11,1 Ph Bloemhoff-de Bruijn, Anderhalve Eeuw Zwols Vocaalveranderingsprocessen in de periode 1838-1972. IJsselacademie (2012). ISBN 978-90-6697-228-5.
- ↑ De Taal van Overijssel. Over de taal van Genemuiden.
- ↑ https://web.archive.org/web/20060512021949/http://www.meertens.knaw.nl/vdw/2000.1/entjes.html
- ↑ Nijen Twilhaar, Jan (2003), Taal in stad en land: Sallands, Twents en Achterhoeks, Den Haag: Sdu uitgevers
| Bronnen / wellen: |
|
n Diel van dit artikel is ebaseerd op informasie van de Limburgse en de Nederlaandse Wikipedie |
Uutgaonde verwiezingen
[bewark | bronkode bewarken]
|
Dit artikel is eskreaven in et sallandsk. |