Westlaauwers Frais
| Westlaauwers Frais | |
|---|---|
| Noam | Westlaauwers Frais |
| Andere noamen | Frysk, Westlauwers-Frysk |
| Nederlaandse noam | Fries |
| Proat in | Fraislaand, Nederlaand |
| Toalgebied |
|
| Aantel sprekers | 600.000 |
| Dialekten | |
| Toalklassifikoatsie |
|
| Schrift | Latainse alfabet |
| Toalstoates | t Westlaauwers Frais wordt zain as offisjele toal van provìnzie Fraislaand, noast t Nederlaands. |
| Toalkode ISO 639-1 | fy |
| Toalkode ISO 639-2 | fry |
| Toalkode ISO 639-3/DIS | fri |
Westlaauwers Frais (of gewoon Frais, in de toal zulf Frysk) is n toal dij heurt bie Noordwestgermoanse toek van Westgermoanse toaln. Deur toalkundegen wordt maisttied Westerlaauwers Frais nuimd. In boetenlaand staait t veuraal bekind as Westfrais, moar in Nederlaand het Westfrais andere betaikenis. Op dizze pagina wordt de noam "Frais" aanholden.
Verbondskop mit aandere toalen
[bewark | bronkode bewarken]Frais is naauw verbonden aan baaide aandere Fraise toalen, t Selterfrais en t Noordfrais. Wieder is Frais van oorsprong ook naauw verbonden aan t Oldengels, Engels en Skots. Deur aivenlaange oafzönderlke ontwikkeln - zowel dij van de Angelsaksische toalen op Britse Aailanden, as dij van Frais op kontinìnt - het t tegenswoordege Frais aigelks meer gemain mit Nederlaands as mit Engels.
Sprekers
[bewark | bronkode bewarken]Toalgebied
[bewark | bronkode bewarken]Frais wordt proat op vastelaand van de Nederlaandse provìnzie Fraislaand, mit oetzöndern van de Stellenwaarven in zuudoosten, oostelk Kölmerlaand in noordoosten en t Bilt (olle monden van Middelzee) in noorden. Op de Waddenaailanden wordt Frais proat op Schiermunksoog moar nait op Amelaand en Vlielaand. Op Schèlln wordt t allend proat op de oostelke en westelke oetìnden van t aailaand, moar nait in midden van Schèlln, in t gebied om Midslaand hìn. Wieder wordt t ook nog proat in n lutk paart van provìnzie Grunnen, van Fraise grèns tot de plakken Moarum, De Wilp en De Penne tou.
Aantel sprekers
[bewark | bronkode bewarken]Frais wordt in provìnzie Fraislaand as mouertoal proat deur 347.000 mìnsken, oftewel deur 55% van inwoner. In noaberske Grunnen wordt t proat deur sikkom 3.000 mìnsken. Boeten aaigens toalgebied wordt t proat deur sikkom 150.000 mìnsken in de rest van Nederlaand, veurnoamelk in Raandstad, in stad Grunnen en in Noordoostpolder. En den is der nog de verrazzend grode Fraistoalege groep in t boetenlaand, dij schat wordt op 80.000 tot 100.000 mìnsken tou. Dat komt den oet op minimoal 600.000 Fraistoalegen. Doarnevven wordt Frais ook nog as twijde toal proat deur sikkom 110.000 van hoes oet nait-Fraistoalege inwoner van provìnzie Fraislaand.
Toalbeheersen
[bewark | bronkode bewarken]Van de sikkom 630.000 inwoner van de provìnzie Fraislaand kin 94% Frais verstoan, 74% Frais proaten, 65% Frais lezen en 17% Frais schrieven.
Dialekten
[bewark | bronkode bewarken]Zai ook: Fraise dialekten
Der worden aacht Fraise dialekten onderschaaiden, dij onder mekoar vrij simpel verstoanboar binnen. Vijer doarvan, Klaaifrais, Woldfrais, Zuudhouks en Noordhouks hebben grode verspraaiden en worden deur hail ìnde mìnsken proat, in tieds dat de aander vijer, Oosters, Hindelopsters, Schèllngers en Aailaandsters lokoal proat worden en bekìnd binnen bie lutje gemainskoppen van hoogoet enkeld honderden mìnsken. Deur heur isoloatsie binnen t veuraal dizze vaaier minder sproken dialekten dij t maist van Standerdfrais oafwieken.
Fraise standerdtoal
[bewark | bronkode bewarken]In de lèste helft van 19e en eerste helt van 20e aiv is Fraise standerdtoal soamenstèld. Bie standerdisoatsie van Frais haarn Woldfrais, as grootste dialekt, en Klaaifrais, dat vanoldsheer de hoogste stoates haar, wiedvot maiste invloud had. Zuudhouks wuir vrijwel boeten beschaauwen loaten, in tieds dat de vaaier lutje dialekten hailmoal negeerd wuiren. Doch bestaait der in Frais n, veur standerdtoal, haile ongewone vraaihaid wat woordgebruuk aangaait.
Eerste offisjele spellen, de Selskipsstavering, dateert oet 1879. In 1948 wuir dij vervongen deur de Akademystavering, ook wel olle spellen nuimd. In 1980 wuir ook dij weer vervongen, deur Steatesstavering, ook wel nije spellen, dij tegenswoordeg nog in gebruuk is.
Vergeliek in onderstoande tabel de telwoorden ain tot en met tien tou in Standerdfrais en de vijer maist oafwiekende dialekten.
|
Fraise alfabet bestaait nait zo as Nederlaandse alfabet oet 26 letters, moar oet 23. In Frais kommen noamelk letters "q" en "x" nait veur. Bovendat wordt letter "y" zain as variant van "i" en doar ook onder alfabetiseerd, zodat woord "ympulsyf" in Frais woordbouk ook veur woord "inisjaasje" staait. Wieder komt letter "c" in Frais allend veur in kombinoatsie "ch". De letters "v", "z" en "ch" kommen noeit aan begun van woord en letter "g" noeit aan ìnd van n woord. t Karakteristieke van schreven Frais wordt vörmd deur klanken mit diakritische tekens ("â", "ê", "ô", "û" en "ú"), dij in Nederlaands nait veurkommen.
Invlouden van aandere toaln
[bewark | bronkode bewarken]Nevven invloud van Nederlaands het Frais deur aiwen hìn ook staarke invloud van Fraans ondergoan.
Oldste serie Fraanse lainwoorden is aiglieks allend veur toalkundegen weer te kennen. t Gaait doarbie om woorden as "bist"/"beest" (Oldfraans "beste" - Nijfraans "bête"), "duorje" ("durer"), "kâns" ("chance") en "keatse" ("chasser"). t Opnemen van Fraanse lainwoorden in Frais zol middelkerwies via Nederlaands gongen wezen (vergeliek Nederlaandse "beest", "duren", "kans" en "kaatsen").
Moar Frais het ook wat lainwoorden oet Fraans opnomen dij in Nederlaands nait veurkommen, zo as "perfoarst" ("par force"), "argewaasje" ("arguer"), "krupsje" ("corruption") en "aljemint" ("alignement").
Lèste aiv het Frysk noast dij van Nederlaands veuraal invloud van Engels had, en den veurnoamelk van Amerikoans Engels. Dit onderandere deur media: Amerikoanse films, Engelse komputerprogrammeern, enzoveurt.
Geschiednis
[bewark | bronkode bewarken]Veur ontstoan van Frais mout der n aandere toal proat wezen, meugelk deur oorspronkelke bewoner van de Fraise gebieden, veur Germoanen woar Fraizen van oafstammen. Dizze toal wordt ook wel aanduud as Proto-Frais, moar toalkundegen binnen der nait over ais of der van dizze substroattoal in tegenswoordege Frais nog spoorn weer te vinden binnen.
Oldste Frais het in rune-inskripsies van veur aachtste aiw overleefd. n Betere bron lieken olle plaknoamen, dij veur eerst sunt 700 spesifieke klankverschiensels zain luiten. Der wordt doarom wel docht dat ontstoan van Frais as oafzönderlke toal, in dij tied steevonden haar.
Loatere geschiednis van Fraise toal wordt grofzain opdaild in drij tiedsflakken, noamelk dij van Oldfrais (±1150-±1550), Midfrais (±1550-±1820) en Nijfrais (±1820-non). Aantel toalkundegen zain Midfrais nait as apaarte periode moar as dail van Nijfrais.
Frais in bestuur
[bewark | bronkode bewarken]Houwel dat fansels in de praktijk al laank barde, kregen de Fraizen in 1995 wettelk recht om heur toal in de sweern van gemainteroaden en Fraise Stoaten te bruken. In 1997 wuiren bie wet meugelkheden om Frais in rechtzoal te bruken, goudkeurd, zodat non onder meer ook openboar ministerie en rechterelke macht Frais offisjeel bruken maggen.
Inwoner van Fraislaand kinnen in Frais mit gemaintelke en provinzjoale overhaid kommuniseern en korrespondeern. De provìnzie en aantel gemaintes hebben der belaidspunt van moakt om meer Frais te bruken bie opstelln van offisjele dokumìnten. Deur aantel wetswiezegens binnen zölke Fraise stukken non vraaiwel aait rechtsgeldeg. Ain van lèste oetzönderns doarop waren de statuten veur verainen, moar sunt 2002 kinnen dij ook in Frais opsteld worden. Traauw- en geboorte-akten binnen op heden in aal Fraise gemaintes twijtoaleg.
Eerkennen in Europees verbaand
[bewark | bronkode bewarken]In 1996 het Nederlaandse overhaid Frais opgeven onder Aartikel III van Europees Haandvest veur regionoale toaln of toaln van minderheden, dat 48 meugelkheden veur toal-beschaarmen baaidt. As oetvouern doarvan wuir in 2001 verdrag van Fraise toal en kultuur sloten tuzzen de Nederlaandse overhaid en de provìnzie Fraislaand.
Fraise plaknoamen
[bewark | bronkode bewarken]Ook op gebied van plaknoamen het Frais veuroetgong moakt. In tieds dat twijtoalege plaknoambreds al sunt de viefteger joarn deur vraaiwel aal Fraise gemaintes bruukt wuiren, haarn van 1989 oaf vaaier van de 31 gemaintes, Tietsjerksteradail, Boornsterhaim, Littenseradail en Feerwerderadail, offisjele plaknoamen verfraisd. Bovendat is in 1997 offisjele provìnzienoam veraaderd van "Friesland" in "Fryslân". Wierder hebben aal zielvesten, mit oetzöndern van dij van nait-Fraistoalege Stellingwaarven, heur offisjele noamen verfraisd.
Onderwies
[bewark | bronkode bewarken]Houwel t in de praktijk allaank gebeurde, wuir Frais in 1937 as extra vak in onderwies toustoan, houwel t pas in 1956 stoates van volweerdeg schoulvak kreeg. In 1980 wuir t n verplicht vak op grondschouln en in 1993 in eerste joar van veurtzet onderwies. Ook mag Frais op grondschouln offisjeel bruukt worden as lestoal, zo as dat op sikkom 80% van de schouln doan wordt.
Wat Frais as akademische oplaaiden aangaait, haar t al in 1896 as privoat dosìntskop tougaang kregen tot Rieksakedemie Oetrecht en in 1917 tot Rieksakademie Grunnen. In 1930 kwam der lektoroat Frais aan Rieksakademie Grunnen, dat in 1941 omzet wuir in volweerdege leerstoul. Al eer waren aan Akademie van Amsterdam (1934) en aan Rieksakademie Oetrecht (1935) biezöndere leerstouln tot staand kommen. In 1951 kwam aan Vraaie Akademie in Amsterdaam gewone leerstoul, dij in 1994 ook weer opheft wuir. Op heden is der ain gewone leerstoul Frais, aan Rieksakademie in Stad, en binnen der drij biezöndere leerstouln Frais, aan Rieksakademie Oetrecht, Akademie van Amsterdaam en Rieksakademie Laaiden.
Media
[bewark | bronkode bewarken]Dagbloader
[bewark | bronkode bewarken]In media het Frais wizzelnde resultoaten boukt. In schreven zoaken wordt Frais moar in sikkom 5% van artikels in baaide provinzjoale kraanten, Ljouwerter Krante en Frysk Deiblêd, bruukt. Wel worden Fraise sitoaten in wierdere Nederlaandsktoalege artikels in Frais gebruukt, wat uniek is veur Europa.
Femilieberichten van dagbloader
[bewark | bronkode bewarken]In femilieberichten in baaide provinzjoale kraanten wordt binoa allend moar Frais bruukt. Volgens tellen oet begun van zeuventeger joarn was 12% familieberichten in Frais, volgens tellen oet 1991-1992 23% en volgens stekproef oet 2000 sikkom 30%.
Tiedschriften
[bewark | bronkode bewarken]In 1997 wuir Frysk en Frij, lèste braid-orienteerde Fraistoalege tiedschrift, opheven. As vervangen kwam der de zonuimde F-side, Fraistoaleg blad dij ain moal in week in baaide provinzjoale kraanten verscheen. Dij F-side het binoa gain daipgoande inhold en kin nait in schade van Frysk en Frij stoan.
Ainegste echte Fraisktoalege publikoatsies binnen tegenswoordeg vaaier literaire tiedschriften Trotwaer, Hjir, Kistwurk en M3. Wel binnen der nog aandere Fraistoalege oetgoaven, moar dij binnen maisttieds verbonden aan instellns, as Swingel, dan Ried fan de Fryske Beweging; It Beaken, dan Fraise akademie; Us Wurk, van Frais Instituut aan Rieksakademie Grunnen; Frijbûtser, van de FNP; en Each en Ear, van Omrop Fryslân.
Radio
[bewark | bronkode bewarken]In aander media gong t Frais beter oaf. Eerste Fraistoalege radioprogramma wuir oetzonden in 1946, deur de regionoale zìnder RONO (Regionoale Omroup Noord en Oost) dij doudestieds de helft van Nederlaand beslogt. Pas in 1977 wuir de provinzjoale Radio Fryslân, loater omtaaierd tot Omrop Fryslân, opricht. Tegenswoordeg zìndt dij op radio 80 uur in week oet en is t de populairste radiozìnder van provìnzie Fraislaand.
Wiedkieker
[bewark | bronkode bewarken]Op laandelke wiedkieker zìndt Omrop Fryslân maiste weke programma van sikkom hail uur oet en wierder nog ais 20 menuten schoulprogramma. Mit ainander komt dat oet op 37 uur in joar. Sunt 1994 verzörgde de Omrop ook regionoale programma's, soavends ain uur, mit de rest van oavend weerhoalns.
Spulfilms en series
[bewark | bronkode bewarken]De lèste joaren binnen der wieder ook verschaaidene Fraistoalege spulfilms moakt deur regisseurs as Paiter Verhoeff en Stevven de Jong. Zo verscheen in 1985 De Dream; in 1996 De Gouden Swipe; in 2001 Nynke; en 2002 De Fûke. Sunt 2001 is der ook Fraistoalege soap op Omrop Fryslân, mit as titel Baas Boppe Baas. Noa vaaier saaizoens wuir dat vervongen deur Dankert & Dankert, n serie over n poar avvekoaten.
Internet
[bewark | bronkode bewarken]Op droad is groot aatel Fraistoalege webstees te vinden, dij n groot skala aan onderwaarpen behaandelt. Om in Frais makkelker tekstverwaarken te kinnen, het Amerikoanske IT-bedrief Microsoft in soamenwaarken mit Fraise Akademie Fraise spellensysteem ontwikkeld. Sunt begun 2005 is der van aantel programma's dus Fraise verzie beschikboar. Sunt 2 septìmber 2002 wordt op internet schreven aan Fraise Wikipedie, dij op momìnt meer as 2.500 zieden het.
Kunsten
[bewark | bronkode bewarken]Literatuur
[bewark | bronkode bewarken]Wat de literaire produksie aangaait, verschenen der joalieks binoa honderd nije Fraistoalege fiksie- en non-fiksiewaarken, wat hail wat is veur zonen lutje toal. Doarbie mout raiken holden worden mit dat de oploagen maisttieds vraai bepaarkt binnen. Maist verkochte Fraistoalege bouk is nog aal de roman De Gouden Swipe (1941), van Abe Brouwer, woarvan 30.000 exemploarn van verkocht binnen, al wordt Feroaring fan Lucht (1971), van Rink van der Velde, mit 29.900 verkochte exemploarn, ook oareg noabersk.
Meziek
[bewark | bronkode bewarken]Nevven Fraise bouken kommen der joarlieks ook nog zonen 20 Fraistoalege cd's oet, maisttieds mit popmuziek. Verschaaidene Fraistoalege vèrskes hebben lèste joarn in natsjonoale hitliesten stoan, bieveurbeeld Bonkefeart van Anke Douma, In nije dei van de Kast, en Wêr bisto van Twarres. Dij lèste was eerste Fraistoalege vèrske oeit op nommer ain in de Nederlaansde hitliesten.
Theoater en toneel
[bewark | bronkode bewarken]Op t gebied van drama bestaait der profesjoneel Fraistoaleg theoatergil, Tryater, dat vraai grode popularitaait het. Wierder het binoa elk dörp zien aaigens amateurtoneelverainen, dij deur de grode meerderhaid van verainen bij de Ried fan de Fryske Beweging aansloten Bûn fan Fryske Tonielselskippen is.
Kìrk
[bewark | bronkode bewarken]Ain stee woar t Frais nog nait echt deurdrongen is, is in kìrk. Grode meerderhaaid van kèrksdainsten is tot op heden in t Nederlaands. Doch binnen der elke zöndag wel aantel Fraise dainsten, maisttieds tuzzen 10 en 20, verspraaid over de haile provìnzie. Der het in verleden wel aait aandocht veur t vertoaln van gebeden en gezangen wèst. Zo het "de Yntertsjerklike Kommisje foar de Earetsjinst" (YKFE) der in 2004 veur zörgd dat t Lieteboek foar de Tsjerken non ook op kompaktformoat te kriegen is.
Zai ook
[bewark | bronkode bewarken]
|
Schreven in t Hoogelaandsters |