Zuudwesthoeks
Et Zuudwesthoeks, soms ok kotweg Zuudhoeks enuumd (Fries: Súdwesthoeksk of Súdhoeksk), is een dialekt van et Fries. Mit naor schatting 58.000 praoters is et ien van de belangriekste Friese dialekten. Ze praoten et in wat ze de Zuudwesthoek numen, de streek die grofweg ten zuden van Bolsward en Sneek en ten westen van Et Vene lig.
Binnen disse streke wodden twee dialekten espreuken, et Hindeloopers en et Stavorens, die aj niet as Zuudwesthoeks kunnen zien. Et Stavorens is een Stadsfries dialekt en et Hindeloopers is een of-ezunderd, aordig beholdend dialekt.
Allewal et Zuudwesthoeks ofwiekt van et Standaardfries, dat veural op et Kleifries ebaseerd is, kunnen de mieste Friezen et nog aordig goed begriepen. Ie heuren et ok riegelmaotig in de plaetselike media.
Geschiedenis
[bewark | bronkode bewarken]Krek as de aandere Friese dialekten stamt et Zuudwesthoeks of van et Oldfries. Disse tael wodden waorschienlik tot halverwege de 16e eeuw espreuken. In et Fries van de tied daornao bin en riege opvalende klaankverschoevingen op-etreden die et Westerlauwerse Fries treditioneel van Oosterlauwers Fries en Noord-Fries onderscheiden. Mar in et Zuudwesthoeks is een groot diel van disse klaankverschoevingen niet deuredrungen (kiekt hieronder).
Bi'j et standerdiseren van et Fries in de 19e en 20e eeuw is niet veur et Zuudwesthoeks as basis ekeuzen mar veur et Kleifries. Dit dialekt had meer sprekers, wodden in een groter gebied epraot en wodden, krek omdat et de genuumde klaankverschoevingen had deurmaekt, as typischer Fries beleefd. Et zol ok minder deur et Hollaands beïnvloed wezen.
Kenmarken
[bewark | bronkode bewarken]Vanwege et niet ondergaon van een koppel klaankverschoevingen die et overige (Westerlauwerse) Fries wal hef ondergaon, kuj et Zuudwesthoeks beholdend numen. Disse klaankverschoevingen numen ze de Ni'jfriese breking. In et Oldfries haj al breking, de zogenaemde Oldfriese breking, in woorden as liuht (locht, medern Fries ljocht). Van disse breking viej, soms in veraanderde vorm, in alle Friese dialekten speuren.
De Ni'jfriese breking, die vermoedelik in de 16e of 17e eeuw plaets hef evunden, is an de Zuudwesthoek veurbi'j egaone. Dat wil zeggen dat vormen as boarre (kater), die in et Standerdfries as 'bwáre' uutespreuken wodden, in et Zuudwesthoeks as 'bùre' klinken.
De Ni'jfriese breking hef betrekking op de volgende tweeklaanken:
- ea- bv. in beam - beammen (uutspraoke beem - bjemmen - boom)
- ie- bv. in stien - stiennen (uutspraoke stien - stjinnen - stien)
- oa- bv. in doas - doaske (uutspraoke doos - dwaske - deuze)
- oe - bv. in hoed - houdden (uutspraoke hoed - wodden - hoed)
- ue - bv. in flues - fluezzen (uutspraoke fluus - fljuzzen - vlies)
Ok woorden as moai (mooi) kunnen in principe breken, mor de breking *mwaaier komp ok in et feilike brekingsgebied niet (meer) algemien veur. In et Zuudwesthoeks ontbrek disse breking zoas daor alle aandere breking ontbrek.
De breuken klaanken in et Fries gaon terogge op Oldfriese tweeklaanken. Disse klaanken bin ja in et mederne Fries vervangen deur de hierboven eschetste brekingsgevallen, mar ok in et Zuudwesthoeks bin ze niet beholden. In et Zuudwesthoeks bin d'r eigen klaanken veur in de plaetse komen:
| Fries | Standerdfriese uutspraoke | Zuudwesthoekse uutspraoke | Stellingwarfs |
| eart | jèt | èt | arfte |
| stiennen | stjinnən | stinən | stienen |
| boadskip | bwatskip | bòtskip | bosschop |
| skoalle | skwallə | skul | schoele |
| fuotten | fwottən | futtən | voeten |
| borduerje | bòrdjurjə | bòrdúərjə | borduren |
Et bestaon van disse klaanken mak dat et Zuudwesthoeks van de drie heufddialecten van et Fries as et miest ofwiekende wod eziene.
Overige kenmarken
[bewark | bronkode bewarken]In et Zuudwesthoeks is de ronding van de a, die in et Fries onder aandere woorden as man haoste as 'mon' lat klinken, niet op-etreden.
Nog een typisch Zuudwesthoeks fenomeen is et verienvoudigen van klinkerknoedels zoaj die in et Fries nogal ies tegenkomen. Meerdere klinkers achter mekaer wodden in et Zuudwesthoeks vaeke 'glad-estreken' tot iene klaank. Op disse menier bin ok de Oldfriese brekings ommevormd tot monoftongen. Een paer veurbielden:
| Fries | Standerdfriese uutspraoke | Zuudwesthoekse uutspraoke | Stellingwarfs |
| rjocht | rjocht rjucht |
rucht rúcht |
recht |
| ljocht | ljòcht | lòcht | locht |
| Ljouwert | ljauwət | lauwət | Liwwadden |
| leaver | ljèwər | lauwər | liever |
Aandere kenmarken van et Zuudwesthoeks bin et gebruuk van nat veur 'niks' (Standerdfries: neat), ban veur 'kiend' (bern), ap veur 'op' (op).
De klaank van et Friese boerd ('bord') is in et Zuudwesthoeks een ù; daoromme vaalt boerd → bùd saemen mit board → bùd. Et Friese board ('bord') hef breking.
Et Zuudwesthoeks gebruukt de o in woorden as sonne (zunne) en ronne (rennen) daoras et Fries een i hef: sinne, rinne.
Wieder opvalend is de -kj in laakje (lachen) daoras et Fries laitsje hef.
Vaeke zeggen ze van et Zuudwesthoeks dat et meer as et Kleifries is verhollaandst. Hielemaole bewiezen kuj dat niet: de typisch Zuudwesthoekse klaanken en woorden kunnen ok eigen ontwikkelingen wezen.
Staotus
[bewark | bronkode bewarken]Et Zuudwesthoeks is in veraandering en neemt soms eerder Nederlaandse as eerder Kleifriese vormen over. Zoas alle Friese dialekten verlös et terrein an et Nederlaands, mar de kaans is niet slim groot dat et Zuudwesthoeks in de naobi'je toekomst verloren gaot.
|
Dit stok is eschreven in et Stellingwarfs van Stienwiekerlaand. |