Middelfreesk

Et middelfreesk was et westlauwers freesk so as et spröäken wordde van ungeväär 1550 tot 1820. Anders as dat et geval was mid de vöärgånde oldfreeske periode, wordde der in de middelfreeske periode neet so vöäle in et freesk skreaven. De belangrykste uutsündering up dee reagel is et œuvre van de groute skryver en dichter Gysbert Japiks.

Geskydenis

Taalkündig sol miskyn al et freesk van nå 1450 eins tot et middelfreesk reakend worden moaten, umdat et sonöömde "late oldfreesk" uut de lätste eyw van de oldfreeske periode nevvens undersökers as Reitze Jonkman en Arjen Versloot eins meyr oavereynkumsten vertoont mid et middelfreesk as mid et vrogge oldfreesk. Traditioneel wordt lykewel et jår 1550 anholden vöär de grens tüsken old- en middelfreesk, al gung et dårby in alle gevallen um een slim langseme oavergang, sodat elke skeidslyne eins arbiträär is.

Nevvens de traditionele upvattings vül et begin van de middelfreeske periode ruweg samen mid et ende van de middeleywen (1500) en et uutbreaken van de Tachetigjårige Oorlog (1568). Döär de oaverhearsking van Freeskland döär de sassen (en later döär de habsbörgers) was an et ende van de 14. eyw et freesk as skryvtaal in unbruuk raked, wat vöär een grout deyl debet was an et feit dat et in Freeskland as bestüürstaal vervangen wordde döär et hollandsk. Howel der mid de västiging van de Republik van de Verenigde Neaderlanden, in 1585, een nye periode van vryheid anbrak, kraeg et freesk syn olde posity van vöär 1498 do neet wearumme.

Dat had alles te maken mid de upkumst van Holland as et oaverhearskende deyl van de Republik, en mid de dårmid gepäärd gånde posity van et hollandsk as de dominante taal in bestüürlike, juridiske en religiöse angeleagenheyden. Benamens et verskynen van de Ståtenvertaling (van de Bybel), in 1637, was een mylpål vöär de invlood en de verspreiding van de upkummende neaderlandske standardtaal (dee vöäral up et hollandsk baseerd was) en had desaströse gevolgen vöär de politike en måtskappelike ståtus en et taaleigen van et freesk en de andere minderheidstalen en dialekten in de Republik.

Sodoonde wordde der in de middelfreeske periode håst niks in et freesk skreaven, behalve spreakwoordversamelings en et wark van geleagenheidsdichters. De groute uutsündering up dee reagel was Gysbert Japiks (1603-1666), een skoolmeister en vöärsanger uut Bolsward, en eyn van de groutste skryvers en dichters dee et freesk ooyt voordbrocht het. Mid syn dichtwark, vertalings, breven en benamens de postuum in 1668 verskeane Friesche Rymlerye legde hy de basis vöär de moderne freeske literatuur en spelling. Andere, minder bekende middelfreeske skryvers wären Feike Hiddes van der Ploeg, Eelke Meinerts, Jan Althuysen en Simen Althuysen. Do rund 1820 een nye generåty freeske skryvers et lucht sag, mid as vöärnaamste verteagenwoordigers de bröörs Joost en Eeltjen Hiddes Halbertsma, wordde dat seen as et begin van et Nyfreeske tydpark, temeyr umdat dat samenvül mid et untstån van de nyere breaking, een taalkündige vernying, in de meyrste freeske dialekten.

Periodisering

Der is årdig wat diskussy oaver de term en et begrip "middelfreesk". Dat holdt verband mid et feit dat by een protte andere talen de middelste en moderne taalperioden vöäl eyrder beginnen. So endiget in et neaderlandsk de oldneaderlandske perioade al in 1100, wårnå et middelneaderlandske tydpark van 1100 tot 1500 lopt en et Nyneaderlandsk van 1500 tot nu. De meyrste andere Westeuropääske talen låten een soortgelyk beald seen. De readen vöär de latere periodisering in et freesk is dat dee taal vry beholdend was, mid as gevolg dat taalkündige vernyings dee in verwante talen al in de middeleywen plakvünden hadden, in et freesk pas nå 1500 döärvoord wordden. Nu is et oldfreesk allenig in skreaven form oaverleaverd, en et is neet wisse of de skryvtaal wel (heylendal) oavereynkwam mid de spreaktaal. Taalkündige Pieter Duijff weas der in een uutgivte uut 2002 up dat et oaverleaverde oldfreesk vrywel allemåle in de form van wetsteksten is, dee vake slim beholdend in höär taalgebruuk binnen. Mid andere woorden: et sol best künnen dat de spreaktaal him in dee tyd al vöäl vearder untwikkeld had.

In elk geval kan steld worden dat et freesk uut de tyd van Gysbert Japiks up party underwarpen vöäl minder konservativ was as et Nyneaderlandsk uut deselvde tyd. So had et freesk do al geyn naamvallesysteem meyr, wyls dat in et neaderlandsk noch wel bestund (al begun et do dår ouk of te brokkelen). Party taalkündigen pleiten dervöär um de benaming "middelfreesk" te vervangen döär "vrognyfreesk"; dåruut sol dan blyken moaten dat et freesk de middelste taalfase, altans in de skryvtaal, so good as oaverslöägen het. Et lykt der trouwens neet up dat de vöärstanders van et hernömen gauw höär sin krygen süllen, umdat de meyrste saakkundigen suks as et verhangen van naamplatys beskouwen (dat an de underliggende kwesty niks verandert) en umdat de term "middelfreesk" nu eynmål inbörgerd raked is.

Woordebook

Jelle Hendriks Brouwer was al in et midden van de 20. eyw doonde mid de vöärbereidings vöär een middelfreesk woordebook. Eyrst tüsken 2003 en 2005 is lykewel döär de Fryske Akademy een taaldatabanke opsetted wår alle middelfreeske teksten in verwarked binnen. As tweyde stap van dit projekt sal uut dee informåty nu et middelfreesk woordebook ekstraheerd worden.

Bronnen / wellen:

Boelens, K., et al., Twataligens: Ynlieding in Underskate Aspekten fan de Twataligens, Leeuwarden, 1981 (Fryske Akademy), ISBN 9 06 27 30 086. Duijff, Pieter, Fries en Stadsfries, Den Haag, 2002 (Sdu Uitgevers), ISBN 9 01 20 90 156. Jonkman, Reitze J., en Versloot, Arjen P., Tusken Talen, Leeuwarden, 2008 (Afûk). Vöär andere bronnen en veardere literatuur, see under: Notes, up disse syde.

Dit artikel is skreaven in et stellingwarvsk, in de Nysassiske Skryvwyse.