Tachtigjoarigen Oorlog

Den Tachtigjoarigen Oorlog (in de ni-jste geskiedskrieving ok wal Den Opstaand of den Nederlaandsen Opstaand eneumd) is den name veur nen opstaand van de 17 previnsies in Nederlaand teggen den Spaansen könning. Den oorlog duurden van 1568 tot 1648, mit et Twaalfjoareg bestand in de joaren 1609-1621. Sommige leu zeet den Slag bi-j Oosterweel in 1567 as et beginne; moar mangsmoal wöd den Slag bi-j Heiligerlee in 1568 as "officieel" startpunte van den Tachtigjoarigen Oorlog ezeen.

Dizzen oorlog begon as opstaand van ene van de riekste gebeden van Europa teagen et machtigste riek in Europa, et Spaanse Riek under Filips II. In den anvang trokken de uut zeuventiene gewesten bestoande Laege Laanden min of meer gezoamenlek op. Moar noa 1576 greujden de noordeleke en zudeleke Nederlanden stöäreg wieter uut mekare, veural umdat de prottestantse reformatie in et noorden deper wortel had eschotten en et machtscentrum van de Habsburgse bestuurders in de Laege Laanden in Brussel lag. Tiedens den oorlog ontstoand in 1581 de noordeleke Republiek der Zeuven Veraenigde Nederlaanden, woar et calvinisme den toon angaf. In 1585 bezeagelden den val van Antwaarp de scheiding van noord en zuud.

Et lukken Spanje in et begin um den opstaand te underdrökken, moar in 1572 namen de opstandelingen Den Briel ovver, en den opstaand begun oaverni-j. Rundumme 1590 keerden et ti-j van den oorlog veurgood in et veurdeel van de Republiek. Den imperial overstretch van et Spaanse Riek, de bekwoame kriegsleiding van prins Maurits en den greuj van de zeevoart van de Nederlanden, veulal ten koste van et Spaanse koloniale riek, zörgden uut-endelek veur de ovverwinning van de Republiek mit de Vrea van Münster.

De Zudeleke Nederlanden (vandage den dag België, Luxemburg en Noord-Frankriek) bleaven under et bewind van nen landvoogd den deur den könning van Spanje beneumd wierd. Et Kattelieke geleuf blef doar den enigen too-estoanen godsdienst. De anholdende underdrökking deur de Spanjoarden zorgen derveur dat n groot antal leu uut de financiële, intellektuele en kulturele elite noar et noorden trokken. Dit droog veural bi-j an et sukses van de Nederlandse Republiek. In 1648 bunt doar n antal zudeleke delen verloarn egoane an Frankriek.

De Republiek ontwekkelden zich tot nen wealdmacht, veural deur eure handelsskeape wealdwied. De 17de eeuwe wöd ezene as de Golden Eeuwe veur de Republiek op stoathuusholdkundeg, weatenskoppelek en kunstzinneg gebeed. Veur de calvinisten was et ok de tied woarin euren politieken invlood groter as ooit doarveur of doarnoa was en den nauwen baand mit et Huus van Oranje ontstoand.

Anlöppe

Partikularisme

In de 16de eeuwe waarn de Nederlanden underdeel van den Bourgondiesen Habsburgsen stoat. In de Bourgondiese tied had de centroalisasiepolitiek al weerstand undervonden deur et steadelek partikularisme. Dit had veural in Vloanderen geleid tot opstaanden, zoas den Vloamsen Opstaand teggen Maximiliaan van 1482 tot 1492. Den vader van Maximiliaan, keizer Frederik III van et Heilige Roomse Riek, stuurden Duutse tröppe noar Gent en Brugge, moar hierdeur slotten Broabant en de Hoken zich an bi-j de Vloamingen. Jan III van Egmont dwong too in juni 1489 Rotterdam tot ovvergave en in juli 1492 gaf Gent zich ovver an Albrecht III van Saksen. Et Sticht Utrecht (zon betjen de previnsies Utrecht en Oaveriessel van noe) underweerp zich in 1528 en Grunnen en Drent in 1536 an Karel V van et Heilige Roomse Riek terwille van bescharming teggen invallen van den hartog van Gelre. Tenslotte lukken et Karel V noa aflöppe van de Gelderse oorlogen in 1543 ok Gelre underdeel te maakn van de Habsburgse Nederlanden. Ondanks de teggenstribbelingen lek et tot een geheel smeaden van de Nederlanden ne gode aflöppe te hebben en in 1543 wörd den sinds 1512 bestoanden Bourgondiesen Kreits um-evormd tot de Zeuventien Previnsien.

Noast laandsheer - vanof 1549 Heer der Nederlanden - van de Zeuventien Previnsien was Karel V echter ok keizer van et Heilige Roomse Riek. In dee hoodöänegheid kwam e deur ziene uutbreidings politiek in stried mit Frans I van Frankriek. Dizze Italiaanse Oorlogen zörgden veur nen toonemmenden belastingdrök op de rieke Nederlanden, veural Vloanderen. In de tiedspanne 1552 - 1556 steg de rente in Antwarpen hierdeur bi-jveurbeeld tot 48,8%, wat de menseleke welvoart van de Nederlanden undermienden. Deur dizzen drök van et riek kwam Gent doarveur al in opstaand, moar in 1540 wist Karel V den Gentsen Opstand neer te sloan, woarnoa de veurrechten van de stad ontnommen wödden, wat veur de andere steaden genog woarskuwing was.

De Italiaanse Oorlogen wodden ok uut-evochten op et groandgebeed van de Nederlanden. De Gelderse oorlogen wodden mede hierdeur evoerd mit steun van de Fraansen. Dit zorgden derveur dat de Hollandse skeape unveranderlek under ewoapend geleide mossen voaren deur de samenwarking tussen Karel van Gelre en den Frees Grooten Pier. Dizze warkwieze van kaapvoart wodden later veurtezat deur de watergeuzen. Der volgden hierdeur echter ok rechtstreakse oorlogen mit Frankriek. In de tiedspanne 1521 - 1525 vond den eersten krieg mit Frankriek plaatse, den zesden oorlog vond plaatse tussen 1557 en 1559, evolgd deur et Verdrag van Cateau-Cambrésis.

Rundumme 1525 wodden Hollaand ok met-eslöpt in de Deense kriege deur den steun den Karel V gaf an zienen neave Christiaan II.

Religie

An et ende van de 14de eeuwe kwam de Moderne devotie op. Dit was ne spirituele beweaging binnen de middeleeuwse karke dee den noadrök lei op de innerleke untwekkeling van ieder mense op zichzelf. De beweaging ontstond deur ontevreadenheid ovver de misstaanden in de karke. De Moderne devotie zörgden veur ne verandering in denken. Dit scheep ne vodingsboadem veur et biebels humanisme - in noavolging van de humanisten uut Italië - en de Reformasie. As reaksie op de Reformasie ontstönd de Kontrareformasie.

Et gedachtengood van de Reformasie verspreidden zich anvankelek deur de meest versteadelekte delen van de Nederlanden, woarunder Doornik en Valencijn, vanwoar et zich al rap verspreidden noar Antwarpen. In 1521 wodden Luther in den karkeleken ban edoan, woarnoa-t-e noa den Rieksdag van Worms in den rieksban edoan wodden. In 1523 vonden de eerste verbrandingen in de Nederlanden plaatse toon de augustiener munneken, Jan van Essen en Hendrik Voes, op de Grote Markt van Brussel terecht wodden esteld. Zi-j hadden in Antwarpen et woord van Luther verspreid.

Ok in Duutsland vonden noar anleiding van de Reformasie onreagelmoategheden plaatse. Dit leidden zelfs tot de oprichting van et Schmalkaldies Verbond in 1531, woarin Duutse prottestantse vörsten ieverden veur de erkenning van den ni-jen Duutsen godsdeenst, et lutheranisme. Howal dit anvankelek eslaagd lek, wist den keizer in 1541 landgraaf Filips I van Hessen veur zich te winnen en later ok hartog Maurits van Saksen. Umdat den Schmalkaldiesen Bond noe verlamd was, beslot den keizer et religievroagstuk mit geweld op te lossen en vuurden in 1546 en 1547, verbonden mit den paus, Beieren en enkele prottestantse vörsten den Schmalkaldiesen Oorlog, den den bond verloor. Evenwal wodden in 1555 de Godsdeenstvrea van Augsburg etekkend, dee uutging van de stelling cuius regio, eius religio (van wee et laand is, is ok den godsdienst). Dit heeld in dat iederen rieksvörst beslisten wat veur godsdienst in zien gebeed op-elegd wodden en dat hi-j doarom ok de karkgoderen mocht beheern. De godsdienstvrea maken veurgood en formeal n ende an den geleufseenheid in et Heilige Roomse Riek, woarvan feitelek al enige tied gin sproake meer was.

Howal den krieg en de doaropvolgende vrea neet unmiddellek te maken had met de Nederlanden, wodden hierdeur wal heel dudelek dat et meugelek was of te wieken van et rooms-kattelieke geleuf.

In 1550 voardigden Keizer Karel in de Nederlanden et Bloodplakkaat uut. Hiermet wodden et drukken, skrievn, verspreiden en bezitten van ketterse beuke en ofbeeldingen, et bi-jwonnen van ketterse bi-jèenkumste, et preaken van ne teagendroadse religie en et huusvesten van ketters met den doodstraf en inbeslagnaome van alle goderen beantwoord. Een daarde van de vervolgden waren anabaptisten. Umdat zi-j zo stark an eur geleuf vastheelden, wachtten eur den brandstapel.

De lokale machthebbers, zoas den adel en de stadsbesturen, bleaven waliswoar ovverweagend katholiek, moar stoanden n völ gemoategder beleid veur um ungereageldheden mit de grote prottestantse minderheid te veurkommen. Veural in de gewesten dee wiet van Brussel, sinds 1531 et regeringscentrum, eleagen waren, wodden de anti-ketteri-jewetgeaving hoast neet uutevoerd. Dit was bi-jveurbeeld et geval in Freesland, woar noa 1559 de wetgeaving zelfs helemoal neet meer wodden edoane. In Grunnen wodden et Bloodplakkaat van 1550 neet ens of-ekundegd. Moar ok in Amsterdam wodden tussen 1553 en 1567 gin enkel doodvonnes uutevoerd. In Vloanderen echter wist den inquisiteur Pieter Titelmans völle ketters op te pakken om dizzen tot den doodstraf te loaten vereurdelen.

In 1559 voardigden paus Paulus IV den Super universas uut woarin ne ni-je biskoppeleke indealing van de Nederlanden wodden beskreaven. Dit plan waren de inwonners van de Nederlanden neet wies met, umdat zi-j verwochtten dat hiermet ok de al bekende inquisitie vervangen zol wodden deur de Spaanse Inquisitie. Hierovver deden gruwelekste verhalen de runde, dee neet noodzakelekerwieze woar waren - de zogeneumde zwarte legende - moar woarvan de geuzen wal veurdeel hadden.

Groandwettelek vroagstuk

De geleufsteggenstellingen legden et groandwettelek vroagstuk bloot; had den könning totalen macht, of mös e samenwarken met den hogen adel en de Stoaten-Generaal. De stadholders en den hogen adel hadden under Karel V en ziene zuster, laandvoogdes Maria van Hongari-je, völ van euren macht motten inleaveren ten bate van ambteleke juristen. Noa et antreaden van Margaretha van Parma as landvoogdes richtten den hogen adel, Oranje, Egmont en Horne, zich veural teggen heuren roadgevver Granvelle. Op 23 juli 1561 skrevven Oranje en Egmont euren eersten breef van verzet an Filips. Noadat doar n joar later ginne verandering was op-etreaden, slotten zi-j zich anèn in de Liga teggen Granvelle. In 1563 slot Horne zich an bi-j den tweeden breef van verzet. In 1564 wisten zi-j Granvelle weg te warken, woarnoa euren invlood op de landvoogdes toonam. Hiernoa konden zi-j zich wier meer richten op de godsdeenstkwesties.

Menseleke walvoart

Mit de menseleke walvoart waren doar in dee tied grote vroagstukken. Den Spaansen staatsskuld was opelopen van twee miljoen gulden in 1544 tot zeuven miljoen in 1556. In 1557 schortten Filips II de rentebetalingen op. Dit was ene van de eerste van ne riege Spaanse stoatsbankroten en had as gevolg dat de Zuud-Duutse bankleu en Antwarpse kleine spoarders fejiet waren.

Vloanderen en Artesië waarn in dizze tied stark industrialiseerd, woarbi-j de laken-ni-jverheid op den veurgoand was. Dizze was stark ofhankelek van de wolinvoer uut Engelaand en blokkade hiervan zorgden geliek veur ne grote warkloosheid under koopleu en ambachtsleu. In de eeuwn doarveur had dit al maenegmoal veur opstanden ezorgd en ok noe was der weer nen handelsoorlog mit Engelaand, woardeur den Engelsen wolstapel in 1563 uut Antwarpen was ehaald. Doarnoast velen deur den zwoaren winter in 1564 de oogsten in Frankriek en de Nederlanden teagen. Deur den Zeuvenjoaregen Oorlog tussen Denemarken en Zweden wodden ende april 1565 den Sont ok nog ens eslotten. Howal dizzen noa twee moanden wier losging under drök van Polen - dat op dat moment boandgenot van Denemarken was en den handel op Danzig verstoord zag - zörgden de mede deur spekulasies esteggen groanpries veur nen hongersnood. Dizze wisselwarking van sombere walvoartsstemming, partikularisme en geleufsonderdrökking zorgden veur grote onlusten.

Machtsovverdracht

Met de Transaksie van Augsburg van 1548 had Karel V de uutbreiding van ziene bezittingen in de Nederlanden bezeageld deur de erkenning van de Zeuventeen Previnsien as Bourgondiesen Kreits binnen et Heilige Roomse Riek. In 1549 had hi-j mit de Pragmatieke Sanksie bepoald dat de Zeuventien Previnsien steeds as éen geheel ovverarfd mossen wodden. In 1555 droog Karel de regering van de Nederlanden ovver an zien zönne Filips II. De meeste vörsten bleaven an tot euren dood en meugelek veurzag hi-j et verzet teagen den unbekenden Filips. Karel lönden bi-j dizze plechtigheid op den scholder van Willem van Oranje.

Was et under et gezag van Karel alleneg in 1554 in Antwarpen tot onlusten ekommen, under zienen zönne zol n ende kommen an de op-ebouwde eenheid.

Begin van den opstaand

Wunderjoar of hongerjoar

Smeakskrift van de edelleu

Noadat Filips II de unverkorte tenuutvoerlegging van de ketterplakkaete beval an Margaretha in den breef uut et bos van Segovia, verbönd den laegeren adel zich in 1565 in et Eedverbond der Edelleu. Dizze edelleu boaden in 1566 - et wunderjoar of hongerjoar - op 5 april de landvoogdes n smeakskrift an om tot verzachting van de vervolgingen te kommen. Bi-j dee geleagenheid zol Karel van Berlaymont teggen Margaretha N'ayez pas peur Madame, ce ne sont que des gueux (Wees neet angsteg miene vrouwe, et bunt moar bedeloars) ezegd hebben, woarna de edelleu dit ovvernamen as erename en geuzenpenningen en bedelnappen gingen dragen. Den baron van Montigny, den in 1562 al as woordvoerder noar Spanje was ewest, brach de tieding, noe mit den markies van Bargen op Zoom, noar den könning. Beiden overleaden doar in gevangenschop, Montigny zeer woarschienlek deur wörging.

Gedurende de tied dee neudig was um mit Filips in Spanje te proatn ovver et smeakskrift, schortten Margaretha van Parma de vervolgingen tiedelek op, wat deur de lokale bestuurders rumer wierd edocht as zi-j bedoold had. Noar anleiding hiervan keerden evlöchte prottestanten trög, woarnoa zi-j tussen mei en augustus begonnen mit hoagenpreaken. Vanof 10 augustus tot oktober vond den Beeldenstorm plaatse, woarbi-j prottestanten de kattelieke karken binnendrongen en de beelden en ofbeeldingen van rooms-kattelieke heiligen verneelden. Op 20 augustus bereiken dizzen Antwarpen en twee dage later Mechelen. De schutteri-jen in völle steaden weigerden op de eigen börgers te skeetn, wat zörgden veur n machtsvroagstuk veur de stadsbesturen, woarnoa Margaretha op 23 augustus de calvinistiese erediensten weer toostond noadat et Eedverbond der Edelleu had too-ezegd zichzelf op te heffen. Egmont wist in zien Vloanderen de röste weerumme te kriegen, net as Oranje in Antwarpen. Op 3 oktober besprokken Oranje, Lodewiek van Nassau, Egmont en Horne in Dendermonde of zi-j de woapens op zolden nemmen teggen de landvoogdes, moar Egmont weigerden zowiet te goan, woarop Oranje ofzag van wietere handeling. Hendrik van Brederode wol wal zowiet goan en verstarken zien bolwark Vianen, intussen slotten de calvinistiesen de poorten van eure bolwarken Doornik en Valencijn - woar völle Hugenoten noar waren evlöcht vanwaege de Hugenotenoorlogen in Fraankriek - veur de regeringströppe.

Eerste vi-jandelekheden

Op 27 december 1566 woddden Vloamse calvinisten en geuzen uutemoord in Wattrelos. In januari 1567 wodden Doornik deur regeringströppe beleagerd en verovverd. Oranje, Horne en Brederode weigerden den eed van trouw of te leggen dee Margaretha van alle Nederlandse edelleu eisen. Op 13 meert verloorn de geuzen under leiding van Jan van Marnix den Slag bi-j Oosterweel, woarbi-j Willem van Oranje, den toon nog gouverneur van Antwarpen was, verboad hulpe te beeden an de geuzen en de stadspoorten slot. Börgemeister Antoon Van Stralen wist nen dag later den opreur in Antwarpen te bedoaren. Op 24 maart veel Valencien en lek den opstaand veurbi-j. Op 15 april vertrok Willem van Oranje uut Breda noar ziene geboorteplaatse, et Duutse Dillenburg, vanwoar e later zelfs Alva ziene deensten anbod. Dit wodden anvankelek op-evat as verroad en dit trögholdend wean bezörgden um den name den Zwieger, wat noe meer "Huicheloar" zol wean.

Alva

Filips II beslot dat de harde liene evolgd mös wödden - ok um te veurkommen dat et veurbeeld evolgd zol wodden in de Spaanse gebeden in Italië - en op 29 november 1566 stelden hi-j den hartog van Alva an as laandvoogd van den Nederlaanden um den opstaand under den doem te holden. Den bi-jname van Alva was den iezeren hartog; nen name den hi-j eer andeed ezeen zien gewalddoadig optreaden.

Alva's eerste optreaden

Toon Alva in augustus 1567 in Brussel ankwam, was doar deur de verdroagzame politiek ne grote woarschienlekheid dat den opstaand zol bedoaren. In plaatse van den opstaand te underdrökken, was de leagering van tiendoezend vrömde tröppe in de Vloamse en Broabantse steaden deur Alva dan ok eerder ne uutdaging. Hi-j voerden dreks de dree opdrachten van Filips uut, naomelek de opstaandelingen straffen, derveur zörgen dat alleneg et kattelieke geleuf in de Nederlaanden beleaden zol wodden en centroalisasie van et bestuur invuuren. In de praktiek kwam dit neer op ne bestraffing van de Beeldenstormers, et instellen van ni-je bisköppe in bepoalde bisdommen en et deurvuuren van de besluten van et Concilie van Trente.

Hi-j neugden de edelleu van de opstaandige gebeden uut veur n gesprek. De meeste edelleu deurzagen dat et nen list was. Op 9 september wodden den op de vlöch eslagen Antoon Van Stralen op-epakt en later ter dood vereurdeeld. Nen dag later wodden Egmont en Horne evangen enommen toon zi-j as weinegen wal op kwamen dagen bi-j Alva. Later wodden beiden op beschuldeging van hoogverroad deur den Raod van Bereurten ter dood vereurdeeld. Noadat op 1 juni de eerste achttiene edelleu wodden ontheufd op de Grote Markt van Brussel, volgden Horne en Egmont op 5 juni 1568, woardeur nen grootn onröst under de bevolking ging ontstoan.

Oranje wög nen inval

In 1568 probeerden Willem van Oranje, stadholder van Holland, Zeelaand en Utrecht, Alva te verdrieven uut Brussel. Et ging hier noadrökkelek um nen opstaand teggen Alva en neet teggen den könning. Et vers uut et Wilhelmus, dat umstreaks dizze tied eskreven wierd, herinnert doaran: Den köning van Hispanje heb ik altied e-eerd. Oranje en ziene bondgenotten deden dat joar dree verskillende invallen. In april wodden den Slag bi-j Dalheim deur Joost de Soete verloorn. Moar den Slag bi-j Heiligerlee op 23 mei 1568 was de eerste ovverwinning van de tröppe van Willem van Oranje (angevuurd deur Lodewiek van Nassau) op dee van Alva.
Der was echter nog weinig steun veur Oranje; gene enkele stad verkos zich an te sluten bi-j den opstaand. Boavendeen leet Alva op 5 juni de edelleu Egmont en Horne ontheufden um et volk schrik an te jagen, woarnoa hi-j noar et noorden trok en Lodewiek van Nassau versloog in den Slag bi-j Jemmingen. Noa dizzen ni-jen nederloag deed Willem van Oranje in oktober zelf nog nen inval, moar faalden um slag te leaveren mit Alva op et Lanakerveld, en bi-j Geldenaken wierd Oranje uutèndelek verpletterend verslagen. Dit be-endigden veurleupeg ziene meujte um de Nederlanden te bevriedn, terwiel Alva de orde wier in olden stoat trögbreg.

Alva's moatregelen en de Geuzenplunderingen

Behalve den Road van Bereurten vuurden Alva ok ne zwoare belasting in: den Tienden Penning. Dit guf n bi-jkommend un-genoogen. De Watergeuzen, in dee tied n stel zeerovers met nen kaperbreef van Willem van Oranje, maakten doar hendeg gebruuk van. Bi-j gebrek an nen eigen zeemacht zag Willem in de Geuzen ne ni-je meugelekheid de tröppe van Alva te versloan en guf de Geuzen et recht ziene oranjen-wit-bleu vlagge te vuuren. Kaperi-je was in dee tied ne gebrukeleke anvulling veur de zeevoarende machten van völle vörsten.

De watergeuzen zorgden veur de beveurroading van tröppe tiedens den Slag bi-j Heiligerlee en kaapten Hollandse skeape. Doarop gaven Alva en Bossu opdracht um skeape veur te bereiden um teggen de geuzen ten striede te trekken. Tiedens den eersten zeeslag van den opstaand den doarop volgden, behoalden den starkeren geuzenvloot ne ovverwinning op de Hollandse heufdofdeling van viceadmiraal Francois van Boshuizen in den Zeeslag op den Eems. Umdat den bevelhebber van de watergeuzen, Louis de Bergues, breur van Dolhain, teggen ofsproaken in ok onpartiedege skeape blef ovvervallen, beneumden Willem van Oranje in augustus 1570 Lumbres uut Artesië as admiraal, den eersten van den helen geuzenvloot. Lumbres had verbinding mit Elizabeth I van Engeland. De geuzen mochten ok gebruuk maken van Engelse haavns. Lumbres was gin zeeman, moar mös mit ziene diplomatieke gaven de geuzen tot nen eenheid maken. Ondanks plannen veur nen grootsen anval kwamen zi-j neet wieter as de verovvering van Tessel under leiding van Lancelot van Brederode, breur van Hendrik van Brederode.

In et veurjoar van 1571 plunderden de geuzen Monnickendam, Schellingwolde en umgaeving. As reaksie hierop wodden n deel van de Spaanse soldoaten in Utrecht noar Hollaand ebracht en op 21 mei leet Alva elf skeape uutvoaren under Boshuzen, dee nen moand later de geuzen verslogen bi-j Emden. Den heufdmachte van de geuzen in et Kanoal vlöchen doarop noar Dover.

Veur de tweede kere waren der plannen veur ne grootn anval mit samenwarking van Karel IX van Frankriek, de Hugenoten en Elizabeth I, dee neet wodden anvangen, umdat völle kapiteins meer veurdeal zagen in de kapersvoart. Lumbres trok zich doarumme trög en wodden opgevolgd deur Willem van der Marck, bekend as Lumey.

Den Geuzenopstaand en Oranje's tweeden inval

Intussentied wol Elizabeth de verholdingen mit Spanje verbeateren en verdref de geuzen oet de Engelsen haavns. Ene van de gevolgen was de veraovering van de stad Den Briel op 1 april 1572, deur de watergeuzen under anvoering van Lumey en Bloys van Treslong deur de Noordpoorte. Et wöd wal ezene as et beginne van den opstaand in de Nederlanden, moar veur Alva was et verlees van Vlissingen op 6 april arger. Op 14 april deed Willem van Oranje ne oproop an de inwonners van de Nederlanden um in verzet te kommen teggen et bestuur van den hartog van Alva.^[1] Hi-j had intussen zien breur Lodewiek an-esteld tot leider van de geuzen. De bedooling was dat de geuzen wat steadn verovverden en dat geliekertied n ni-j invalsleager de Nederlanden binnen zol vallen. Ende mei 1572 velen de steaden Valencien en Bargen in Henegouwen in de hende van de Geuzen. Nen moand later, juni 1572, slot Enkhuzen zich an bi-j de opstandelingen. Later volgden de meeste steadn in Hollaand en Zeelaand. Middelburg, Goes en Amsterdam bleaven trouw an Alva. Brugge wierd deur de Geuzen wal an-evallen, moar zi-j slaagden doar moar neet in de Vloamse stad te verovveren. Boavendeen zörgden den Bartholomeüsnacht op 24 augustus in Paries dat zi-j veurlopeg neet meer op Fransen steun hoofden te rekkenen.

Deurdat Den Briel, Vlissingen en Enkhuzen zich bi-j den opstaand hadden an-eslotten, hadden de verzetsleu de beheersing ovver de handelsweage. Een ander gevolg was dat de watergeuzen neet meer hoofden rund te zwarven. Doarinteggen velen zi-j noe under den magistraten van dizze steadn, dee zörgden veur et bekostegen van den opstaand. Op de Eerste Vri-je Stoatenvergoadering van de Stoaten van Hollaand - woarop Willem van Oranje wodden bevestigd as stadholder - wierd beslotten alle Kaperbreeven in te trekken. Ok probierden zi-j zich te ontdoon van de leu dee deur ungehoorzaamheid van veurskiften en bevelen den opstaand schaa deden. Op grote schale wödden noamelek kattelieke leu en geesteleken vermoord en kloosters eplunderd, dit alles tot hellegheid van Willem van Oranje. Uutendelek leet e Lumey ontsloan veur zien andeel in den moord op de Martelaren van Gorcum. Ee gevolg van de organisierde geweldpleaging was dat der van nen volksopstaand al snel gene sproake meer was en kattelieken stöäreg meer weerummekeerden noar et Spaansgezinde kamp. Dit alles zörgden derveur dat in 1573 de watergeuzen neet meer as énen trop bestoanden.

In ne vergoadering van de Stoaten van Hollaand wierd nogmaals vastesteld dat Willem van Oranje stadholder van den könning was. Nog altied was den opstaand alleneg gericht teggen Alva en neet teggen et könninkleke gezag. Nen zwoager van Willem van Oranje verovverden ondertussen grote delen van Gelderlaand, woaronder Zutfent en Deaventer. Ok Freeslaand voogden zich helemoal achter Oranje. Later dat joar volgden nog de innoame van steadn as Mechelen, Dendermonde en Leuven.

Alva geet vort

Deur Alva wierd et verzet beskrevven as nen opstaand, neet as nen krieg. In 1572 berichtten Lodewiek van Nassau an zien breur Willem dat den hartog van Alva zeer verboasd is ... dat dee steadn zo in opstaand komt (les villes se revoltent ainsi). In breeven, kronieken en dagbeuke uut dee tied wöd esprokken ovver verzet, verlatinghe, ofzwering van den laandsheer, enzowieter.

Noa de zes joar durende harde liene van Alva, blek dizze ne teggenovver-estelde uutwarking te hebben. Den opstaand was neet neer-eslagen, moar de underdrökking had wal ezörgd veur ne greujende onvrea under anvankelek nog gemoatigde underdoanen. In 1573 wierd Alva dan ok trög-ehaald noar Spanje. Hi-j wierd op 17 oktober op-evolgd deur den emoatigden Requesens.

Uutgoande invlood

Neet alleneg den toostaand in de Nederlanden was van belang. Spanje stoand ok in et Middellaandse Zeegebeed under drök. Nen olden kameroad van Willem van Oranje uut Antwarpen, den jüdde Josef Nasi, was roadgeaver ewödden van den sultan in Istaanboel.^[2] Toon in 1566 den Beeldenstorm Antwarpen bereiken, stuurden Süleyman I in oktober nen breef an de vergoadering te Antwarpen, woarin hi-j de opstaandelingen geld en kriegshulpe anbod. Kort doarnoa steerf e. Den Turkse vlaggen van de Watergeuzen en eure geuzenpenningen mit den tekst 'Leever Turks dan Paaps', dee zi-j ok vanof et joar 1566 drogen mit ne Turkse halve moane, wiest noar dee ovverenkumste. In 1568 stuurden Willem van Oranje ne verteggenwoordeging noar den ni-jen sultan, Selim II, um de samenwarking veurt te zetten. Moar de Turken hadden in dee tied al eure krachten neudeg teggen Ivan den Verschrekkeleken in den Russies-Turksen Krieg den duurden tot 1570. In dat joar wist Nasi mit de hulpe van Lala Kara Mustafa Pasha Selim te beweagen Cypres te verovveren, teggen de wille van grootvizier Mehmet Sokollu in, den machtigsten kearl an et hof. In 1573 vertrokken de Venetianen van Cypres, ondanks den neaderloag in den slag bi-j Lepanto teggen den Heiligen Liga bestoande uut Spanje, Venesië, den Karkeleken Stoat, Genua, Savooj en den Maltëzer Orde. In 1574 heroaverden de Ottomanen Tunis op de Spanjoarden. Den Ottomaansen drök hinderden Spanje um zich völle te richten op het neersloan van den opstaand in de Nederlanden.

Mokerheide, Leidens ontzet, vreadesovverleg

Vri-jwel dreks noa euren neaderloag bi-j Alkmaar umrengden de Spanjoarden Leiden. Tiedens dat beleg verovverden de leagers van den prins Middelburg (9 februari 1574). Ok wodden weer ne vlootovverwinning op de Spanjoarden behaald, ditmoal op de Oosterschelde (zee Slag bi-j Vlissingen). De leagers van den prins konden echter niks doon um Leiden te bevri-jden. Lodewiek van Nassau probierden mit geld van zien breur Jan en de Fransen n Duuts invalsleager op de bene te bringen. Et Spaanse leager rundum Leiden gaf tiedelek de umrenging op, om et ni-je leager teggen te holden. Op 14 april 1574 vond op de Mokerheide nen slag plaatse tussen et leager van Lodewiek van Nassau en et Spaanse leager. Lodewiek van Nassau en zienen breur Hendrik van Nassau sneuvelden.

De verslagenheid ovver den neaderloag op de Mookerheide en et sneuvelen van twee van Willems breurs was groot. De Spanjoarden gingen wieter mit et beleg van Leiden. Den Leidenoaren weigerden zich ovver te geaven, woarnoa opni-j beslotten wierd de dieken deur te steaken. Noa twee moanden, op 3 oktober 1574 stoand et water rundum Leiden zo hoge dat den Spanjoarden eur beleg mossen opgeaven. De Geuzen wodden op platte schuten ovver et verzoppen laand as ovverwinnoars binnen ehaald, doarbi-j hering en witbrood uutdealend an de uut-eehongerde leu. Tot op den dag van vandage wöd et Leidens Ontzet eveerd in de stad. In Leiden wöd deur Willem van Oranje kort doarnoa, op 8 februari 1575, de universiteit esticht, dee ovverigens wal was op-edragen an Filips II. Dizzen was immers nog neet ofgezworen as staatsheufd; den opstaand ging as groandeurzoak alleneg ovver herstel van eschoanden zelfstandege rechten van de previnsies. Tiedens de beleagering maken preaker Adriaen Taling bezwoar teggen den spreuk op den noodmunt, haec libertatis ergo (dit is um de vri-jheid). Hi-j vroog zich of woarumme doar gene haec religionis ergo (dit is um et geleuf) op stoand. Dudelek blek dat doar onenegheid was ovver et dool van den opstaand.

Den Spaanse bevelhebber Don Requesens probierden n vreadesverdrag te sluten. Um de meningen gunstig te stimmen, gingen den Tienden Penning en den Road van Bereurten vort. Ok wierd de opstandelingen algemene kwietschelding van straf beloafd, moar umdat hierop wier dreehonderd uutzonderingen woddden emaakt, was dit vermeudelek geen ernsteg anbod. Op 3 mei 1575 vönden in Breda underhandelingen anvang. Moar hier blek hoo stark den opstaand den eigenschop van nen godsdeenstoorlog had ekreggen; de underhaandelingen lepen kapot op godsdienstege eisen. Zo eisen den Spanjoarden dat de prottestanten et laand zolden verloaten en eisen de opstandelingen dat alle bisköppe vort zollen goan.

Noa et mislukken van de underhaandelingen wierd den stried in alle heavigheid veurt-ezet. Oldewater en Schoonhoaven wodden deur den Spanjoarden verovverd. In et noajoar van dat joar veel ok Zierikzee. De stad Woerden wodden deur de Spanjoarden beleagerd, moar deur et doorstekken van de dieken wodden de Spanjoarden, noa elf moanden, verdreaven.

Algemenen opstaand

Vredesofluuting van Gent

De Spaanse Furie, de plundering van Antwarpen deur Spaanse tröppe

Deur et verlees van de steadn lek den toostaand veur de opstandelingen hopeloos. Moar vri-j unverwacht keerden de kansen. Op 1 september 1575 wierd Spanje veur de tweede kere bankroot verkloard: hierdeur möst der bezunegd wodden op de soldi-j van de tröppe. Boavendeen ovverlead Requesens unverwocht op 1 meert 1576 zunder nen opvolger te hebben an-eweazen. Deur de achterstallegen soldi-j en et ontbraeken van nen leider, begonnen Spaanse tröppe deenst te weigeren. Zierikzee en Aalst wodden deur plunderende tröppe löäg-eroofd; Mechelen en Brussel wodden bedreigd. De Stoaten van Henegouwen en Broabant repen beginne september de Stoaten-Generaal bi-jèn en knupten onderhandelingen an mit de opstaandige gewesten Hollaand en Zeelaand. In Gent wodden end oktober ofsproaken emaakt tussen de opstaandige en de könningsgetrouwe gewesten ovver et verdrieven van de mutende Spaanse tröppe. De godsdeenstige meaningsverskillen hopten zi-j later op te lossen.

Op 4 november trokken Spaanse tröppe moordend en plunderend Antwarpen binnen. Achtdoezend Antwarpenoaren vonden den dood en doezenden gebouwen gingen in vlammen op in de Spaanse Furie. Noa dizze zovölste plundering wierd de Vredesofluting van Gent dreks undertekkend en op 8 november 1576 of-ekundigd. De Nederlanders leaken zich wier vereanegd te hebben in eur verzet. Op 9 november wodden de Spanjoarden verdreaven uut Gent, in 1577 namen de inwonners van Utrecht de stad zelf in hende en kort doarnoa deden de Antwarpenoaren hetzelfde.

Unie van Brussel

Filips II sturen zienen halfbreur Don Juan - nen bastardzönne van Karel V, den in 1571 tiedens den Slag bi-j Lepanto den Turksen vloot had verslagen - noar de Nederlanden. De Stoaten-Generaal probierden met um tot ne Vredesofluting te kommen. Op 7 januari 1577 wierd de Unie van Brussel eslotten tussen de gewesten dee de Vredesofluting erkenden (alle Nederlanden behalve Luxemburg). Zi-j stelden de eisen van de Vredesofluting samen in et Eeuwige Edikt, en legden dit veur an den ni-jen landvoogd Don Juan. Dizzen beslot op 12 februari et edikt te tekkenen vanweage den ernst van den toostaand en erkenden hiermet de Vredesofluting van Gent. De Stoaten-Generaal erkenden op eure beurte nogmoals den könning en beloafden zich stark te maakn veur et behold van et rooms-kattelieke geleuf in de previnsies. Don Juan zol landvoogd wodden en den Spaansen tröppe zollen zich (teagen betaling) trögtrekken. Op 6 april tekkenden ok Filips II de ovverenkumste, moar neet uut ovvertuging. In feite betekenden et edikt nen waopenstilstaand van enkele moanden.

De Spaanse tröppen begonnen zich ende april 1577 trög te trekken. Moar noa enkele moanden, op 24 juli, nam Don Juan den Citadel van Namen in, wat ne brökke mit et edikt was. Et begon der dus noar uut te zeen dat doar gene vreedzoame oplossing zol kommen en op 31 augustus beval Filips II boavendeen dat de Spaanse tröppe weerumme mossen keren noar de Nederlanden.

Willem van Oranje leet zich op 24 september 1577 as nen ovverwinnoar binnenhalen in Brussel, um de leu zienen steun te betugen teggen de Spanjoarden. Dit was nen vri-j radikale doad, moar de leu steunden um en boaden um zelfs den titel 'Ruwaard van Broabant' an, den vrogger wierd egeaven an nen plaatsvervanger van den hartog, as dizzen neet in stoat blek (good) te regeren.

De Stoaten-Generaal mossen rap vergoaderen ovver wat te doon teggen et ni-je offensief van Don Juan, moar dat was neet makkelek; zee waarn onderling veural verdeald ovver godsdeenstege kwesties, en et vörmen van éen gezamelek leager ging uterst meujzoam. Op 28 oktober vond doar boavendeen nen stoatsgreep van radikale calvinisten plaatse in Gent, dee begonnen an gewelddoadige bekeringen under de leu, wat kattelieken en gemoatigde prottestanten afschrok en et Willem van Oranje nog meujeleker maakten eenheid te smeden.

In januari 1578 kwam Alexander Farnese, zönne van Margaretha van Parma en den lateren hartog van Parma, mit ni-je tröppe Don Juan understeunen. Op 31 januari behaalden Farnese ne verpletterende ovverwinning op et Stoatse leager in den Slag bi-j Gembloers, ten zuidoosten van Brussel. Noa den slag wierd Leuven in-enommen. Hierdeur wodden de Stoaten-Generaal nog wieter verdeald tussen veur- en teagenstaanders van den opstaand.

Don Juan skref an Filips II dat Oranje feitelek den macht had in de Nederlanden. De gewesten erkenden um neet meer as landvoogd, moar stelden in ziene plaatse den eertshartog Matthias van Oostenrijk, neave van Filips II, an. Dit was teggen de zinne van Filips II, veur wee Don Juan nog gewoon landvoogd was. Matthias van Oostenriek was nog arg jung en politiek onervoaren, zodat e in de uutvoering weinig in te brengen had teggen Willem van Oranje. In den volksmund wierd hi-j spottend den griffier van de prins eneumd. De Spaanse tröppe bedreigden Brussel en de Stoaten-Generaal beslotten zich trög te trekken noar Antwarpen. Op 1 oktober 1578 ovverleed Don Juan in zien leagerkamp noabi-j Namen op 33-joarige leaftied an tyfus, noadat hi-j Farnese an-ewezzen had as zienen opvolger.

Unie van Atrecht en Unie van Utrecht

Et dool van de Vredesofluting Gent was et vereanigen van de Nederlanden in den stried teggen Spanje. Echter, al vri-j rap begonnen de meaningsverskillen op te spöllen. Behalve den godsdeenstegen stried, spölden ok met dat ieder gewest veural veur ziene eigen belangen opkwam. Zo wierd den toogangsweg noar den Antwarpsen haavn deur Zeelaand en Hollaand eblokkeerd: alleneg teggen betaling wodden skeape deur-eloaten.

De zudeleke gewesten Artesië en Henegouwen en de Franstalege Vloamse stad Dowaai slotten op 6 januari 1579 de Unie van Atrecht, woarin zi-j zich weer under et gezag van den könning schaarden. In de Unie van Atrecht wierd wal af-esprokken dat de butenlaandse tröppe zich trög mossen trekken. In et traktaat van Atrecht van 17 mei 1579 erkenden deezelfde gewesten Farnese as landvoogd. Dizzen begon et 'Projekt van Rekonciliatie', woarbi-j hi-j onderzocht of de gewesten zich warkelek wilden ovvergeaven, en nog enkele zaken uut de praktiek. Dit rundden hi-j of op 4 oktober woarmet de Waals-Picardiese gewesten wier under Spaans gezag waren.

Op 23 januari 1579 tekkenden Gelderlaand, Hollaand, Zeelaand, Utrecht en de Ommelaanden n eigen verdrag, de Unie van Utrecht. In de doaropvolgende moanden slotten ok de aandere noordeleke previnsies en völle steadn in Broabant en Vloanderen zich doarbi-j an. Gent, Brussel en Antwarpen wodden bestuurd deur calvinistiese "republieken". Willem van Oranje was anvankelek teggen dizze Unie, umdat et in feite ne ofsplitsing was en hi-j nog altied geleufden in ne vereanegd Nederland. Feitelek velen ok de Stoaten-Generaal uutèn in ne noordeleke ("Utrechtse") en ne zudeleke ("Atrechtse") vergoadering. Op 3 mei 1579 undertekkenden Willem echter ne steunverkloaring an de Unie van Utrecht. Dizze wöd ezene as de oprichting van de Vereanegde Previnsien, dee ovverigens pas noa de Vrea van Münster op 15 mei 1648 internasionaal wierd erkend.

Propaganda

De behandeling van de Indianen in de Nie-je Weald had in Spanje zelf al veur uting van ofkeuring ezörgd. In de Nederlanden wierd dit ebruukt um den opstaand te rechtvoardigen. In 1552 kwam Brevíssima relación de la destrucción de las Indias uut van Bartolomé de las Casas. In 1578 wierd dit ontdekt in de Nederlanden en nog dat joar vertaald. Et spölden ne belangrieke rolle in et verstarken van de negatieve beeldvörming van de Spanjoarden, ok deurdat et was eskreaven deur nen Spaansen geesteleken. In Den spiegel der Spaensche tijrannije, gheschied in West-Indien, ne uutgave uut 1620, bunt gravures van Theodoor de Bry toogevoogd dee et beeld verstarkten.

Vredesovverleg in Köln

Op uutneudeging van keizer Rudolf II begonnen in mei 1579 vredesbespreakingen in Keulen. De Spanjoarden eisten dat de prottestanten zich trög trokken uut de Nederlanden en dat de politieke situatie van veur 1559 wierd hersteld. Van de kante van den könning verwochtten zi-j neet dat de opstaandelingen hierop in zollen goan, moar hopten zi-j eur op et slagveld te dwingen. Parma verovverden intussen in juni 1579 Moastricht, en den stadholder van Grunnen, Freesland en Drenthe, den graaf van Rennenberg, slot zich in 1580 wier an bi-j den könning. Hiermet gingen Coevern, Grunnen, Grol en et toch al weerspannege kattelieke Oldnzel verloarn. Alleneg in Freesland konden de opstandelingen eure stellingen beholden. Toon Rennenbarg in 1581 ovverlead, wierd hi-j vervangen deur den Spanjoard Francisco Verdugo.

Esteund deur dizze kriegsuutkumste beslot Filips II zich te richten op den krieg teggen Portugal. Hi-j leet Willem van Oranje op 15 juni 1580 voggelvri-j verkloaren: hiermet raken Willem van Oranje voorgood vervrömd van den Spaansen troon. Op 13 december boad Oranje doarop ziene Apologie an de Stoaten-Generaal an, woarin hi-j zich veur et eerst openbaor ofzetten teggen Filips II in plaatse van teggen den zienen laandvoogd.

Deur et uutblieven van steun van Spanje en deurdat den hartog van Parma de butenlandse tröppe trögtrok zoas af-esprokken, stokten den veldtocht van den hartog. In twee joar tied wierd alleneg Doornik verovverd, op 29 november 1581.

Parma's Negen Joaren

Hartog van Anjou en Akte van Verlatinghe

Willem van Oranje zocht al in 1573 ne butenlandse samenwarking. Engelaand, mit as stoatsheufd de prottestantse Elizabeth I lek veur de hand te liggen. Moar Elizabeth eerzelden um zich in nen krieg mit Spanje te storten en de underhandelaars keerden mit löäge hende weerumme.

In 1580 hadden de opstaandelingen meer geluk: den hartog van Anjou, breur van den Fraansen könning, zol den opstaand mit 10.000 man steunen, al was hi-j katteliek. Anjou eisen wal dat de noordeleke gewesten veur altied den Spaansea könning zollen afzweren, en op 22 juli (volgens aandere bronnen 26 juli) 1581 wierd de Akte van Verlatinghe an-enommen. Op 10 februari 1582 kwam Anjou an in Vlissingen en op 19 februari wierd hi-j in-ehuldegd as hartog van Broabant. Den hartog was neet geleefd under de leu en toon in 1582 nen mislukten moordanslag op Willem van Oranje wierd epleegd, dachten völlen ok dat hi-j hierachter zat.

Op 4 juli wierd Oudenaarde verovverd deur den hartog van Parma. Pas toon in den harfst van 1582 de 10.000 man verstarking kwam (veurnamelek Zwitserse huurlingen) keerden de kansen in den stried. Uut frustrasie ovver zienen ondergeschikten toostaand ten opzichte van Willem van Oranje, beslot den hartog van Anjou tot nen anval op Antwarpen en aandere Broabantse steadn om doar zien gezag te vestegen. Op 17 januari 1583 raken hi-j binnen de Antwearpse stadsmure moar stoetten op heavig verzet van de leu, woarnoa de Fransen op den vloch sloogn. De Fraanse politiek van Willem van Oranje had hiermet veur altied af-edoane. Ondanks ne verzooningspoging verleet den Anjou in juni 1583 de Nederlanden.

Den hartog van Parma kreg deur dizze ontwekkelingen opni-j ruumte, en hi-j verovverden met hoge snelheid steadn an de Vloamse kuste. De grote Vloamse steaden Brugge, Gent en Ieper wodden in-eslotten en verovverd en in september 1583 veel ok Zutphen.

Oranje vermoord

Op 10 juni ovverlead den hartog van Anjou. Veur den Stoaten-Generaal en Willem van Oranje was dit nen reden om opni-j mit Fraankriek te onderhaandelen ovver steun in den stried. Moar Frankriek ging doar neet op in, en den moord op Willem van Oranje op 10 juli 1584 deur Balthasar Gerards maakten veur altied n ende an de gesprekken. Boavendeen verloor den opstaand mit zienen dood heuren leider. Maurits van Oranje, zienen 16-joaregen oldsten in Nederlaand verblievende zönne, was wal zienen beoogden opvolger as stadholder, moar spölden in et begin nog nauweleks ne rolle.

Val van Antwerpen

Dee moanden lek et ende van den opstaand noabi-j. Et leager van den hartog van Parma begon nen ni-jen opmars in Broabant. Op 27 augustus 1585 veel Antwarpen, noa n beleg van ruum veerteen moanden, wier in Spaanse hende. Eerder dat joar hadden Parma's tröppe ok al Brussel en Mechelen in-enommen. Parma had bi-j et beleg van Antwerpen de toovoorweage noar Antwarpen éne veur éne of-eslotten, mit as technies heugtepunt ne 730 meter lange brugge van skeape dwars ovver den Schelde. Op 27 augustus op et kasteel van Beveren tekkende den prottestantsen börgemeister Marnix van Sint-Aldegonde de ovvergave van de uut-ehongerde stad.

Den val van Antwarpen was de kriegsbezeageling van de scheuring van de Nederlanden in n noordelek en n zudelek deel, dee al politeek vörm had ekreggen in de Unie van Utrecht en de Unie van Atrecht. Et betekkenden ok de deur Willem van Oranje neet ewilde scheiding van de Nederlandse naties; de Vloamingen (behalve de Zeeuws-Vloamingen), de zudeleke Broabanders en de inwonners van Opper-Gelre en Limburg zollen tot 1815 escheiden blieven. Grote dele van de leu, veural (prottestantse) koopleu en intellektuelen vertrokken noar et Noorden, woar zi-j en eure noakommelingen in grote moate bi-jdroogn an de zogeneumde "Golden Eeuwe" van de Noordeleke Nederlanden.

Engelsen steun

Op 14 augustus 1585 weigerden de Engelse könninginne Elizabeth de zelfstaandigheid ovver de Nederlaanden te anvoarden, umdat de verholdingen mit Spanje toch al slecht genog waarn, moar zi-j beloafden wal den graaf van Leicester mit nen tröppenmacht van 6000 man noar de Nederlanden te sturen. Leicester kwam in december 1585 in Vlissingen an. Eaven doarveur, in november 1585, was Willem van Oranjes tweeden zönne, prins Maurits, op 18-joarege leaftied beneumd tot stadholder van Hollaand en Zeelaand. Op 4 februari 1586 leet Leicester zich uutroopen tot landvoogd en kapitein-generaal van de Nederlaanden, moar Elizabeth gelastten um den titel op te geaven umdat zi-j den al an de gang weande Spaans-Engelsen Oorlog (1585-1604) neet wieter uut de hand wol loaten lopen. Vanof februari 1586 regelden Johan van Oldenbarnevelt, laandsadvokoat van Holland, de interne zaken binnen de Unie van Utrecht; graaf Leicester beheeld de leiding ovver de kriegshandelingen. Moar de Engelse kriegsondersteuning was halfslachtig: twee Engelse officieren, Stanley en York, gaven Deventer en de schanse veur Zutphen ovver an de Spanjoarden. Ok Sluus veel in Spaanse hende, al kon prins Maurits, mit ziene eerste kriegsdoad, Axel op 17 juli 1586 op de Spanjoarden verovveren. Leicester blek echter op laste van könningin Elizabeth op ne vrea mit Spanje an te stuurn. In december 1587 wierd hi-j edwongen vort te goan.

Maurits en Van Oldenbarnevelt beslotten noa de rampzoalege mislukking mit de Franse en Engelse hulpe gene pogingen meer te undernemmen um nen unafhankeleken vorst veur de Nederlanden te vinden. In de Justifikatie of Deduktie wierd bepoald dat den politieke macht bi-j de Stoaten-Generaal zol komnen te liggen. Doarmet was zonder formeel besluut de Vereanegde Previnsien geboarn. Et was n ni-j verschiensel dat n laand bestuurd wierd zonder könning.

Mede as reaktie op dizze halfslachtege Engelse inmenging beslot Filips II neettemin nen invalsvloot te stuurn, um endelek de volgens um neet erkende könningin Elizabeth van den troon te stotten en doarnoa veur altied mit de opstandelingen in de Nederlaanden of te rekkenen. Howal admiraal hartog van Medina Sidonia gene zeevoartservoaring had, wierd den vloot vanweage zienen umvang as onovverwinnelek ezene. Den kriegsvloot, armada invencible (gewaopende unovverwinneleken) of kortweg Armada eneumd, was 130 skeaepe en 30.000 man (woarvan 20.000 soldoaten) groot. Doar mossen veur den inval ok tröppe van Parma uut Vloanderen wodden opgehaald en ovver et Nauw van Calais ezet. De grote undernemming leep echter op n drama uut veur de Spanjoarden: in juli 1588 wierd al n deel van de armada bi-j Gravelines, tussen Calais en Duunkarken, zwoar too-etakeld deur de beater wendboare Engelse skeape, woarbi-j ok 30 Nederlaandse 'kromstevens' betrokken waren. Doarnoa drejden ok nog den wind ongunstig veur nen inval in Engelaand. De ovver ebleaven skeape mossen, achtervolgd deur de Engelsen, um Skotlaand en Ierlaand trög noar Spanje, moar deur stormen en streumingen verging nogmoals n groot antal skeape. Minder as de helfte van den vloot keerden trög in Spanje. Den hartog van Parma kreg de skuld van dizze neaderloag.

Tien joaren

Noa de neudige teagenslagen volgden ne tied woarin den toostaand veur de Republiek stark verbeaterden, deur Fruin de Tien joaren eneumd. Den Nederlaandsen Opstaand ontwekkelden van zo good as hopeloos in 1588 tot zo good as ewonnen in 1598. Deels was dizze ontwekkeling too te sckrievn an internasionale elementen zoas de Spaanse inmenging in de Fransen Hugenotenoorlogen, moar deels ok an de politieke bekwoamheid van Johan van Oldenbarnevelt en de kriegsbekwoamheid van Maurits van Nassau.

Den hartog van Parma kreg van Filips II opdracht noar Paries op te rukken, um te veurkommen dat Parias in hende van de prottestantenn zol vallen. Op 19 september 1590 trok den hartog van Parma Paries binnen. Dizze ontwekkeling gaf prinse Maurits, den inmiddels ok stadholder van Utrecht, Gelderlaand en Ovveriessel was ewodden, de meugelekheid et leager te reorganiseren. Zienen neave Willem Lodewiek was stadholder van Freesland ewodden, en samen slaagden zie doarin n good leager op de bene te kriegen.

De jonge republiek bookten doarop ne riege gode militaire ovverwinningen. In 1591 wierd Breda verovverd deur tröppe mit n turfskip de stad binnen te smokkelen (zee turfskip van Breda). In 1592 wodden in et noorden Coevern en Steenwiek herovverd, in 1593 et Broabantse Geertruudenbarg, in 1594 vond de 'reduktie' van et hele gewest Grunnen plaatse en in 1597 wodden in et oosten Oldnzel en Breevoort inenommen.

Elf joaren stried

Noa de Negen joaren van Parma in Spaans veurdeel, evolgd deur Tien joaren woarin Maurits en Willem Lodewiek et ti-j van den krieg keerden, kwamen de 'Elf joaren', woarin noch de stoatsen, noch de Spanjoarden den ovverhaand wisten te kriegen. De beide kampen hadden wisselend ovverwinningen, en noa elf joaren vergeafs eprobierd te hebben den aander te ovverwinnen, kwamen zi-j et Twaalfjoareg bestand overèn.

Slag bi-j Ni-jpoorte

In juni 1600 beslotten de (Noordeleke) Stoaten-Generaal, woar Johan van Oldenbarnevelt grootn invlood had, dat Duunkarke an de Vloamse kuste mos wodden in-enommen; et was nen uutvalsbasis van de Duunkarker Kapers, dee den handelsvloot reagelmoatig grote schaa toobrachen. Prinse Maurits was, eavenas Willem Lodewiek, fel teggen dizzen anval deep in vi-jandelek gebeed, moar hi-j ging toch umdat et um bevoalen was. Bi-j et beleg van Ni-jpoorte onderweg noar Duunkarke wierd et leager van den prins bi-jnoa verrast deur n Spaans ontzettingsleager op et straand bi-j Ni-jpoorte. Den doarop volgenden Slag bi-j Ni-jpoorte wierd ewonnen deur den prins dankzi-j bekwoam achtereerts manoeuvreren mit ziene mobiele artillerie, dee zodoonde nen ramp veur de Republiek veurkwam, moar et leager was dusdöäneg verzwakt, dat Duunkarke toon buten bereik was; noa 11 dage vergeafs beleg van Ni-jpoorte wierd et gevoar van den komst van n nie-j ontzettingsleager te groot e-acht; Maurits keerden trög noar huus. De verstaandholding tussen den politieken leider Van Oldenbarnevelt en den jongen kriegsleider prins Maurits was vanof toon beheurlek verstoord.

De Spaanse leagers wierden inmiddels an-evuurd deur Ambrogio Spinola, nen kundig veldheer. Allereerst probierden hi-j Oostende te verovveren. Et beleg van Oostende was kostboar en lange, want vanuut zee kon de stad steeds beveurroad wodden. Pas noa dree joar wierd de stad in 1604 in-enommen. Volkommen unverwocht veel hi-j den Achterhook binnen: de steadn Lochem, Rienbark en Grolle wierden deur um herovverd, net as de Twentse stad Oldenzaal.

Slag bi-j Gibraltar

Moar op zee had de Republiek weinig meer te vreazen van Spanje. Op 25 april 1607 verneelden Nederlandse kriegsskeape under leiding van Jacob van Heemskerck nen Spaansen vloot, nog deels in anbouw in den haavn van Cádiz. Dizzen zeeslag steet bekend as den Slag bi-j Gibraltar.

Dizze ovverwinningen veur de Republiek leidden noa butenlaandse bemiddeling tot vredesbespreakingen in Den Haag. Spinola zelf kwam hierveur noar Den Haag. De kon gene ovverènstemming wodden bereikt ovver vrede, moar wal wodden op 9 april 1609 in Antwarpen beslotten tot n bestaand, dat uutendelek twaalf joar zol duren.

Twaalfjoareg Bestand

Tiedens dit Twaalfjoareg Bestand ontstond der ni-je godsdienstege en politieke verdealdheid binnen de Republiek. Volgelingen van den geesteleken Jacobus Arminius (de remonstranten) kreggen n konflikt met de volgelingen van Franciscus Gomarus (de kontra-remonstranten). Behalve n godsdienstig meningsverschil (de remonstranten kenden ne grotere roll too an de vri-je wil van de mens), spöllen der veural n politiek konflikt. De remonstranten waren meer republikeins as de kontra-remonstranten, dee-t meer zaggen in ne starke positie van et Huus van Oranje. Johan van Oldenbarnevelt kos parti-je voor de remonstranten. Deurdat prins Maurits kos (natuurlek) veur de kontra-remonstranten dreigden der zelfs eam nen burgeroorlog.

Prins Maurits wist tiedens et Twaalfjoarig Bestaand et gezag in te perken van de 'regenten', ne informele, neet strikt arfeleke hogere loage van de leu dee-t de invloodrieke taken annaamn. Dit kwam under meer deurdat steeds meer leu van buten de regentenklasse völle geld verdeenden mit den handel. Op 4 augustus 1617 leep den stried uut de hand: de Stoaten van Hollaand nammen de Scharpe Resolutie an, woarin de steadn de vri-jheid kreggen op te treaden teggen de kontra-remonstranten. Moar dizze resolutie pakken teggenovvergesteld uut: prinse Maurits leet den grieze eminentie Van Oldenbarnevelt en anderen op 28 augustus 1618 tot eure verboazing vastgriepn en beschuldigden eur van verroad. Johan van Oldenbarnevelt wierd ter dood vereurdeald en op 13 mei 1619 op et Binnenhof in Den Haag ontheufd.

In 1620 ovverlead Willem Lodewiek, in dee tied stadholder van Freeslaand, Grunnen en Drenthe. Hi-j wodden op-evolgd deur zienen jongeren breur Ernst Casimir.

Den stried geet wieter

Maurits' leste joaren

In 1621 ovverlead Albertus van Oostenriek. Umdat zien huwelek mit Isabella zunder kinder was ebleaven, kwamen de Zudeleke Nederlaanden wier under Spaans bestuur. Isabella blef wal landvoogdes, moar kon neet veurkommen dat den stried tussen de Spaanse tröppe en de Republeek opni-j wieter ging. Den eersten ni-jen stried was et tweede beleg van Bargen-op-Zoom deur de Spanjoarden in 1622 dat deur Maurits' bekwoame optreaden neet wierd in-enommen.

Noa den anvang verleep den stried anvankelek neet good veur de Republiek. In 1625 verovverden Spinola Breda. Op 23 april dat joar ovverlead prins Maurits.

Frederik Hendrik

Maurits wierd op-eevolgd deur zienen breur Frederik Hendrik. Vanof 1626 begon Frederik Hendrik samen mit Ernst Casimir nen veldtocht, woarin hi-j verskillende ovverwinningen had. Zo wödden de inmiddels deur de kattelieke Kontrareformasie steavig beïnvloode steadn Oldenzaal (1626) en Grol (1627) herovverd. In 1628 verovverden den zeerover Piet Hein in den Baai van Matanzas in name van de Republiek nen Spaansen Zilvervloot, den tot op den dag van vandage nog bezungen wöd; plotseling was doar geld in overvlood.

Een joar noa de verovvering van den Zilvervloot sloog Frederik Hendrik et Beleg van 's-Hertogenbosch. Hi-j probierden de tröppe weg te lokken toon de Spaanse tröppe under leiding van Ernst van Montecuculi Amersfoort en de Veluwe in wollen nemmen. Dit mislukken echter noa nen stoatsen anval op nen Spaans ettenveurroad, woarnoa 's-Hertogenbosch zich ovvergaf.

Hiernoa kwamen steeds meer gebeden in hende van de Republeek. In 1632 lepen hoge Zuud-Nederlaandse edelleu ovver, woarnoa Frederik Hendrik zienen Veldtocht langs de Maas begon, woarin hi-j vri-jwal zunder meujte Roermond en Venlo kon innemmen. Maastricht wodden noa n beleagering in datzelfde joar in-enommen. Ernst Casimir ovverlead bi-j et beleg van Reurmond; hi-j wodden op-evolgd deur zien zönne Hendrik Casimir I.

Vredespogingen en bondgenotschap met Fraankriek

Landvoogdes Isabella probeerden in 1633 op eigen gezag (zunder den könning in Madrid te roadplegen) vrede te sluten mit de Republeek deur rechtstreakse underhaandelingen mit de Republeek an te goan. Dee bespreakingen lepen echter op niks uut. Isabella ovverlead nog datzelfde joar. Een joar later, op 4 november 1634, wodden Ferdinand van Oostenriek (Don Ferdinand) den ni-jen landvoogd van de Zudeleke Nederlaanden. Don Ferdinand ging veurtvoarend te wark en verovverden in 1635 de steadn Sierck-les-Bains en Trier. Hierop verkloarden Frankriek Spanje den krieg. De Franse tröppe verslogen de Spanjoarden in den Slag bi-j les Avins. Samen mit et leager van de Republeek verovverden zi-j wat steadn in de Zudeleke Nederlaanden, woarunder Tienen, Diest en Aarschot. Op 8 februari 1635 beskref kardinaal Richelieu noamens Fraankriek en Frederik Hendrik noamens de Republeek n verdrag um de Woalse Nederlanden bi-j Frankriek en de Vloamse Nederlanden bi-j de Republeek te voogen. Dit verdrag wierd neet van kracht umdat Frederik Hendrik zich trög trok uut wantrouwen. Et gevolg van dizze opdealing van de Spaanse Nederlaanden zol immers wean dat de jonge Republiek dreks an et machtige Fraankriek zol liggen. De gezameleke tröppe van Fraankriek en Nederlaand misdrogen zich boavendeen zo, dat de openboare mening in sommege van de Zudeleke Nederlaanden zich fel teggen de Republiek keerden. Et beleg van et kattelieke Leuven mislukken. Opni-j vonden in 1636 vredesunderhandelingen plaetse, moar opni-j zunder uukomst.

Spaansen teggenanval

In 1637 wierd et leager van Frederik Hendrik verslagen bi-j et Zeeuws-Vloamse Hulst, woarnoa hi-j Breda beleagerden. Don Ferdinand begon nen veldtocht in Limburg en verovverden op 7 augustus 1637 Venlo en op 4 september Reurmond. Ok herovverden hi-j wat steadn op de Fransen. Hi-j kon echter neet veurkommen dat Breda wierd in-enommen deur Frederik Hendrik. Op 20 juni 1638 probeerden n leager under leiding van Willem van Nassau Antwarpen te verovveren: et leager wierd echter deur de Spanjoarden verpletterend verslagen in den slag bi-j Kallo.

De Spanjoarden ondernammen toon ne tweede poging um mit ne armada den zeemacht van de Republiek te brekken. Op dizze tweede armada behaalden Maarten Harpertsz. Tromp vermeudelek zienen grootsten ovverwinning, in den Slag bi-j Duins, vlak under de Engelse zuudkuste. In 1640 wod et Zeeuws-Vloamse Hulst alsnog verovverd op de Spanjoarden. Hendrik Casimir I sneuvelden echter bi-j den slag. Hi-j wodden deur zienen breur Willem Frederik op-evolgd as stadholder van de noordeleke gewesten. Ok op n ander front leed Spanje ne geveulege neaderloage: Portugal wierd unafhankelek.

In-eslotten tussen Republiek en Frankriek

Don Ferdinand wierd in 1641 vervangen deur Francisco de Melo as landvoogd van de Zudeleke Nederlanden. In datzelfde joar nam Frederik Hendrik Gennep in. Francisco de Melo richen zich anvankelek op den stried teggen de Franse tröppe. In 1642 mek hi-j grote dele van de Franse gebeedswinsten ungedoan en hi-j behaaldn grote ovverwinningen. De Republiek vocht in dat joar neet völle, moar n anbod tot onderhaandelingen ovver vrea wodden deur Frederik Hendrik of-ewezzen. Noa ziene anvankeleke ovverwinningen teggen de Fransen, wodden Francisco de Melo op 16 mei 1643 echter vernetegend verslagen bi-j Rocroi: veur um et beginne van et ende van zienen loopbaan. Op 20 september 1644 wodden e op-evolgd door Manuel de Castel Rodrigo. Inmiddels hadden de Fransen Grevelingen (in et Frans Vloanderen van noe) verovverd op de Spanjoarden en had Frederik Hendrik Sas van Gent verovverd.

Deur de opènvolgende neaderloagen teggen de Republiek en ok in de Dartegjoaregen oorlog en deur de spanningen binnen nam den kracht van et Spaanse leager rap of. In 1645 verovverden de Fransen wat steadn en herwon Frederik Hendrik Hulst. In 1646 sloog Frederik Hendrik opnie-j et beleg van Antwarpen: de Fransen konden doardeur wat steadn in et zuden verovveren, woarunder Duunkarke en Kortriek. Et beleg van Antwarpen wodden de leste kriegshandeling veur Frederik Hendrik: in 1647 kwam hi-j te ovverlieden op 63-joarege leaftied; ziene gezondheid was al langere tied achteruutegoan. Hi-j wierd op-evolgd deur zienen zönne stadholder Willem II. Landvoogd van de zudeleke Nederlanden wodden eertshartog Leopold van Oostenriek.

Vrea van Münster

Inmiddels was et krieg in grote delen van Europa, den Dartegjoaregen Oorlog. In 1641 begonnen vredesunderhandelingen tussen de striedende parti-jen in dizzen oorlog. Of-esprokken wierd dat in Münster en Ossenbrugge underhandeld zol wödden. Howal de Republiek neet metvocht in den Dartegjoaregen Oorlog, wierd beslotten de Republiek toch uut te neugen bi-j de vredesunderhaandelingen. Deur den krieg teggen Spanje was de Republiek te völle ne parti-je ewodden. Deur Frankriek ontving de Republiek ne uutneudeging.

Howal doar rund dee tied grote kriegsovverwinningen wodden behaald, was der binnen de Republiek steeds meer sproake van ne vreadesstimming. Den langdurigen krieg kostten völle geld en leavens. Alleneg de previnsies Zeelaand en Utrecht, en de stad Leiden, bleaven tot et ende too veurstaander van den krieg.

De Republiek slagen derin as volweerdigen stoat an de underhaandelingen met te meugen doon: zelfs Spanje stemmen hiermet in. In januari 1646 kwamen 8 verteagenwoordigers van de Stoaten an in Münster um te underhaandelen mit de Spanjoarden ovver vrede. De underhaandelingen zollen wodden eholden in et Huus van et Kroamersgilde, teggenwoordig et Haus der Niederlande eneumd. De Spaanse underhaandelaars hadden uut-ebreide volmachten met-ekreggen van könning Filips IV, den al joaren vrea zocht. Tiedens de underhaandelingen wodden de Republiek en Spanje et snel ens: den tekst van et Twaalfjoareg bestaand wodden as uutgangspunt enommen en de Republiek wierd deur Spanje as unafhankeleken stoat erkend. De vrea lek snel noabi-j. Frankriek gooiden noe root in et etten deur steeds mit ni-je eisen te kommen. De Stoaten beslotten hierop buten Frankriek um vrea te sluten mit Spanje. Op 30 januari 1648 wodden den vredestekst vastgesteld. Dizzen wodden ter undertekkening noar Den Haag en Madrid ezonden. Op 15 mei wierd de vrea veurgood etekkend.

Den vlöchtelingenstreum uut Vloanderen

Zoas altied in tieden van oorlog hadden de burgerleu et meest te lieden under de veurtdurende vi-jandelekheden. Veural de Zudeleke Nederlanden waren et toneel van talloze onlusten en plunderingen tiedens de Spaanse herovvering under de landvoogden Alva en Farnese. Dat vertaalden zich in ne arg grote tröglöppe van de burgerleu. Van de rundumme de 18.000 leu dee-t in 1566 in Hondschote wonden, 'et meest ketterse nöst van Vloanderen', bleaven doar twinteg joar later nog moar 385 ovver. De Leuvense leu daalden in dee tied van 17.000 tot 9.700. Antwarpen, n handelscentrum van wealdformaat, mit 90.000 leu in 1566, heeld doar in 1589 nog moar 42.000 van ovver. Op et plattelaand was den toostaand nog arger. In wat streake daalden den trop mit 80 procent. Een deel van de leu wierd of-eslacht deur Spanjoarden of rebellen. Nog völle meer leu kwamen um deur zeekte en ellende. Anderen vlöchten veur et kriegsgeweld.

De verhuzing kwam al rundumme 1540 op gang; et waarn veural prottestanten dee-t noar Engelaand en Duutslaand uutweaken um an de geleufsvervolging te ontkommen. Nen eersten uuttocht op grote schale vund plaatse tussen 1567 en 1573. Rundumme 50.000 leu vlöchtn veur et schrekbewind van Alva. Ok noe trokken den Vloamingen veur n groot deel noar Engeland, woar de Broabanders en de Woalen veural noar de Duutsen gebeden trokken. Later kwamen de meesten van dee verhuzers in de republiek terechte.

Nen tweeden piek was de tied tussen 1577 en 1589, toon Farnese de grote steadn éne veur éne underwarp en et groandgebeed van de jonge Republiek krump tot Zeelaand, Utrecht, Hollaand en Freeslaand. Opni-j ontvlöchen teendoezenden leu et kriegsgeweld en de underdrökking, dizze kere veurnoamelek noar de vri-je previnsies in et noorden.

In et beginne van de 17de eeuwe wonden doar neet minder as 150.000 Zuud-Nederlanders in de Republiek, rundumme 10 procent van de leu. Veural in de steadn waren zi-j uutdrökkelek anwezzig. In 1622 was 67 procent van de Leidenoars van Zuud-Nederlandsen ofkumst. In Rotterdam was dat 40 procent en in Amsterdam 33 procent.

Et andeel van den trop verhuzers bi-j den opbouw van den Republiek was groot. Zi-j hebt as skoolmeisters en preakers, skilders en skrievers, geleerden en drukkers ne meujlek te ovverschatten bi-jdroage eleaverd an de Nederlandse kultuur. Figuren zoas den kaartemaker Jodocus Hondius, den dichter Joost van den Vondel, den skilder Frans Hals, de geleerden Simon Stevin, den drukker Lodewiek Elsevier waarn stuk veur stuk Vloamingen of kinder doarvan. Amsterdam dat doarveur n sloapend previnsie nöst was ewest, greujden deur de inwieking van Antwarpse koopleu uut tot nen geldeleken en rieken zwoargewicht. De Oost-Indiese Kompagnie, woaran de republiek heur welvoart danken, was ne Zuud-Nederlandse vinding. De West-Indiese Kompagnie, dee zich veural toolegden op et winstgeavend maakn van de wingewesten buten et moderlaand in Zuud- en Noord-Amerika, was ne vinding van den Antwarpenoar Usselincx en van Johan vander Veecken uut Mechelen. Vander Veecken was mit zien fortuun van zeshonderddoezend gulden den rieksten koopman van Rotterdam.

Minstens eaven belangriek was den inbreng van de naomloze warkleu dee-t under meer de langzaam achteruutgoande lakenni-jverheid in Leiden ni-j leaven inblezen. Rundumme 1650 was Leiden den grootsten textielproducent ter weald. De integratie van de ni-jelingen verleep neet altied eaven rap. De Noord-Nederlanders - 'harsenloze Hollandse boernkinkels' volgens de Broabanders - argerden zich moateloos an den verwaanden en de uutbundegen leavensstiel van de zuderlingen. Sommige leu heelden an den cultuurskok zelfs n pienlek minderweerdigheidsgeveul ovver. Zoas P.C. Hooft, den zich in 1611 vertwiefeld ofvroog of 'et soms n gebrek of ne vervleuking was as Hollander geboarn te wean'. Noa 1630 gingen de Zuderlingen geleidelek op in de inheemse bevolking.

Latere zicht op den Tachtigjaorigen Oorlog

Den name "Tachtigjoarige Oorlog" wodden veur et eerst gebruukt in de 19de eeuwe. Tot dee tied wodden veural esprokken van Den Opstaand of Den Nederlaandsen Opstaand. Den name "Opstaand" slöt veural op de eerste tied van den Tachtigjoarigen Oorlog, toon de Republiek nog neet bestoand. In ne ni-je studie sprekt under meer Arie van Deursen ovver Den Opstaand van 1572-1584. Deur allerlei geskiedkundigen is den Opstaand verskillend be-eurdeeld. Et proatn ovver den opstaand teggen Spanje geet tot op den dag van vandage wieter.

Bronnen / wellen:

Deursen, A. Th. De last van veel geluk. Geschiedenis van Nederland 1555-1702 ISBN 90-351-2627-0 (eersten uutgoave 2004)
Fruin, R. Het voorspel van de 80-jarige oorlog (eersten uuutgoave 1859)
Fruin, R. Tien Jaren uit de 80-jarige oorlog 1588-1598 (eersten uutgoave 1857)
Graaf, R. de, Oorlog, mijn arme schapen. Een andere kijk op de Tachtigjarige Oorlog, 1565-1648 ISBN 90-5194-272-9 (eersten uutgoave november 2004)
Israel, J.I. De Republiek 1477-1806, Franeker 1996 (vertaling van The Dutch Republic: its rise, greatness and fall 1477-1806, Oxford 1995)
Presser, J. e.a. De Tachtigjarige oorlog (ISBN nr neet good) 9010013070 (eersten uutgoave 1941, moar neet under den name Presser i.v.m. zien Judde-wean)
De Tachtigjarige Oorlog, Universiteit Leiden

Referensies

↑ Universiteit Leiden: Willem van Oranje röp op tot verzet
↑ Mehmet Bulut (2001), Ottoman-Dutch Economic Relations in the Early Modern Period 1571-1699, Hilversum: Uitgeverij Verloren

[1] Universiteit Leiden: Willem van Oranje röp op tot verzet

[2] Mehmet Bulut (2001), Ottoman-Dutch Economic Relations in the Early Modern Period 1571-1699, Hilversum: Uitgeverij Verloren

[1]

[2]