Ståtsgreyp
By nen ståtsgreyp probeert en leager of ander koppel höygere regeyringslüde van en land üm den macht to grypen döär den sittenden machthebber to wippen. By skatting sint der tüsken 1950 un 2010 457 ståtsgreypen weasd, wårvan de hälvde elükked sint. De meysten warren in de jåren '60 van den 20. eywe, mär ouk halverweage de jåren '70 un vöärin de '90. Ståtsgreypen nå den Kolden Oorlog hebbet vaker ne nye demokratiske regeyring upeleaverd as tydens. Toch leavert de meyste ståtsgreypen noch altyd autoritäre leiders up.
Nen ståtsgreyp kümt heyl wat by kyken un of et lükket is vake noch mär de vråge. Groutendeyls hangt et af van of den anstichter anderen weat to oavertügen dat et geyt lükken. Der sint alvoordan minder slaagde ståtsgreypen. As nen autoritären leider blivt sitten, is he dårnå meysttyds noch starker. En bysünder fenomeen is dat wo vaker der nen ståtsgreyp is eweasd, wo grötter de kans dat der weader eyne kümt. Dit nömet se den 'ståtsgreypenstrik'.
Regimes maket et kleine grupen lastig üm ståtsgreypen to pleygen döär family, volks- un gelöyvsgenöten up handige steades in de regeyring un et leager to setten. Sou weat nen leider seykerder at se gin gekke dinge probeert. Nådeyl is dan dat de lüde up dee baantjes der neet altyd et meyste verstand van hebbet, wårdöär byvöärbeald genneraals of andere officyren gin idee hebbet wat se doon müttet, wat et leager verswakket.
Andere namen vöär ståtsgreyp sint coup (d'état) en putsj.
Hüdige leiders dee as med nen ståtsgreyp in et sadel ekümmen sint
[bewark | bronkode bewarken]De leiders ståt up volgorde van dåtum at se an de macht ekümmen sint, inedeyld når wearlddeyl.
Asie
[bewark | bronkode bewarken]| Titel | Nyen leader | Ewippeden leader | Land | Geböärdenis | Dåtum |
|---|---|---|---|---|---|
| President | Emomali Rahmon | Rahmon Nabiyev. Nabiyev wör dwüngen to af to treaden döär nen regeyringsmility up 7. september 1992. Emomali Rahmon nöäm et oaver in november.[1] Emomali Rahmon heateden do noch Emomali Rahmonov | Tadjikistan | Tajikistani Civil War | 19 November 1992 |
| President van den politiken hougenråd | Mahdi al-Mashat | Abdrabbuh Mansur Hadi. Hadi wör dwüngen af to treaden döär Houthi-rebellen up 22. january 2015, mär küm dår later up torügge. Den ståtsgreyp untkeatenden den Börgeroorlog van Yemen. | Yemen | Houthi-ståtsgreyp in Yemen | 6. february 2015 |
| Ståtsminister un Vöärsitter van den Ståtsambtsråd |
Min Aung Hlaing | Aung San Suu Kyi | Myanmar | Ståtsgreyp van Myanmar (2021) | 2. february 2021 |
Afrika
[bewark | bronkode bewarken]| Titel | Nyen leider | Ewippeden leider | Land | Geböärdenis | Dåtum |
|---|---|---|---|---|---|
| President | Teodoro Obiang Nguema Mbasogo | Francisco Macías Nguema | Ekwatoriaal Guinea | Ståtsgreyp van Ekwatoriaal Guinea (1979) | 3. august 1979 |
| President | Yoweri Museveni | Tito Okello | Uganda | Ugandääsken buskoorlog | 29. january 1986 |
| President | Denis Sassou Nguesso | Pascal Lissouba | Republik van de Kongo | Börgeroorlog van den Republik van de Kongo (1997–1999) | 25. oktober 1997 |
| President | Abdel Fattah el-Sisi | Mohamed Morsi | Egypte | Egyptisken ståtsgreyp van 2013 | 3. july 2013 |
| President | Emmerson Mnangagwa | Robert Mugabe. Mugabe tröäd af up den 21. november 2017. | Zimbabwe | Ståtsgreyp van Zimbabwe (2017) | 24. november 2017 |
| Rådsvöärsitter van den Sovereinen Oavergangsråd | Abdel Fattah al-Burhan | Omar al-Bashir | Sudan | Sudaneesken ståtsgreyp (2019) | 21. augustus 2019 |
| Vöärsitter nationaal kommittee | Assimi Goïta | Bah Ndaw | Mali | Ståtsgreyp Mali (2021) | 25 mei 2021 |
| President | Kais Saied | Hichem Mechichi. Ståtsminister un ståtshöyvd Kais Saied dead der et parlement achterhen, den wetgeavenden macht in ne democraty | Tunesie | Selvgreyp van Tunesie 2021. Nen 'grundwetteliken ståtsgreyp'. Den president berööp sik up Artikel 80 van den grundwet (vulleydig grypen van den macht by 'dreigend gevår'). Dat lätste is neet düdelik beskreaven. Den president was den eanigsten wat dat 'gevår' düden kun. Der stünd gin wet teagenoaver. Kais Saied dea der den regeyringsleider un parlement achterhen. | 25. july 2021 |
| President | Mamady Doumbouya | Alpha Condé | Guinea | Ståtsgreyp van Guinea (2021) | 5. september 2021 |
| President | Ibrahim Traoré | Paul-Henri Sandaogo Damiba | Burkina Faso | Ståtsgreyp van Burkina Faso 2022 | 30. september 2022 |
| President van den nationalen råd vöär de beveiliging van et tohuusland | Abdourahamane Tchiani | Mohamed Bazoum | Niger | Ståtsgreyp Niger | 26 july 2023 |
| Kommissaris vöär institutionääl herstel]] | Brice Clotaire Oligui Nguema | Ali Bongo Ondimba | Gabon | Gaboneesken Ståtsgreyp (2023) | 30 augustus 2023 |