Gelre

Gelre is ne streake en veurmoalig hartogdom in et Nederlaands-Duuts grensgebeed woar de grote revieren Rijn, Waal, Iessel en Maas zo'n betjen bi-j mekare komt. Den name Gelre wödt as gevolg van r-metathesis ok mangs as Gelder uutesprokken, de wieze dee ebruukt wödt in weurdofleidingen as Gelders en Gelderlaand.

Gebeed

Et histories hartogdom umvatten anzeenlek meer as de previnsie Gelderlaand in et Nederlaand van vandage. Et umvatten n groot deel van het Nederlandse Noord-Limburg van vandage en strekken zich in et zuudoosten veur n kleiner deel ok uut in de noaberregio, vandage et Duutsen Nederrijn, noamelek bi-j den revier den Niers.

Veer kwarteeren

Gelre was verdeald in veer kwarteeren:

et Kwarteer van Nimweage (tussen de Grote revieren - teggenwoordig Revierenlaand);
et Kwarteer van de Veluwe (ok wal: van Arnem);
et kwarteer van Zutfent (et Groafschap Zutfent - tegenwoordig den Achterhook);
en Opper-Gelre, ok wal Kwarteer van Roermond, et Oaverkwarteer van Gelre of Gelder eneumd (noar et Duutse Oberquartier) (tegenwoordig Noord-Limburg en n gebeed over de grenze).

Dee eerste dree kwarteren waren eleagen in de previnsie Gelderlaand van vandage. Opper-Gelre umvatten et noordeleke deel van de Nederlaandsen previnsie Limburg van vandage, met Venlo en Roermond, en et angrenzende gebeed in Duutslaand rundumme et staedjen Geldern, woaran Gelre heuren name hef te danken.

In de middeleeuwn was Gelre n zelfstandig en belangriek hartogdom. De zelfstandigheid endigden in 1543. De noordeleke kwarteren (Neder-Gelre) an de ene kante en et zudeleke Opper-Gelre an de andere kante waren as gebeed gin anen-eslotten geheel. Et Hartogdom Kleef vormden ne wigge tussen de noordeleke en de zudeleke gebeedsdele. Ok politeek gingen beide gewesten nen ofzunderleken weg. Tiedens de Republiek der Zeuven Veraenigde Nederlaanden vörmden et noordeleke deel ene van de 7 gewesten. Opper-Gelre was doarenteggen deel van den Zudeleke Nederlanden.

Et hartogdom en et doarmet verbunden Groafschap Zutfent umvatten an de ene kante et gebeed van de previnsie Gelderlaand van vandage en an de andere kante et noorden van Limburg (met under meer Venlo, Venray en Roermond), net as et angrenzende zudeleken deel van den Duutsen Kreis Kleef. In dit tweede laandsdeel, en wal an de Duutse kaante van vandage, lag ok de kleine stad Geldern, (in et Nederlands Gelre eneumd), Gelder, woarnoar et hartogdom Gelre en et latere Gelderlaand bunt eneumd. Ok in et Noord-Braobant van vandage hef Gelre bezittingen ehad, zoas et darp Geldrop.

Et eurspronkeleke zudeleke gebeed lag afzunderlek van et later verworven noordeleke, dat de previnsie Gelderlaand van vandage umvatten samen met Kleef en Emmerik. Et zudeleke dat noe in Limburg en Noordrien-Westfalen ligt, wöd vanof dee tied Opper-Gelre of Oaverkwarteer eneumd. De andere gebeden zollen bi-jgevolg as Neder-Gelre an-eduud künnen wodden, moar dee umskrieving is nooit in ebroek ewest.

Geskiednis tot 1579

Frankiese tied

De streake rundumme Gelre wodden eurspronkelek bewond deur Germaanse stammen zoas de Batoaven, en later deur Franken. Under de Franken was et n deel van et Könninkriek Austrasie en doarnoa van et Frankiese Riek. Under Karel de Grote is de Gelderse stad Nimweage nen palts ewest.

Noa et uutenvallen van et Frankiese Riek, bi-j den dood van Lodewiek de Vrome in 843, beheurden de streake tot et Hartogdom Lotharingen en pas noa et Verdrag van Meerssen in 870 tot et Oost-Frankiese Riek, of later et Heilige Roomse Riek

Groafschap

Den eursprong van de heerlekheid ligt in dree plaetse. Twee hiervan ligt bi-j den revier den Niers, noamelek Geldern en Pont. Ne darde, meer zudelek, is de stad Wassenbarg an den revier den Roer. Hier ontving den eersten heer, Gerard van Antoing uut Henegouwen, in 1021 van keizer Hendrik II et laand van Gelre. Den eersten graaf is Gerard III van Wassenberg (1060-1129). Deens zunne, Gerard II (1090-1131) trouwden Ermgard, dochter van Grave Otto II van Zutfent, en verweerf zo et groafschap Zutfent. Zunne Hendrik I van Gelre (1117-1182) is den eersten graaf van Gelre en Zutfent. Deens zunne Otto I van Gelre (1150-1207) nömp deal an den darden kruustocht. Langzoam breiden et Gelderse gebeed zich uut en in 1248 verweerf grave Otto II weagens ziene hulpe an Rooms-Könning Willem II de rieksstad Nimweage.

Gelre bestoand toon uut veer kwarteeren:

Nimweage, bi-jbeheurend Betuwe, Tielerweerd, Bommelerweerd en Laand van Maas en Waal,
et Groafschap Zutfent,
et Kwarteer van de Veluwe, en
et Oaverkwarteer of Opper-Gelre (den streake rundumme Venlo, Roermond en Geldern).

An de Gelderse gebeedsuutbreiding kwam under Reinald I n ende met den Slag bi-j Woeringen in 1288. Reinald II trouwden echter de zuster van Edward III, den könning van Engelaand. Deur zienen bemiddeling wodden Gelre in 1339 deur keizer Lodewiek van Beieren tot hartogdom verheaven.

Hartogdom

Huus Gelre

Noadat Gelre n hartogdom was ewödden, untstoand under Reinald III den stried tussen de Heeckerens, steund deur Reinald, en de Bronckhorsten, steund deur Reinalds breur Eduard. Bi-j den slag van 1361 wödt Reinald gevangen enommen en Eduard wödt hartog. 10 Joar later wödt Eduard vermoord, en wödt Reinald hersteld, moar dizzen kump nog in datzelfde joar oet de tied. Hiermet is et Huus Gelre uut-estoarven.

Huus Gulik

Reinalds dochter Maria was etrouwd met den hartog van Gulik. Toon hartog Reinald III in 1371 steerf zunder manneleken arfgenaam, volgden den Geldersen Successieoorlog. Dizzen leidden der in 1383 too dat Maria's zünne Willem III van Gulik hartog wöd. Vanof 1393 was e ok hartog van Gulik. In 1402 stierf hi-j zunder kinder en kwam Gelre in hende van zien breur Reinald IV. Noadat ok dizzen zunder kinder was estoarven in 1423, kwamen Gelre en Gulik wier lös van mekaar.

Huus Egmond

Edelleu en steadn erkenden nen achterneave van Reinald, Arnold van Egmond as opvolger (1423-1465). Dizzen rakte verwikkeld in nen stried met zien zünne Adolf. Hi-j wodden op zien slot in Groave oaverrompeld en in Buren gevangen ezet. Adolf nam et bewind oaver.

Bourgondies

In 1473 kwam Gelre in hende van den Bourgondiesen hartog Karel de Stoute Noadat dizzen in 1477 was oaverleaden wodden hi-j op-evolgd deur ziene enige dochter Maria van Bourgondie. Zi-j trouwden in hetzelfde joar Maximiliaan I van Oostenriek. Euren zünne Filips de Schone kreg in 1482 Gelre in hende.

Wier zelfstaandig

Teggen dizze 'buutenlaandse' oaverheersing blef verzet bestoan en in 1493 wöd Gelre wier zelfstaandig. Under Karel van Gelre verzetten et hartogdom zich met nen gooden aflöp teggen et Habsburgse oaverwicht in de Nederlanden.

Gelderse oorlogen

zee ok: Gelderse oorlogen

In 1502 raakten Gelre opni-j in stried mit et Hartogdom Bourgondie (dat later Habsburgs wierd). Karel van Gelre slaagden der bi-jnoa in n nedersaksisch riek te stichten in de oosteleke helfte (Freeslaand, Grunnen, Drenthe, Oaveriessel, en Gelderlaand) van et Nederlaand van vandage, moar de Bourgondiesen leagers verhinderen dat en underweerpen stukjen bi-j betjen et Geldersen riek in opbouw.

Wier Guliks

Noa et oaverlieden van Karel van Gelre wöd hartog Willem van Kleef en Gulik ok hartog van Gelre. Ok hi-j verzetten zich teggen den Habsburgsen heerser Karel V, moar mos bi-j et Traktoat van Venlo in 1543 Gelre ofstoan an Karel V.

Habsburgs

Vanof dee tied mek Gelre dele uut van de Habsburgse Nederlanden.

Splitsingen

As gevolg van den Tachtigjoarigen Oorlog wöd Gelre splitst. De dree noordeleke kwarteren namen dele an de Unie van Utrecht (1579) en gingen later as Gelderlaand dele uutmaken van de Republiek der Zeuven Veraenigde Nederlaanden.

Het Overkwartier of Opper-Gelre blef in Spaanse hende moar noa de Vrede van Utrecht in 1713 wöd ok dit gebeed wieter splitst:

Pruusies Oaverkwarteer: et grootste dele mit de heufdstad Geldern kwam in hende van Prusen;
Stoats Oaverkwarteer: Venlo en umgeaving kwam bi-j de Republiek en wöd Stoats-Opper-Gelre;
Guliks Oaverkwarteer: Erkelens ging noar et hartogdom Gulik;
Oostenrieks Oaverkwarteer: allenig Roermond en wat umrengende gemeenten bleaven under et gezag van de Habsburgers, noe den Oostenrieksen tekke, en wödden Oostenrieks Gelre. (In 1790 was dit kleine Belgies Gelre éne van de stichtende leedn van de Vereanigde Nederlaandse Stoaten).

Bi-j et Verdrag van Wenen van 1815 kwam et westeleken deel van Pruusies Opper-Gelre wier bi-j et Vereanigd Könninkriek der Nederlaanden, net as Stoats-Opper-Gelre (Venlo) en Oostenrieks Gelder (Roermond). Al dizze delen van et vröggeren Oaverkwarteer gingen toon op in de grote previnsie Limburg. De noordeleke kwarteren wödden ovverni-j de previnsie Gelderlaand.