Naar inhoud springen

Achterhooksen taalwiezer

Uut Wikipedia, de vrye encyklopedy

Op dissen Achterhooksen taalwiezer staot de grammatika, enkele veurbeelden van uutspraken, informatie en spellen.

Ét Achterhooks dialekt besteet eigenlek neet. Krek as in de meeste Nedersaksiese kontreien hef zowat elke plaatse zien eigen dialekt. Aover et algemeen wodt de Achterhookse en Liemerse dialekten bi-j mekare neumd. Helemaole good is dat neet, zeker umdat de dialekten uut de Liemers meer aoverenkumste vertoont met de Nederfrankiese dialekten uut Braobant, de Betuwe, Noord-Limburg en et Kleverland. In dissen taalwiezer wördt dan ok allene et dialekt beschreven, wat esprokkene wördt in den "geografiesen" Achterhook, dat wil zeggen de streek dee begrensd wördt deur den Iessel, Olde Iessel, de Duutse en Aoveriesselse grenze.

Binnen de Achterhookse dialekte bunt moeilek scheidings an te geven. Bi-jveurbeeld: in et noordoostelek deel neumt ze et Nederlandse huis: hoes en in et zuudwesten huus. Maor in datzelfde zuudwesten wörd ne muis wal weer ok moes eneumd.

Schriefwieze Uutspraok Veurbeeld
i-j een korte i zoas in vis met een j, Standaard-Nederlandse ee ni-jsberichten
ao de tweede o van t Nederlandse en Franse controle gaon
ö klunk zoas in löss, Duuts Köln, Frans œuf (soms wat langer) Stökkum
äö wördt dudelek langer uut-esprokken as de ö, as in Freule gräölen
-nen nn wennen wenn
-nden nn Landen (lann)
-ven/-men/-pen/-ben m lopen (loopm)
-ken ng maken (maakng)
Der besteyt ouk een artikel "Klankleer van t Nedersaksies" med meyr informaty oaver dit underwarp

Der bestaot gin vaste spellingregels veur t Achterhooks. Aover et algemeen wöd t WALD (Woordenboek Achterhoekse en Liemerse Dialecten) an-eholden.

Uutgangspunten

[bewark | bronkode bewarken]
  • Zovölle meugelek schrieven zoas t uut-esprokken wöd.
  • Grammatikaal mot t wal kloppen
  • Leenwoorden wodt niet veranderd. Een space-shuttle wöd dus gin spees-sjöttel. Dit geldt veur leenwoorden uut elke vrömde tale.

Woorden, dee-t endegt op -en

[bewark | bronkode bewarken]

Disse woorden wodt, alhoewal ze anders uut-esprokken wodt, wal volledeg eschreven.

Nederlands Achterhooks Uutspraok
kijken kieken kiekng
praten praoten praotn
voeren voren voo-an
lopen lopen loopm
kletsen kletsen kletsn

Open lettergrepen

[bewark | bronkode bewarken]

Krek as in et Nederlands wodt open lettergrepen met énen klinker eschreven. Dus neet loopen, maor lopen.

Doar bunt in den Achterhook de meningen aover verdeeld. De ao en oa bunt dus beiden meugelek, moar et Staring Instituut (Wald-spelling) en ANS schrieft de ao veur, dat hef daorum de veurkeur.

Trema en umlaut

[bewark | bronkode bewarken]

Beiden wordt in et Achterhooks ebroekt. De trema wördt in alle woorden ebroekt waor e in et Nederlands ok steet. Bi-jveurbeeld: officiële hef wal een trema, officieel neet. De umlaut kump allene veur op de ö en de äö, op alle andere klinkers kump in et Achterhooks gin umlaut.

Scandinaviese ø

[bewark | bronkode bewarken]

De letter ø is ooit deur de boerenrockgroep Normaal oet-evonden in de woordn høken en nølen, maor is gin letter in de Achterhookse spelling. De Achterhookse spellingswieze veur høken is häöken, veur nølen is dat näölen. De letter ø wördt wal ebroekt in de Scandinaviese talen.

Veurnaamwoorden

[bewark | bronkode bewarken]

De nominatief is et onderwarp in de zinne: veurbeeld "ik fietse naor hoes", dan is de nominatief het woord "ik". De oetgangen met leu bunt olderwets an et worden, de verschillen tussen hi-j/hee/hie, zi-j/zee/zie enzowieter bunt meer plaatsgebonden (umsgeveer van oost naor west).

Achterhooks ik i(e)-j hi-j/hee/hie zi-j/zee/zie wi-j(leu)/wie(leu) i-j(leu)/jullie zi-j(leu)/zee/zie
Nederlands ik jij hij zij wij jullie zij

NB in et Wenters (Winterswieks) kump ok "dow" = jij enkelvold veur, "i-j" = jullie, u, jij

Genitief (2e naamval)

[bewark | bronkode bewarken]

Et woord genitief betekent alleen maor dat iets van ow is. Dus bi-jveurbeeld: de fietse is van mi-j, dan is de genitief et woord miene in "miene fietse"

Achterhooks mien ow/oew zien eur ons ow eur
Nederlands mijn jouw zijn haar ons jullie hun

NB: in et Wenters (Winterswieks) ok "dien" = jouw, enkelvold, "uns" = ons en "aer" = haar, hun


As et woord wat er achter steet mannelek is, kump der meestieds een N achter: mienen auto, own auto en zo wieter As et vrouwelek is, kump der een E achter: Miene vrouwe, ziene vrouwe En at et onziedeg is, blif et zo: mien kind, ow kind

Datief (3e naamval)

[bewark | bronkode bewarken]
Achterhooks mi-j ow/oew um eur ons owleu/oewleu eurleu*
Nederlands mij jou hem haar ons jullie hen

NB: in 't Wenters (Winterswieks) ok "di-j" = jou, "aer" = haar en "uns" = ons

In plaatse van eurluu wordt, krek as in et Nederlands vake et foutieve hun ebroekt.

Akkusatief (4e naamval)

[bewark | bronkode bewarken]
Achterhooks mi-j ow/oew um eur ons owluu/oewluu zi-jluu/zi-j
Nederlands mij jou hem haar ons jullie hun

NB: in 't Wenters (Winterswieks) ok "di-j" = jou, "aer" = haar, "uns" = ons

Kortbi-j

Achterhooks (m) Nederlands Achterhooks (v) Nederlands Achterhooks (o) Nederlands
dissen deze disse deze dit dit

Wieter vot

Achterhooks (m) Nederlands Achterhooks (v) Nederlands Achterhooks (o) Nederlands
den (dèn) die dee die dat dat

Dissen vorm wörd ok vake in bi-jzinnen ebroekt: De kaerl, den.. De vrouwe, dee.. Et kind, dat ..

Vergeliekingen

[bewark | bronkode bewarken]

De vergeliekende trap : et woord 'as' wörd ebroekt, in plaatse van 'dan' in et Nederlands, en ok de persoonsvorm is neet den eersten: NL: Jan is groter dan ik [ACT]: Jan is groter as mi-j

Zwakke warkwoorden

[bewark | bronkode bewarken]

Zwakke warkwoorden bunt warkwoorden, waorvan de verleedn tied, en de volteujde tied denzelfden klinker hebt as de teggenswaordege tied.

Teggenswoordege tied Verleedn tied Volteujde tied
Ik STAM (+ e) Ik STAM + en Ik heb e-STAM + t
I-j STAM + t I-j STAM + en I-j hebt e-STAM + t
Hi-j STAM (+ t) Hi-j STAM + en Hi-j hef e-STAM + t
Wi-j STAM + t Wi-j STAM + en Wi-j hebt e-STAM + t
I-jleu STAM + t I-jleu STAM + en I-jleu hebt e-STAM + t
Zi-jleu STAM + t Zi-jleu STAM + en Zi-jleu hebt e-STAM + t

Veurbeeld:

Teggenswoordege tied Verleedn tied Volteujde tied
Ik warke Ik warken Ik heb ewarkt
I-j warkt I-j warken I-j hebt ewarkt
Hi-j warkt Hi-j warken Hi-j hef e-warkt
Wi-j warkt Wi-j warken Wi-j hebt ewarkt
I-jleu warkt I-jleu warken I-jleu hebt ewarkt
Zi-jleu warktt Zi-jleu warken Zi-jleu hebt ewarkt

NB: in 't Wenters (Winterswieks) met "dow" -ste : dow heste, dow warkste; Mv: -et: wi-j warket, i-j warket, zee warket

Starke warkwoorden

[bewark | bronkode bewarken]

Starke warkwoorden bunt warkwoorden, waorvan n klinker in de verleedn tied of t volteujd deelwoord anders is as in de teggenswoordege tied. Opvalln'd is dat den eersten en daarden persoon (ik en hee), in de verleedn tied neet meer vervoogd wodt met -en, maor met STAM, waorschienlek umdat 't wal dudelek is dat t verleedn tied is deur nen anderen klinker. In de teggenswoordege tied wöd bi-j den daarden persoon (hee, zee, t), vake een umlaut ebroekt, as den klinker in t warkwoord daorveur geschikt is.

Um 't verbuugn te können, mo-j dus de klinker van de verleedn tied en volteujde tied wetten.

Veur ne lieste van warkwoordn, zeet: Achterhookse_warkwoorden

Teggenswoordege tied Verleedn tied Volteujde tied
Ik STAM (+ e) Ik STAM' Ik heb e-STAM' + en
I-j STAM + t I-j STAM' + (en) I-j hebt e-STAM' + en
Hi-j STAM (+ t) (vake met umlaut, mangs völt de end t dan vort) Hi-j STAM' Hi-j hef e-STAM' + en
Wi-j STAM + t Wi-j STAM' + en Wi-j hebt e-STAM' + en
I-jleu STAM + t I-jleu STAM' + en I-jleu hebt e-STAM' + en
Zi-jleu STAM + t Zi-jleu STAM' + en Zi-jleu hebt e-STAM' + en

Veurbeeld:

Teggenswoordege tied Verleden tied Volteujde tied
Ik slaope Ik sleep Ik heb eslaopen
I-j slaopt I-j slepen I-j hebt eslaopen
Hi-j slöp Hi-j sleep Hi- hef eslaopen
Wi-j slaopt Wi-j slepen Wi-j hebt eslaopen
I-jleu slaopt I-jleu slepen I-jleu hebt eslaopen
Zi-j slaopt Zi-j slepen Zi-j hebt eslaopen

Weerkerende warkwoorden

[bewark | bronkode bewarken]

Zich wassen

[bewark | bronkode bewarken]
Tegenswoordege tied Verleden tied Voltooide tied
Ik was mi-j Ik waste mi-j Ik heb mi-j ewassen
I-j wast ow/oew I-j waste ow/oew I-j hebt ow/oew ewassen
Hi-j wast zich Hi-j waste zich Hi- hef zich ewassen
Wi-j wast ons Wi-j wassen ons Wi-j hebt ons ewassen
I-jluu wast ow/oew I-jluu wassen ow/oew I-jluu hebt ow/oew ewassen
Zi-j wast zich Zi-j wassen zich Zi-j hebt zich ewassen

Et woord mi-j wordt ok vake bi-j een niet weerkerend warkwoord ebruukt. Dit kan neet in t Nederlands vertaald wodden.

  • Achterhooks: I-j gaot mi-j daor niet heer
  • Nederlands: Jij gaat daar niet heen
  • Letterleke betekenis: Ik wil niet hebben, dat je daar heen gaat

In feite kan mi-j veur elk warkwoord eplaatst worden um dit uut te drukken.

Hulpwarkwoorden

[bewark | bronkode bewarken]

Net zoas in de meeste andere Nedersaksiese dialekten (en et Nederlands) kan in et Achterhooks et hulpwarkwoord veur en achter et heufdwarkwoord eplaatst, maor der is gin echte veurkeur veur achterstelling zoas wal in et Grunnings of Drents besteet.

  • Zeg maor da'w neet zult kommen, of Zeg maor da'w neet kommen zult.
  • Zeg maar dat we niet zullen komen.

Anders as in et Nederlands bunt der in den Achterhook dri-j bepalende lidwoorden.

  • mannelek: de(n)
  • vrouwelek: de
  • onziedeg: et

Veurbeeld: Den kaerl, de vrouwe en et kind.

Et lidwoord den wöd ok vake ebruukt as der een zelfstandeg naamwoord op volgt, dat begunt met nen klinker, bi-jveurbeeld: Den Iessel

De kaerl kump ok vake veur (veurbeeld: Normaal: de boer, dat is de kaerl), as der naodruk op steet, wöd et den kaerl, a'j nen bepaolden kaerl wilt anwiesen. Et verschilt ok per dialect: in et oosten wordt mannelek den konsekwenter gebroekt as in et westen/


Et onbepaold lidwoord is krek as in et Nederlands een (uutesprokken as un). En ok ditte wordt nao de geslachten vervoogd: mannelek enen/nen, vrouwelek ene/ne, onziedeg een/'n: nen kaerl, ne vrouwe, een kind.

Verkleinwoorden en meervold

[bewark | bronkode bewarken]

De klinkers in verkleinweurde en in et meervold verandert vake, maor neet altied. (Krek as in et Duuts kriegt völle weurde een umlaut. De uutgang van verkleinwoorden is meestal met -ken (maor beveurbeeld nao -t of -d kump in de meeste dialekten -jen). Meervold -kes.

De meervoldsvormen hebt als meugeleke oetgangen: mannelek/onziedeg vake -e, vrouwelek vake -en/-n, wieters -s en -er (eier, kinder, kalver).

Veurbeelden.

Normale vorm (Nederlands) Verkleinwoord Meervold
dook doek deuksken deuke
bloom bloem bleumken bleume
hond hond hundjen, of hundeken(Wenters) hunde
man man menneken mansleu
moes muis muusken muuze
deure deur deurken deuren
peerd paard peerdje of (Wenters) paerdeken peerde
kind kind kindje of (Wenters) kindeken kinder
hook haak höäkske höäke
ko koe beeste
gedien gordijn gedienken/gedientjen gediene/gedienen

Et meervold van woorden dee-t endegt op -aod: -öä

Normale vorm (Nederlands) Meervold
kammeraod kameraad kammeröä
draod draad dröä