Verskil tüsken versys van "Sallaands"

Uut Wikipedia, de vrye encyklopedy
Geskydenisse interaktiv döärsöken
← vöärige wysigingvolgende wysiging →
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
VisueelWikitekst
K Servien hef de zied Sallaans herneumd naor Sallaands over n deurverwiezing heer
ver-ANS't en verbeterd
Regel 1: Regel 1:
[[Ofbeelding:Sallaans.png|thumb|250px|'t Sallaanse täälgebied]]
[[Bestaand:Sallaans.png|thumb|250px|t Sallaandse täälgebied]]
't '''Sallaans''' is een [[Nedersaksisch]]e [[dialekt|dialectgroep]] in de regio [[Sallaand]] in 't westen van de [[Nederlaand|Nederlaanse]] previnsie [[Oaveriessel|Overiessel]]. In de dörpen [[Heldern|Ellendoorn]], [[Nijverdal]] en [[Hooltn|Olten]] die vandäge de dag een nauwe baand mit [[Tweante|Twente]] emmen, praoten ze een Sallaans-Twèents aovergaanksvariaant. Värder praoten ze in [[Kampen (Overiessel)|Kampen]] en in de umgeving van Kampen ok Sallaans. De streektaal in de [[Kop van Overiessel]] wördt onder 't [[Stellingwarfs]] erekend.
t '''Sallaands''' is n [[Nedersaksies]]e [[dialekt]]groep in de regio [[Sallaand]] in t westen van de [[Nederlaand]]se provinsie [[Oaveriessel|Overiessel]]. In de dörpen [[Heldern|Ellendoorn]], [[Nijverdal]] en [[Hooltn|Olten]] die vandäge de dag n nauwe baand mit [[Tweante|Twente]] ebben, praoten ze n Sallaands-Twents overgaanksvariaant. Värder praoten ze in [[Kampen (Overiessel)|Kampen]] en in de umgeving van Kampen ok Sallaands. De streektaal in de [[Kop van Overiessel]] wördt onder t [[Stellingwarfs]] erekend.


't Sallaans ef veural vule overienkomsten mit 't [[Oost-Veluws]] en 't [[Drèents|Drents]] en in mindere maoten mit 't [[Stellingwarfs]], [[Urkers]] en [[West-Veluws]]. 't Sallaans is beheurlijk beïnvloed deur 't [[Nederlaands|Ollaans]], een invloed die naor 't oosten toe dudelijk minder wört. Daor leg 't grote verskil mit 't veul be-ollenere [[Tweants|Twents]]. [[Raolte]] leg midden in 't Sallaanse täälgebied. 't Dialect mit beslis 't grootste antal sprekers is 't [[Zwols]]. 't Sallaans ef de [[ISO 639]]-3-code '''sdz'''.
t Sallaands ef veural vule overienkomsten mit t [[Oost-Veluws]] en t [[Drèents|Drents]] en in mindere maoten mit t [[Stellingwarfs]], [[Urkers]] en [[West-Veluws]]. t Sallaands is beheurlik beïnvloed deur t [[Nederlaands|Ollaands]], n invloed die naor t oosten toe dudelik minder wört. Daor leg t grote verskil mit t veul be-ollenere [[Tweants|Twents]]. [[Raolte]] legt midden in t Sallaandse täälgebied. t Dialekt mit beslist t grootste antal sprekers is t [[Zwols]]. t Sallaands ef de [[ISO 639]]-3-kode '''sdz'''.


==Täälgebied==
==Täälgebied==
't Sallaans beslät, zoas ezegd, ongeveer 't westen van de previnsie Overiessel, mär 't kump niet precies overiene mit 't gebied dät [[Sallaand]] enuump wört. De greins mit 't Twents löp tussen [[Hooltn|Olten]] (Sallaans) en [[Riesn|Riessen]] ([[Tweants|Twents]]), tussen [[Nijverdal]] en [[Wierdn|Wierden]] en tussen [[n Ham|d' Am]] en [[Vreeznveen|Vriezenvene]] ('t [[Vjens|Vriezenveens]] is eigenlijks een dialect ampart). In sommige definities löp 't Sallaans deur over [[Duuts]] grondgebied (in 't [[Grafschaft Bentheim]]) tot in [[Drenthe]], bi'j [[Skoonebeek]]. De greins mit 't Oost-Veluws wört evörmp deur de [[Iessel]], dit is nogal een willekeurige greins. 't [[Stellingwarfs]]e täälgebied in Overiessel kump overien mit de gemiente [[Stienwiekerlaand]] (ok wel de [[Kop van Overiessel]] enuumd); allienig 't dialect van [[Veno]] wört as enclave ok wel bi'j 't Sallaans erekend. Tenslotte bin de Noord-Overiesselse dörpen [[Stappest]]-[[Roevène]], [[Ni'jlusen]], [[De Vaort (plaatse)|De Vaort]], [[Luttn]], [[Slagharen|Slagaren]] en een antal kleinere pläsen daor in de umgeving Drentstälig.
t Sallaands beslet, zo as ezegd, ongeveer t westen van de provinsie Overiessel, mär t kömp niet presies overiene mit t gebied dät [[Sallaand]] enuump wört. De greins mit t Twents löp tussen [[Hooltn|Olten]] (Sallaands) en [[Riesn|Riessen]] ([[Tweants|Twents]]), tussen [[Nijverdal]] en [[Wierdn|Wierden]] en tussen [[n Ham|d' Am]] en [[Vreeznveen|Vriezenvene]] (t [[Vjens|Vriezenveens]] is eigenliks n dialekt ampart). In sommige definisies löp t Sallaands deur over [[Duuts]] grondgebied (in t [[Grafschaft Bentheim]]) tot in [[Drenthe]], bi'j [[Skoonebeek]]. De greins mit t Oost-Veluws wört evörmp deur de [[Iessel]], dit is nogal n willekeurige greins. t [[Stellingwarfs]]e täälgebied in Overiessel kömp overiene mit de gemiente [[Stienwiekerlaand]] (ok wel de [[Kop van Overiessel]] enuumd); allienig t dialekt van [[Veno]] wört as enklave ok wel bi'j t Sallaands erekend. Tenslotte bin de Noord-Overiesselse dörpen [[Stappest]]-[[Roevène|Roevene]], [[Ni'jlusen]], [[De Vaort (plaatse)|De Vaort]], [[Lutten]], [[Slagharen|Slagaren]] en n antal kleinere pläätsen daor in de umgeving Drentstälig.


De dialecten van [[Kampen (Overiessel)|Kampen]] en umstreken en [[Gällemuun]] wörren soms niet bi'j 't Sallaans erekend, umdat ze westelijker van kerakter bin (zie ieronder). De täälkundige [[Harrie Scholtmeijer]] <ref name="Scholt2006">Scholtmeijer, Harrie (2006), ''Mörn! Taalgids Overijssel'', Assen: In Boekvorm Uitgevers bv.</ref> dielt ok de dialecten van rond [[Zwolle]] en de dialecten tegen de greins mit Twente niet bi'j 't Sallaans in mär rekent ze tot twie ni'je groepen:
De dialekten van [[Kampen (Overiessel)|Kampen]] en umstreken en [[Gällemuden]] wörren soms niet bi'j t Sallaands erekend, umdat ze westeliker van karakter bin (zie ieronder). De täälkundige [[Harrie Scholtmeijer]] <ref name="Scholt2006">Scholtmeijer, Harrie (2006), ''Mörn! Taalgids Overijssel'', Assen: In Boekvorm Uitgevers bv.</ref> dielt ok de dialekten van rond [[Zwolle]] en de dialekten tegen de greins mit Twente niet bi'j t Sallaands in mär rekent ze tot twie ni'je groepen:


* [[Noord-Overiessels]] boven een liende die zo'n betien onder [[Zwolle]], [[Ni'jlusen]] en [[Slagharen|Slagaren]] löp;
* [[Noord-Overiessels]] boven n liende die zo'n betien onder [[Zwolle]], [[Ni'jlusen]] en [[Slagharen|Slagaren]] löp;
* [[Vechtdals]] in de drie-oek [[Ommen]]-[[Grambargen]]-[[Vroomshoop|Vroomsoop]] (dit löp een entien deur in [[Tweante|Twente]]);
* [[Vechtdals]] in de drie-oek [[Ommen]]-[[Grambargen]]-[[Vroomshoop|Vroomsoop]] (dit löp n entien deur in [[Tweante|Twente]]);
* '''Sallaans''' in 't overige (grootste) part.
* '''Sallaands''' in t overige (grootste) part.


Een aandere indieling <ref>http://taal.phileon.nl/kaart/nedersaksisch.php</ref> is:
n Aandere indieling <ref>http://taal.phileon.nl/kaart/nedersaksies.php</ref> is:


* '''Sallaans''' veur zwat 't iele gebied;
* '''Sallaands''' veur zwat t iele gebied;
* [[Zuud-Drèents|Zuud-Drents]] veur de pläsen drek onder de greins mit [[Drenthe]] ([[Stappest]], [[Roevène]], [[Ni'jlusen]], [[De Balk]], [[De Vaort (plaatse)|De Vaort]], [[Drogteropslagen]], [[Luttn]], [[Schunesloot|Skunesloot]], [[Slagharen|Slagaren]], [[De Krim]]).
* [[Zuud-Drèents|Zuud-Drents]] veur de pläätsen drekt onder de greins mit [[Drenthe]] ([[Stappest]], [[Roevène|Roevene]], [[Ni'jlusen]], [[De Balk]], [[De Vaort (plaatse)|De Vaort]], [[Drogteropslagen]], [[Lutten]], [[Schunesloot|Skunesloot]], [[Slagharen|Slagaren]], [[De Krim]]).


==Kenmarken==
==Kenmärken==
Kenmärkend veur de Sallaanse dialecten bin de korte klinkers (''kettel'', ''götte'') of erekte klinkers (''kètel'', ''göte'') daoras 't Nederlaans lange klinkers (''ketel'', ''goot'') ef. De [[Iessel]] bi'jlanges overeerst (krek as in 't [[Oost-Veluws]]) de erekte klinkers. Värder naor 't oosten e-j de körte klinkers.
Kenmärkend veur de Sallaandse dialekten bin de korte klinkers (''kettel'', ''götte'') of erekte klinkers (''kètel'', ''göte'') daor as t Nederlaands lange klinkers (''ketel'', ''goot'') ef. De [[Iessel]] bi'jlanges overeerst (krek as in t [[Oost-Veluws]]) de erekte klinkers. Värder naor t oosten e'j de körte klinkers.


Kerakteristiek veur 't westelijke Sallaans net as veur 't [[Veluws]] is de uutspräke van de körte a, zoas in 't Engelse ''cat'': ''värve''.
Karakteristiek veur t westelike Sallaands net as veur t [[Veluws]] is de uutspräke van de körte a, zo as in t Engelse ''cat'': ''värve''.


In 't oosten van Sallaand wört in pläsen as [[n Ham|d' Am]], [[Heldern|Ellendoorn]] en [[Nijverdal|Nieverdal]] een overgangsdialect mit [[Tweants|Twentse]] invloeden espreuken. Kenmärken iervan bin een ''oo'' daoras 't Nederlaans een ''oe'' ef (''stool/stoel''), gien ''n'' in 't meervold van sommige woorden (''huze''), en drie woordgeslachten. <ref name="Scholt2006">Scholtmeijer, Harrie (2006), ''Mörn! Taalgids Overijssel'', Assen: In Boekvorm Uitgevers bv.</ref>
In t oosten van Sallaand wört in pläätsen as [[n Ham|d' Am]], [[Heldern|Ellendoorn]] en [[Nijverdal]] n overgaanksdialekt mit [[Tweants|Twentse]] invloeden espreuken. Kenmärken iervan bin n ''oo'' daor as t Nederlaands n ''oe'' ef (''stool/stoel''), gien ''n'' in t meervold van sommige woorden (''huze''), en drie woordgeslachten. <ref name="Scholt2006">Scholtmeijer, Harrie (2006), ''Mörn! Taalgids Overijssel'', Assen: In Boekvorm Uitgevers bv.</ref>


==Umlaut==
==Umluud==
't Sallaans ef net as alle Saksische dialecten [[umlaut]] ondergaon in de woorden mit een Oldgermaanse lange ''ô''; ierbi'j ef daornaost een veraandering pläsevunnen die ielemaol anneloog is an de mutasie van ''oo'' naor ''oe''. Ierdeur klinkt 't Oldgermaanse *''grônaz''{{Info|Nederlaans: groen}} now as ''gruun'' (tegenover 't Twentse en Veluwse{{Info|Veural in 't West-Veluws zeggen ze 'greun'}} ''greun''). Ok ef 't Sallaans umlaut in de [[verkleinwoord]]en, waordeur 't ansluut bi'j 't Veluws en Twents en 't zich onderscheidt van 't Stellingwarfs en Drents. Een klein 'boek' wört een ''bukie(n)'' enuumd, een kleine 'bak' een ''bäkkien'', een kleine 'hond' een ''hunnegie(n)'' of ''hundjen''.
t Sallaands ef net as alle Saksiese dialekten [[umluud]] ondergaon in de woorden mit n Oldgermaanse lange ''ô''; ierbi'j ef daornaost n veraandering pläätsevunnen die ielemaol analoog is an de mutasie van ''oo'' naor ''oe''. Ierdeur klinkt t Oldgermaanse *''grônaz''{{Info|Nederlaands: groen}} now as ''gruun'' (tegenover t Twentse en Veluwse{{Info|Veural in t West-Veluws zeggen ze 'greun'}} ''greun''). Ok ef t Sallaands umluud in de [[verkleinwoord]]en, waordeur t ansluut bi'j t Veluws en Twents en t zich onderscheidt van t Stellingwarfs en Drents. n klein 'boek' wört n ''bukie(n)'' enuumd, n kleine 'bak' n ''bäkkien'', n kleine 'hond' n ''hunnegie(n)'' of ''hundjen''.


==Karakteristieken==
==Kerakteristieken==
===Klankleer===
===Klankleer===
't Sallaans kent de körte [[vocaal]]e ''a'', ''ä'', ''e'', ''i'', ''ie'', ''o'', ''ó'', ''ö'', ''oe'', ''u'' en ''uu''. ''Ie'', ''oe'' en ''uu'' kunnen ok lange wezen (zie ieronder). De ''ä'' klinkt ongeveer as de a in 't [[Ingels|Engelse]] woord ''cat''.
t Sallaands kent de körte [[klinker]]s ''a'', ''ä'', ''e'', ''i'', ''ie'', ''o'', ''ó'', ''ö'', ''oe'', ''u'' en ''uu''. ''Ie'', ''oe'' en ''uu'' kunnen ok lange wezen (zie ieronder). De ''ä'' klinkt ongeveer as de a in t [[Ingels|Engelse]] woord ''cat''.


Lange vocalen bin de: ''aa'', ''ae'' (ok eskreven as: ''ää'' of ''ae''), ''ao''/''oa'', ''äö''/''öa'', ''ee'', ''eu'', ''îe'', ''oo'', ''ûu''.
Lange klinkers bin de: ''aa'', ''ae'' (ok eskreven as: ''ää'' of ''ae''), ''ao''/''oa'', ''äö''/''öa'', ''ee'', ''eu'', ''îe'', ''oo'', ''ûu''.


Diftongen bin ''au'' en ''ei''. ''Ui'' kan optreden in Nederlaanse leenwoorden.
Diftongen bin ''au'' en ''ei''. ''Ui'' kan optreden in Nederlaandse leenwoorden.


Wat de [[medeklinker]]s anget vaalt de syllabedragende nasaal op: van de ''uutgaank'' ''-en'' wört allienig de ''n'' uut-espreuken. Zo is 't ''{{small()|h}}ietn/{{small()|h}}eetn'', ''loopm'', ''wärkng''. Dit wört in de mieste spellingssystemen niet uut-eskreven. De [[h]] wört in 't westen van 't täälgebied (in en rond [[Zwolle]] en [[Kampen (Overiessel)|Kampen]]) niet uut-espreuken (dit is ok nog zo in 't [[Urkers]]). De [[r]] wört in de pläsen Kampen, [[Zwolle]] en [[Dèventer|Deventer]] "brouwend" uut-espreuken, mär daorbuten altied erold.
Wat de [[medeklinker]]s anget vaalt de syllabedragende nasaal op: van de ''uutgaank'' ''-en'' wört allienig de ''n'' uut-espreuken. Zo is t ''{{small()|h}}ietn/{{small()|h}}eetn'', ''loopm'', ''wärkng''. Dit wört in de mieste spellingssystemen niet uuteskreven. De [[h]] wört in t westen van t täälgebied (in en rond [[Zwolle]] en [[Kampen (Overiessel)|Kampen]]) niet uutespreuken (dit is ok nog zo in t [[Urkers]]). De [[r]] wört in de pläätsen Kampen, [[Zwolle]] en [[Dèventer|Deventer]] "brouwend" uutespreuken, mär daorbuten altied erold.
====Precessen in de klankleer====
====Prosessen in de klankleer====
Zoas boven op-emärkt, ef 't Sallaans invloed ondervunnen van 't Ollaans. Dit wört in de Sallaanse klinkers mitiene dudelijk. Woorden mit in 't [[Achterhooks|Achteroeks]], [[Tweants]] en [[Limburgs]] een ''oo'' kriegen in 't Sallaans een ''oe'': ''goed'' "good", ''{{small()|h}}oek'' "hook". Dit gelt ok veur de ''ee'', die ier een ''ie'' wer: ''nie(t)'' "neet". De ''oe'' in een woord as ''hoes'' veraanderde ier väke in ''uu'', mär dät is lange niet in alle woorden 't geval. Zo kennen zwat alle Sallaanse dialecten ''huus'' en ''uut'' naost ''moes''. Dit is ok 't geval in 't Oost-Veluws en in sommige [[Drents]]e dialecten (en kump ok buten 't Nedersaksische täälgebied veur, bi'jveurbeeld in 't [[Venray]]). De of-ekörte ''e'', die in 't Nederlaans tot ''e'' ewörren is, kan in 't Sallaans op drie menieren uut-espreuken wörren. Rond Kampen en in pläsen mit lichtkaans [[Drèents|Drentse]] dialectinvloed<ref>http://www.meertens.knaw.nl/vdw/2000.1/entjes.html</ref> zie-j daor een ''ee'' veur (''eten''), rond Zwolle en [[Dèventer|Deventer]] een ''ae/è'' (''èten'') en in de rest van Sallaand een körte ''e'' (''etten''). De [[clusters]] ''old'' en ''olt'' bleven in 't Sallaans be-ollen: ''old'' en ''gold''.
Zo as boven op-emärkt, ef t Sallaands invloed ondervunnen van t Ollaands. Dit wört in de Sallaandse klinkers mitiene dudelik. Woorden mit in t [[Achterhooks|Achteroeks]], [[Tweants|Twents]] en [[Limburgs]] n ''oo'' kriegen in t Sallaands n ''oe'': ''goed'' "good", ''{{small()|h}}oek'' "hook". Dit geldt ok veur de ''ee'', die ier n ''ie'' wer: ''nie(t)'' "neet". De ''oe'' in n woord as ''hoes'' veraanderde ier väke in ''uu'', mär dät is lange niet in alle woorden t geval. Zo kennen zwat alle Sallaandse dialekten ''huus'' en ''uut'' naost ''moes''. Dit is ok t geval in t Oost-Veluws en in sommige [[Drents]]e dialekten (en kump ok buten t Nedersaksiese täälgebied veur, bi'jveurbeeld in t [[Venray]]). De of-ekörte ''e'', die in t Nederlaands tot ''e'' ewörren is, kan in t Sallaands op drie manieren uutespreuken wörren. Rond Kampen en in pläätsen mit lichtkaans [[Drèents|Drentse]] dialektinvloed<ref>http://www.meertens.knaw.nl/vdw/2000.1/entjes.html</ref> zie'j daor n ''ee'' veur (''eten''), rond Zwolle en [[Dèventer|Deventer]] n ''ae/è'' (''èten'') en in de rest van Sallaand n körte ''e'' (''etten''). De [[kluster]]s ''old'' en ''olt'' bleven in t Sallaands be-ollen: ''old'' en ''gold''.


===Grammatica===
===Grammatika===
De grammatica van 't Sallaans ef veul typisch Nedersaksische kenmärken. In 't grootste diel van Sallaand kennen ze 't [[ieneidsmeervold]] op ''-t'' veur wärkwoorden in de tegensworige tied: ''wiej loopt, ieluu loopt, zee loopt''. Allienig in en rond Kampen eerst 't (Old-)Ollaanse ieneidsmeervold op ''-en'': ''wiej, ieluu, zie lopen'' zo ok in [[Gällemuun]]. Verkleinwoorden wörren evörmp mit achtervoegsels as ''-ien'', ''-gien'', ''-pien'' en ''-tien'' en mit [[umlaut]] in 't grondwoord. Meervollen wörren miestal evörmp mit ''-en'' en ''-s'', net zoas in 't Nederlaans. Allienig in 't oosten komen meervollen op ''-e'' veur (''huus'' - ''huze''), zoas ok umlaut in de meervoldsvörm (''bak'' - ''bäkke''). Een aandere eigeneid van de dialecten van oostelijk Sallaand is 't be-old van de drie geslachten. De mieste Sallaanse dialecten kennen, zoas 't Ollaans, allienig geslachtelijke en onziedige woorden.
De grammatica van t Sallaands ef veul typies Nedersaksiese kenmärken. In t grootste diel van Sallaand kennen ze t [[ieneidsmeervold]] op ''-t'' veur wärkwoorden in de tegenswoordige tied: ''wiej loopt, ieluu loopt, zee loopt''. Allienig in en rond Kampen eerst t (Old-)Ollaandse ieneidsmeervold op ''-en'': ''wiej, ieluu, zie lopen'' zo ok in [[Gällemuden]]. Verkleinwoorden wörren evörmp mit achtervoegsels as ''-ien'', ''-gien'', ''-pien'' en ''-tien'' en mit [[umluud]] in t grondwoord. Meervollen wörren miestal evörmp mit ''-en'' en ''-s'', net zo as in t Nederlaands. Allienig in t oosten komen meervolden op ''-e'' veur (''huus'' - ''huze''), zo as ok umluud in de meervoldsvörm (''bak'' - ''bäkke''). n aandere eigeneid van de dialekten van oostelik Sallaand is t be-old van de drie geslachten. De mieste Sallaandse dialekten kennen, zo as t Ollaands, allienig geslachtelike en onziedige woorden.


==Streektaalverlies en -cultivering==
==Streektaalverlies en -kultivering==
Exacte ciefers over oevule Sallaanders nog dialect praoten bin niet bekend. 't Stet wel vaste dat 't dialect achteruut get, mär an de aandere kaante kriegen ok jongeren 't nog wel mee. De stadsdialecten, 't Zwols veurop, verdwienen 't snelste. Der bin vri'j vule pläselijke zangers en bands, en ok dialectdichters, mär die bin niet wied buten de greinzen bekend. De wat bekendere dichteres [[Johanna van Buren]] uut [[Heldern|Ellendoorn]] praotte een oavergangsdialect tussen Sallaans en Twents, mär de spelling van eur gedichten wördden vertwentst umdat ze in een Twentse [[kraante]] verskenen. <ref>Nijen Twilhaar, Jan (2003), ''Taal in stad en land: Sallands, Twents en Achterhoeks'', Den Haag: Sdu uitgevers</ref> Een Sallaanse dialectmeziekgroep die een nasionale hit scoorde was 't duo [[Höllenboer]], mär disse hit (''Busje komt zo'' - '''t Bussien kump zo'') was Nederlaanstälig. In Zwolle, krek de pläse waor 't Sallaans 't snelst verdwient, is der een vrie actieve dialectverienige, die onder aandere cursussen Zwols an de volksuniversiteit gef.
Exakte siefers over oevule Sallaanders nog dialekt praoten bin niet bekend. t Stet wel vaste dat t dialekt achteruut get, mär an de aandere kaante kriegen ok jongeren t nog wel mee. De stadsdialekten, t Zwols veurop, verdwienen t snelste. Der bin vri'j vule pläätselike zangers en bänds, en ok dialektdichters, mär die bin niet wied buten de greinzen bekend. De wat bekendere dichteres [[Johanna van Buren]] uut [[Heldern|Ellendoorn]] praotte n overgaanksdialekt tussen Sallaands en Twents, mär de spelling van eur gedichten wördden vertwentst umdat ze in n Twentse [[kraante]] verskenen. <ref>Nijen Twilhaar, Jan (2003), 'taal in stad en land: Sallands, Twents en Achterhoeks'', Den Haag: Sdu uitgevers</ref> n Sallaandse dialektmuziekgroep die n nasionale hit skoorde was t duo [[Höllenboer]], mär disse hit (''Busje komt zo'' - ''t Bussien kömp zo'') was Nederlaandstälig. In Zwolle, krek de pläätse waor t Sallaands t snelst verdwient, is der n vrie aktieve dialektverienige, die onder aandere kursussen Zwols an de volksuniversiteit gef. De Historiekamer [[Hardenbarg]] hef ok n iel aktieve dialektgroep.
De Historiekamer [[Hardenbarg]] hef ok n heel aktieve dialektgroep.


== Zee ok ==
== Zie ok ==
[[Sallaanse taalwiezer]]
[[Sallaanse taalwiezer|Sallaandse taalwiezer]]


==Referenties==
==Referenties==
Regel 57: Regel 56:


==Uutgaonde verwiezingen==
==Uutgaonde verwiezingen==
* [http://www.meertens.nl/books/winkler/zwolle.html De geliekenisse van de Verleuren Zeune in 't Zwols]
* [http://www.meertens.nl/books/winkler/zwolle.html De geliekenisse van de Verleuren Zeune in t Zwols]
* [http://www.meertens.nl/books/winkler/deventer.html 'tzelfde, in 't Deventers]
* [http://www.meertens.nl/books/winkler/deventer.html t Zelfde, in t Deventers]


{{Dia|Disse pagina is eskreven in 't [[Gällemunigers]]}}
⚫
{{Bron|Een diel van dit artikel is ebaseerd op infermasie van de [[Limburgs]]e en de [[Nederlaands|Nederlaanse]] Wikipedie}}
{{SNLV}}
{{SNLV}}
⚫
{{Bron|n Diel van dit artikel is ebaseerd op informasie van de [[Limburgs]]e en de [[Nederlaands]]e Wikipedie}}
{{Dialekt|sdz|Gällemuden|Algemiene Nedersaksiese Skriefwieze}}


[[Kategorie:Sallaands artikel]]
[[Kategorie:Sallaands|!!]]
[[Kategorie:Sallaans|!!]]

Versy up 23:46, 21 sep 2013

t Sallaandse täälgebied

t Sallaands is n Nedersaksiese dialektgroep in de regio Sallaand in t westen van de Nederlaandse provinsie Overiessel. In de dörpen Ellendoorn, Nijverdal en Olten die vandäge de dag n nauwe baand mit Twente ebben, praoten ze n Sallaands-Twents overgaanksvariaant. Värder praoten ze in Kampen en in de umgeving van Kampen ok Sallaands. De streektaal in de Kop van Overiessel wördt onder t Stellingwarfs erekend.

t Sallaands ef veural vule overienkomsten mit t Oost-Veluws en t Drents en in mindere maoten mit t Stellingwarfs, Urkers en West-Veluws. t Sallaands is beheurlik beïnvloed deur t Ollaands, n invloed die naor t oosten toe dudelik minder wört. Daor leg t grote verskil mit t veul be-ollenere Twents. Raolte legt midden in t Sallaandse täälgebied. t Dialekt mit beslist t grootste antal sprekers is t Zwols. t Sallaands ef de ISO 639-3-kode sdz.

Täälgebied

t Sallaands beslet, zo as ezegd, ongeveer t westen van de provinsie Overiessel, mär t kömp niet presies overiene mit t gebied dät Sallaand enuump wört. De greins mit t Twents löp tussen Olten (Sallaands) en Riessen (Twents), tussen Nijverdal en Wierden en tussen d' Am en Vriezenvene (t Vriezenveens is eigenliks n dialekt ampart). In sommige definisies löp t Sallaands deur over Duuts grondgebied (in t Grafschaft Bentheim) tot in Drenthe, bi'j Skoonebeek. De greins mit t Oost-Veluws wört evörmp deur de Iessel, dit is nogal n willekeurige greins. t Stellingwarfse täälgebied in Overiessel kömp overiene mit de gemiente Stienwiekerlaand (ok wel de Kop van Overiessel enuumd); allienig t dialekt van Veno wört as enklave ok wel bi'j t Sallaands erekend. Tenslotte bin de Noord-Overiesselse dörpen Stappest-Roevene, Ni'jlusen, De Vaort, Lutten, Slagaren en n antal kleinere pläätsen daor in de umgeving Drentstälig.

De dialekten van Kampen en umstreken en Gällemuden wörren soms niet bi'j t Sallaands erekend, umdat ze westeliker van karakter bin (zie ieronder). De täälkundige Harrie Scholtmeijer [1] dielt ok de dialekten van rond Zwolle en de dialekten tegen de greins mit Twente niet bi'j t Sallaands in mär rekent ze tot twie ni'je groepen:

n Aandere indieling [2] is:

Kenmärken

Kenmärkend veur de Sallaandse dialekten bin de korte klinkers (kettel, götte) of erekte klinkers (kètel, göte) daor as t Nederlaands lange klinkers (ketel, goot) ef. De Iessel bi'jlanges overeerst (krek as in t Oost-Veluws) de erekte klinkers. Värder naor t oosten e'j de körte klinkers.

Karakteristiek veur t westelike Sallaands net as veur t Veluws is de uutspräke van de körte a, zo as in t Engelse cat: värve.

In t oosten van Sallaand wört in pläätsen as d' Am, Ellendoorn en Nijverdal n overgaanksdialekt mit Twentse invloeden espreuken. Kenmärken iervan bin n oo daor as t Nederlaands n oe ef (stool/stoel), gien n in t meervold van sommige woorden (huze), en drie woordgeslachten. [1]

Umluud

t Sallaands ef net as alle Saksiese dialekten umluud ondergaon in de woorden mit n Oldgermaanse lange ô; ierbi'j ef daornaost n veraandering pläätsevunnen die ielemaol analoog is an de mutasie van oo naor oe. Ierdeur klinkt t Oldgermaanse *grônaz* now as gruun (tegenover t Twentse en Veluwse* greun). Ok ef t Sallaands umluud in de verkleinwoorden, waordeur t ansluut bi'j t Veluws en Twents en t zich onderscheidt van t Stellingwarfs en Drents. n klein 'boek' wört n bukie(n) enuumd, n kleine 'bak' n bäkkien, n kleine 'hond' n hunnegie(n) of hundjen.

Karakteristieken

Klankleer

t Sallaands kent de körte klinkers a, ä, e, i, ie, o, ó, ö, oe, u en uu. Ie, oe en uu kunnen ok lange wezen (zie ieronder). De ä klinkt ongeveer as de a in t Engelse woord cat.

Lange klinkers bin de: aa, ae (ok eskreven as: ää of ae), ao/oa, äö/öa, ee, eu, îe, oo, ûu.

Diftongen bin au en ei. Ui kan optreden in Nederlaandse leenwoorden.

Wat de medeklinkers anget vaalt de syllabedragende nasaal op: van de uutgaank -en wört allienig de n uut-espreuken. Zo is t (h)ietn/(h)eetn, loopm, wärkng. Dit wört in de mieste spellingssystemen niet uuteskreven. De h wört in t westen van t täälgebied (in en rond Zwolle en Kampen) niet uutespreuken (dit is ok nog zo in t Urkers). De r wört in de pläätsen Kampen, Zwolle en Deventer "brouwend" uutespreuken, mär daorbuten altied erold.

Prosessen in de klankleer

Zo as boven op-emärkt, ef t Sallaands invloed ondervunnen van t Ollaands. Dit wört in de Sallaandse klinkers mitiene dudelik. Woorden mit in t Achteroeks, Twents en Limburgs n oo kriegen in t Sallaands n oe: goed "good", (h)oek "hook". Dit geldt ok veur de ee, die ier n ie wer: nie(t) "neet". De oe in n woord as hoes veraanderde ier väke in uu, mär dät is lange niet in alle woorden t geval. Zo kennen zwat alle Sallaandse dialekten huus en uut naost moes. Dit is ok t geval in t Oost-Veluws en in sommige Drentse dialekten (en kump ok buten t Nedersaksiese täälgebied veur, bi'jveurbeeld in t Venray). De of-ekörte e, die in t Nederlaands tot e ewörren is, kan in t Sallaands op drie manieren uutespreuken wörren. Rond Kampen en in pläätsen mit lichtkaans Drentse dialektinvloed[3] zie'j daor n ee veur (eten), rond Zwolle en Deventer n ae/è (èten) en in de rest van Sallaand n körte e (etten). De klusters old en olt bleven in t Sallaands be-ollen: old en gold.

Grammatika

De grammatica van t Sallaands ef veul typies Nedersaksiese kenmärken. In t grootste diel van Sallaand kennen ze t ieneidsmeervold op -t veur wärkwoorden in de tegenswoordige tied: wiej loopt, ieluu loopt, zee loopt. Allienig in en rond Kampen eerst t (Old-)Ollaandse ieneidsmeervold op -en: wiej, ieluu, zie lopen zo ok in Gällemuden. Verkleinwoorden wörren evörmp mit achtervoegsels as -ien, -gien, -pien en -tien en mit umluud in t grondwoord. Meervollen wörren miestal evörmp mit -en en -s, net zo as in t Nederlaands. Allienig in t oosten komen meervolden op -e veur (huus - huze), zo as ok umluud in de meervoldsvörm (bak - bäkke). n aandere eigeneid van de dialekten van oostelik Sallaand is t be-old van de drie geslachten. De mieste Sallaandse dialekten kennen, zo as t Ollaands, allienig geslachtelike en onziedige woorden.

Streektaalverlies en -kultivering

Exakte siefers over oevule Sallaanders nog dialekt praoten bin niet bekend. t Stet wel vaste dat t dialekt achteruut get, mär an de aandere kaante kriegen ok jongeren t nog wel mee. De stadsdialekten, t Zwols veurop, verdwienen t snelste. Der bin vri'j vule pläätselike zangers en bänds, en ok dialektdichters, mär die bin niet wied buten de greinzen bekend. De wat bekendere dichteres Johanna van Buren uut Ellendoorn praotte n overgaanksdialekt tussen Sallaands en Twents, mär de spelling van eur gedichten wördden vertwentst umdat ze in n Twentse kraante verskenen. [4] n Sallaandse dialektmuziekgroep die n nasionale hit skoorde was t duo Höllenboer, mär disse hit (Busje komt zo - t Bussien kömp zo) was Nederlaandstälig. In Zwolle, krek de pläätse waor t Sallaands t snelst verdwient, is der n vrie aktieve dialektverienige, die onder aandere kursussen Zwols an de volksuniversiteit gef. De Historiekamer Hardenbarg hef ok n iel aktieve dialektgroep.

Zie ok

Sallaandse taalwiezer

Referenties

  1. ↑ 1,0 1,1 Scholtmeijer, Harrie (2006), Mörn! Taalgids Overijssel, Assen: In Boekvorm Uitgevers bv.
  2. ↑ http://taal.phileon.nl/kaart/nedersaksies.php
  3. ↑ http://www.meertens.knaw.nl/vdw/2000.1/entjes.html
  4. ↑ Nijen Twilhaar, Jan (2003), 'taal in stad en land: Sallands, Twents en Achterhoeks, Den Haag: Sdu uitgevers

Uutgaonde verwiezingen


Streektaolen in Nederlaand en Vlaanderen
Nedersaksies en Friso-Saksies   Achterhooks · Draents · Gelders-Oaveriessels · Grönnigs · Sallaands · Stellingwarfs · Tweants · Tweants-Groafschops · Urkers · Veluws · Skokkers†
Westlaauwers FraisHindeloopers · Kleifries · Noordhoeks · Oosterskellings · Schiermonnikoogs · Westerskellings · Wooldfries · Zuudwesthoeks
Nederfrankies en Friso-FrankiesAmelaands · Bildts · Braobaants · Hollaands (Utrechts-Alblasserweerds · Zuud-Hollaands) · Kleverlaands · Limbörgs · Oost-Vlaams · Stadsfries · Westfrais · West-Vlaams · Zais · Zuud-Gelders
Bronnen / wellen:

n Diel van dit artikel is ebaseerd op informasie van de Limburgse en de Nederlaandse Wikipedie

Dit artikel is eskreaven in et sallandske dialekt van Gällemuden, in de Algemiene Nedersaksiese Skriefwieze.
Van "https://nds-nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Sallaands&oldid=270539"