Achterhooksen taalwiezer
Op dissen Achterhooksen taalwiezer staot de grammatika, enkele veurbeelden van uutspraken, informatie en spellen.
Informatie
[bewark | bronkode bewarken]Ét Achterhooks dialekt besteet eigenlek neet. Krek as in de meeste Nedersaksiese kontreien hef zowat elke plaatse zien eigen dialekt. Aover et algemeen wodt de Achterhookse en Liemerse dialekten bi-j mekare neumd. Helemaole good is dat neet, zeker umdat de dialekten uut de Liemers meer aoverenkumste vertoont met de Nederfrankiese dialekten uut Braobant, de Betuwe, Noord-Limburg en et Kleverland. In dissen taalwiezer wördt dan ok allene et dialekt beschreven, wat esprokkene wördt in den "geografiesen" Achterhook, dat wil zeggen de streek dee begrensd wördt deur den Iessel, Olde Iessel, de Duutse en Aoveriesselse grenze.
Binnen de Achterhookse dialekte bunt moeilek scheidings an te geven. Bi-jveurbeeld: in et noordoostelek deel neumt ze et Nederlandse huis: hoes en in et zuudwesten huus. Maor in datzelfde zuudwesten wörd ne muis wal weer ok moes eneumd.
Uutspraak
[bewark | bronkode bewarken]| Schriefwieze | Uutspraok | Veurbeeld |
|---|---|---|
| i-j | een korte i zoas in vis met een j, Standaard-Nederlandse ee | ni-jsberichten |
| ao | de tweede o van t Nederlandse en Franse controle | gaon |
| ö | klunk zoas in löss, Duuts Köln, Frans œuf (soms wat langer) | Stökkum |
| äö | wördt dudelek langer uut-esprokken as de ö, as in Freule | gräölen |
| -nen | nn | wennen wenn |
| -nden | nn | Landen (lann) |
| -ven/-men/-pen/-ben | m | lopen (loopm) |
| -ken | ng | maken (maakng) |
Der besteyt ouk een artikel "Klankleer van t Nedersaksies" med meyr informaty oaver dit underwarp
Spelling
[bewark | bronkode bewarken]Der bestaot gin vaste spellingregels veur t Achterhooks. Aover et algemeen wöd t WALD (Woordenboek Achterhoekse en Liemerse Dialecten) an-eholden.
Uutgangspunten
[bewark | bronkode bewarken]- Zovölle meugelek schrieven zoas t uut-esprokken wöd.
- Grammatikaal mot t wal kloppen
- Leenwoorden wodt niet veranderd. Een space-shuttle wöd dus gin spees-sjöttel. Dit geldt veur leenwoorden uut elke vrömde tale.
Woorden, dee-t endegt op -en
[bewark | bronkode bewarken]Disse woorden wodt, alhoewal ze anders uut-esprokken wodt, wal volledeg eschreven.
| Nederlands | Achterhooks | Uutspraok |
|---|---|---|
| kijken | kieken | kiekng |
| praten | praoten | praotn |
| voeren | voren | voo-an |
| lopen | lopen | loopm |
| kletsen | kletsen | kletsn |
Open lettergrepen
[bewark | bronkode bewarken]Krek as in et Nederlands wodt open lettergrepen met énen klinker eschreven. Dus neet loopen, maor lopen.
Oa of ao?
[bewark | bronkode bewarken]Doar bunt in den Achterhook de meningen aover verdeeld. De ao en oa bunt dus beiden meugelek, moar et Staring Instituut (Wald-spelling) en ANS schrieft de ao veur, dat hef daorum de veurkeur.
Trema en umlaut
[bewark | bronkode bewarken]Beiden wordt in et Achterhooks ebroekt. De trema wördt in alle woorden ebroekt waor e in et Nederlands ok steet. Bi-jveurbeeld: officiële hef wal een trema, officieel neet. De umlaut kump allene veur op de ö en de äö, op alle andere klinkers kump in et Achterhooks gin umlaut.
Scandinaviese ø
[bewark | bronkode bewarken]De letter ø is ooit deur de boerenrockgroep Normaal oet-evonden in de woordn høken en nølen, maor is gin letter in de Achterhookse spelling. De Achterhookse spellingswieze veur høken is häöken, veur nølen is dat näölen. De letter ø wördt wal ebroekt in de Scandinaviese talen.
Grammatica
[bewark | bronkode bewarken]Veurnaamwoorden
[bewark | bronkode bewarken]Nominatief
[bewark | bronkode bewarken]De nominatief is et onderwarp in de zinne: veurbeeld "ik fietse naor hoes", dan is de nominatief het woord "ik". De oetgangen met leu bunt olderwets an et worden, de verschillen tussen hi-j/hee/hie, zi-j/zee/zie enzowieter bunt meer plaatsgebonden (umsgeveer van oost naor west).
| Achterhooks | ik | i(e)-j | hi-j/hee/hie | zi-j/zee/zie | wi-j(leu)/wie(leu) | i-j(leu)/jullie | zi-j(leu)/zee/zie |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nederlands | ik | jij | hij | zij | wij | jullie | zij |
NB in et Wenters (Winterswieks) kump ok "dow" = jij enkelvold veur, "i-j" = jullie, u, jij
Genitief (2e naamval)
[bewark | bronkode bewarken]Et woord genitief betekent alleen maor dat iets van ow is. Dus bi-jveurbeeld: de fietse is van mi-j, dan is de genitief et woord miene in "miene fietse"
| Achterhooks | mien | ow/oew | zien | eur | ons | ow | eur |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nederlands | mijn | jouw | zijn | haar | ons | jullie | hun |
NB: in et Wenters (Winterswieks) ok "dien" = jouw, enkelvold, "uns" = ons en "aer" = haar, hun
As et woord wat er achter steet mannelek is, kump der meestieds een N achter:
mienen auto, own auto en zo wieter
As et vrouwelek is, kump der een E achter:
Miene vrouwe, ziene vrouwe
En at et onziedeg is, blif et zo: mien kind, ow kind
Datief (3e naamval)
[bewark | bronkode bewarken]| Achterhooks | mi-j | ow/oew | um | eur | ons | owleu/oewleu | eurleu* |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nederlands | mij | jou | hem | haar | ons | jullie | hen |
NB: in 't Wenters (Winterswieks) ok "di-j" = jou, "aer" = haar en "uns" = ons
- In plaatse van eurluu wordt, krek as in et Nederlands vake et foutieve hun ebroekt.
Akkusatief (4e naamval)
[bewark | bronkode bewarken]| Achterhooks | mi-j | ow/oew | um | eur | ons | owluu/oewluu | zi-jluu/zi-j |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nederlands | mij | jou | hem | haar | ons | jullie | hun |
NB: in 't Wenters (Winterswieks) ok "di-j" = jou, "aer" = haar, "uns" = ons
Anwiezend
[bewark | bronkode bewarken]Kortbi-j
| Achterhooks (m) | Nederlands | Achterhooks (v) | Nederlands | Achterhooks (o) | Nederlands |
|---|---|---|---|---|---|
| dissen | deze | disse | deze | dit | dit |
Wieter vot
| Achterhooks (m) | Nederlands | Achterhooks (v) | Nederlands | Achterhooks (o) | Nederlands |
|---|---|---|---|---|---|
| den (dèn) | die | dee | die | dat | dat |
Dissen vorm wörd ok vake in bi-jzinnen ebroekt: De kaerl, den.. De vrouwe, dee.. Et kind, dat ..
Vergeliekingen
[bewark | bronkode bewarken]De vergeliekende trap : et woord 'as' wörd ebroekt, in plaatse van 'dan' in et Nederlands, en ok de persoonsvorm is neet den eersten: NL: Jan is groter dan ik [ACT]: Jan is groter as mi-j
Zwakke warkwoorden
[bewark | bronkode bewarken]Zwakke warkwoorden bunt warkwoorden, waorvan de verleedn tied, en de volteujde tied denzelfden klinker hebt as de teggenswaordege tied.
| Teggenswoordege tied | Verleedn tied | Volteujde tied |
|---|---|---|
| Ik STAM (+ e) | Ik STAM + en | Ik heb e-STAM + t |
| I-j STAM + t | I-j STAM + en | I-j hebt e-STAM + t |
| Hi-j STAM (+ t) | Hi-j STAM + en | Hi-j hef e-STAM + t |
| Wi-j STAM + t | Wi-j STAM + en | Wi-j hebt e-STAM + t |
| I-jleu STAM + t | I-jleu STAM + en | I-jleu hebt e-STAM + t |
| Zi-jleu STAM + t | Zi-jleu STAM + en | Zi-jleu hebt e-STAM + t |
Veurbeeld:
| Teggenswoordege tied | Verleedn tied | Volteujde tied |
|---|---|---|
| Ik warke | Ik warken | Ik heb ewarkt |
| I-j warkt | I-j warken | I-j hebt ewarkt |
| Hi-j warkt | Hi-j warken | Hi-j hef e-warkt |
| Wi-j warkt | Wi-j warken | Wi-j hebt ewarkt |
| I-jleu warkt | I-jleu warken | I-jleu hebt ewarkt |
| Zi-jleu warktt | Zi-jleu warken | Zi-jleu hebt ewarkt |
NB: in 't Wenters (Winterswieks) met "dow" -ste : dow heste, dow warkste; Mv: -et: wi-j warket, i-j warket, zee warket
Starke warkwoorden
[bewark | bronkode bewarken]Starke warkwoorden bunt warkwoorden, waorvan n klinker in de verleedn tied of t volteujd deelwoord anders is as in de teggenswoordege tied. Opvalln'd is dat den eersten en daarden persoon (ik en hee), in de verleedn tied neet meer vervoogd wodt met -en, maor met STAM, waorschienlek umdat 't wal dudelek is dat t verleedn tied is deur nen anderen klinker. In de teggenswoordege tied wöd bi-j den daarden persoon (hee, zee, t), vake een umlaut ebroekt, as den klinker in t warkwoord daorveur geschikt is.
Um 't verbuugn te können, mo-j dus de klinker van de verleedn tied en volteujde tied wetten.
Veur ne lieste van warkwoordn, zeet: Achterhookse_warkwoorden
| Teggenswoordege tied | Verleedn tied | Volteujde tied |
|---|---|---|
| Ik STAM (+ e) | Ik STAM' | Ik heb e-STAM' + en |
| I-j STAM + t | I-j STAM' + (en) | I-j hebt e-STAM' + en |
| Hi-j STAM (+ t) (vake met umlaut, mangs völt de end t dan vort) | Hi-j STAM' | Hi-j hef e-STAM' + en |
| Wi-j STAM + t | Wi-j STAM' + en | Wi-j hebt e-STAM' + en |
| I-jleu STAM + t | I-jleu STAM' + en | I-jleu hebt e-STAM' + en |
| Zi-jleu STAM + t | Zi-jleu STAM' + en | Zi-jleu hebt e-STAM' + en |
Veurbeeld:
Slaopen
[bewark | bronkode bewarken]| Teggenswoordege tied | Verleden tied | Volteujde tied |
|---|---|---|
| Ik slaope | Ik sleep | Ik heb eslaopen |
| I-j slaopt | I-j slepen | I-j hebt eslaopen |
| Hi-j slöp | Hi-j sleep | Hi- hef eslaopen |
| Wi-j slaopt | Wi-j slepen | Wi-j hebt eslaopen |
| I-jleu slaopt | I-jleu slepen | I-jleu hebt eslaopen |
| Zi-j slaopt | Zi-j slepen | Zi-j hebt eslaopen |
Weerkerende warkwoorden
[bewark | bronkode bewarken]Zich wassen
[bewark | bronkode bewarken]| Tegenswoordege tied | Verleden tied | Voltooide tied |
|---|---|---|
| Ik was mi-j | Ik waste mi-j | Ik heb mi-j ewassen |
| I-j wast ow/oew | I-j waste ow/oew | I-j hebt ow/oew ewassen |
| Hi-j wast zich | Hi-j waste zich | Hi- hef zich ewassen |
| Wi-j wast ons | Wi-j wassen ons | Wi-j hebt ons ewassen |
| I-jluu wast ow/oew | I-jluu wassen ow/oew | I-jluu hebt ow/oew ewassen |
| Zi-j wast zich | Zi-j wassen zich | Zi-j hebt zich ewassen |
Et woord mi-j wordt ok vake bi-j een niet weerkerend warkwoord ebruukt. Dit kan neet in t Nederlands vertaald wodden.
- Achterhooks: I-j gaot mi-j daor niet heer
- Nederlands: Jij gaat daar niet heen
- Letterleke betekenis: Ik wil niet hebben, dat je daar heen gaat
In feite kan mi-j veur elk warkwoord eplaatst worden um dit uut te drukken.
Hulpwarkwoorden
[bewark | bronkode bewarken]Net zoas in de meeste andere Nedersaksiese dialekten (en et Nederlands) kan in et Achterhooks et hulpwarkwoord veur en achter et heufdwarkwoord eplaatst, maor der is gin echte veurkeur veur achterstelling zoas wal in et Grunnings of Drents besteet.
- Zeg maor da'w neet zult kommen, of Zeg maor da'w neet kommen zult.
- Zeg maar dat we niet zullen komen.
Lidwoorden
[bewark | bronkode bewarken]Anders as in et Nederlands bunt der in den Achterhook dri-j bepalende lidwoorden.
- mannelek: de(n)
- vrouwelek: de
- onziedeg: et
Veurbeeld: Den kaerl, de vrouwe en et kind.
Et lidwoord den wöd ok vake ebruukt as der een zelfstandeg naamwoord op volgt, dat begunt met nen klinker, bi-jveurbeeld: Den Iessel
De kaerl kump ok vake veur (veurbeeld: Normaal: de boer, dat is de kaerl), as der naodruk op steet, wöd et den kaerl, a'j nen bepaolden kaerl wilt anwiesen. Et verschilt ok per dialect: in et oosten wordt mannelek den konsekwenter gebroekt as in et westen/
Et onbepaold lidwoord is krek as in et Nederlands een (uutesprokken as un). En ok ditte wordt nao de geslachten vervoogd: mannelek enen/nen, vrouwelek ene/ne, onziedeg een/'n:
nen kaerl, ne vrouwe, een kind.
Verkleinwoorden en meervold
[bewark | bronkode bewarken]De klinkers in verkleinweurde en in et meervold verandert vake, maor neet altied. (Krek as in et Duuts kriegt völle weurde een umlaut. De uutgang van verkleinwoorden is meestal met -ken (maor beveurbeeld nao -t of -d kump in de meeste dialekten -jen). Meervold -kes.
De meervoldsvormen hebt als meugeleke oetgangen: mannelek/onziedeg vake -e, vrouwelek vake -en/-n, wieters -s en -er (eier, kinder, kalver).
Veurbeelden.
| Normale vorm | (Nederlands) | Verkleinwoord | Meervold |
|---|---|---|---|
| dook | doek | deuksken | deuke |
| bloom | bloem | bleumken | bleume |
| hond | hond | hundjen, of hundeken(Wenters) | hunde |
| man | man | menneken | mansleu |
| moes | muis | muusken | muuze |
| deure | deur | deurken | deuren |
| peerd | paard | peerdje of (Wenters) paerdeken | peerde |
| kind | kind | kindje of (Wenters) kindeken | kinder |
| hook | haak | höäkske | höäke |
| ko | koe | beeste | |
| gedien | gordijn | gedienken/gedientjen | gediene/gedienen |
Et meervold van woorden dee-t endegt op -aod: -öä
| Normale vorm | (Nederlands) | Meervold |
|---|---|---|
| kammeraod | kameraad | kammeröä |
| draod | draad | dröä |
| De taalwiezers en et woordenbook |  | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|