Venezuela
| República Bolivariana de Venezuela | ||
 |
 | |
 Kaarte van Venezuela
| ||
| Informasie | ||
| Sproaken | Spaans (officieel), 26 erkende inheemse sproaken | |
| Heufdstad | Caracas | |
| Regeringsvörm | Republiek | |
| Geleuf | 92,6% kristelik,
5,5% atheist, 1,1% natuurgodsdeenst | |
| Laand en inwonners | ||
| Oppervlakte - Water |
916.445 km² 3,2% | |
| Inwonners - Dichtheid |
30.518.260 33,7 inw./km² | |
| Koordinaten | 10° 29′ N, 66° 54′ O
Koördinaoten: 10° N, 67° O | |
| Oaverig | ||
| Volksleed | Gloria al Bravo Pueblo (Glorie an et Modige Volk) | |
| Munteenheid | Venezuelaanse bolívar (officieel) | |
| Tiedzone | UTC−4 (VET) | |
| Web | Kode | Tel. | .ve | VE | +58 | |
Venezuela, officieel de Bolivaarse Republiek Venezuela, is een land an de noordkuste van Zuud-Amerika. Et besteet oet een vastelandsdeel en nen machtigen plear eilanden in de Karibische Zee. Et land is 916.445 km2 en der wonden in 2022 bie skatting zo'n 29 miljoen leu. De heuvdstad Caracas is ook metene de grötste stad van et land.
Et vasteland ligt deels an de Karibische Zee en 'n Atlantischen Oceaan. Op et westen is et noabers met Kolombia, met Brazilië op et zuden, Trinidad en Tobago op et noordoosten en met Guyana op et oosten. Venezuela is ne presidentiële republiek van 23 stoaten, et Heuvdstadsdistrikt en federale anhankelikheden van de Venezolaanse eilanden. Et is ene van de meest versteadelikte landen van Zuud- en Midden-Amerika. Et grötste deel van de Venezolanen wont in de noordelike steaden en heuvdstad.
Et gebeed Venezuela wör inenömmen duur Spanje in 1522, mer de inheemse leu gavven zo mer neet to. In 1811 was Venezuela ene van de eerste Spaans-Amerikaanse gebeden wat zikzelf onofhankelik van Spanje verkloarden. Ze vörmden de eerste federale Republiek Kolombia (Gran Colombia), woervan et land zik in 1830 wier van ofsplitsen as onofhankelik land. In de 19e eeuwe had et land te lieden van politieke onröste en wör et grotendeels töt in de 20e eeuwe onder 'n doem ehölden duur diktators en leagerleiders. Seed 1958 hef et land verskillende demokratische regearingen ehad, woerduur et een tiedlang best wonnen was in Venezuela.
Duurdat et ekonomisch in de joaren '80 en '90 neet al te best gung wörden leu ontevreaden en ontstund der politieke donderieje, met de Caracazo-opstanden van 1989 en twee stoatsgrepen in 1992 as deeptepunt. In 1993 wör nen president vastezat umdat he centen vuur et volk in egenen tuk estökken had. De leu hadden et ehad met de bestoande partiejen. In 1998 kömmen der wier presidentiële verkiezingen, wat de Boliviaarse Revolutie oetlokken. In 1999 wör de ne grundwetgevende vergoaring opericht en nen niejen grondwet opesteld. Duurdat öllie flink wat opsmeet kon de regearing de leu völle temeute kommen as verzörgingsstoat. Der wör rap mear oetegeven an sociale vuurzeningen en oarmood wör verminderd. Vanaf de joaren noa 2010 kregen de leu wier stoark minder in de knippe. De leu warren dikke ontevreadene oawer de verkiezingen van 2013 en kömmen op de achterste bene, woerduur et land wier in krisis raken. Doar is et land in 2024 nog altied neet oet. De demokratie geet in Venezuela achteroet en et lik voordan mear op nen autoritairen stoat. Persvrieheid is der nauweliks en leu wordt slim ineperkt met wat ze wal of neet magt. Ook umkeuperieje is der niks niejs.
Venezuela is een ontwikkelingsland, ondanks dat et op de grötste öllievuurroad van de wearld zit. Vroger deed et land nog wal wat zaken oetvoren as koffie en kakao, mer öllie wör al rap de vuurnaamste bronne van inkomsten. De regearing lik mer wat an te knooien, woerduur de ekonomie van et land is inestört. Et land hef te maken met hyperinflatie, tekorten an de simpelste dinge, woarkloosheid, oarmode, zeektes, kinderstöarfte, ondervoding, milieuproblemen, zwoare kriminaliteit en umkeuperieje. Dat allens hef evoord töt ne vluchtelingenkrisis woerbie at zeuven miljoen leu et land al oetevlucht zint. Tegen 2017 wör et land bankroet verkloard. Met menskenrechten steet et der in et land neet best vuur.
Naam[bewark | bronkode bewarken]
Et populairste verhaal oaver et ontstoan van de naam is dat in 1499 ne verkenningstocht van Alonso de Ojeda langs de Venezolaanse kuste köm. bie et Mear van Maracaibo zaggen ze inheemse huze op pöale in et water. Et deed 'n Italiaansen bootsman, Amerigo Vespucci, denken an Venetië in Italië. Doarumme neumen hee et Veneziola, Klein-Venetië. In et Spaans is dat Venezuela.
Van Martín Fernández de Enciso, den as der ook biej was, kump een ander verhaal. In zien book Summa de geografía skrif hee dat de verkenners een inheems volk tröffen dee zikzelf de Veneciuela neumden. Et kan dus ook doar vanof eleid wean.
Landskop[bewark | bronkode bewarken]
Venezuela lig in et noorden van Zuud-Amerika. Geologisch bekekken ligt et vasteland op de Zuud-Amerikaanse Tektonische Plate. Et is 916.445 kilometer in et veerkant, woermet as et 33e steet op de lieste van grötste landen van de wearld. Et gebeed wat der bie an heurt lig tusken 0° en 16°N bie 59° en 74°W.
Et land hef 2800 kilometer an kustliene en nen helen plear eilanden. Et ligt deels in et Karibisch gebeed en an 'n Atlantischen Oceaan. Venezuela is in ongevear veer redelik dudelike strekken in te delen: de Maracaibo-leeglanden in et noordwesten, de noordelike boargen dee't ne vanof de Kolombiaanse grenze langs de noordelike kuste op et oosten an loopt, de brede vlaktes van midden-Venezuela en de Hooglanden van Guiana in et zuudoosten.
De boargen in et noorden heurt bie de Andes bie an. Pico Bolivar is met 4979 meter et heugste punt van et land. In et zuden he'j de Guianese Hooglanden, dee't met nen tip in et Amazonegebeed stekt. Ook he'j doar de Waterval van de Engelen, de heugste waterval van de wearld. Bekend zint ook de tepuis; grote toafelboargen. Et midden van et land hef oetestrekte llanos, vlaktes dee van Kolombia in et westen töt de Orinokorivier in et oosten strekket. Et streumgebeed van de Orinoko is et vuurnaamste rivierenstelsel van et land. Et kump oet ene van de grötste waterbronnen van Latiens-Amerika. Andere grote rivieren zint de Karoní en de Apure.
Venezuela is noabers met Kolombia in et westen, Guyana op et oosten en Brazilië op et zuden. Oet de kuste ligt Karibische eilanden as Trinidad en Tobago, Grenada, Kurasau, Aruba en de Benedenwindse Eilanden. Venezuela hef et in et mot met Guyana oaver vuural et Essequibo-strekke en met Kolombia oaver de Golf van Venezuela.
Klimaat[bewark | bronkode bewarken]
Venezuela ligt in de tropen, liek op 'n evenaar. Toch zint der wat microklimaten, noargelang et heugteverskil. Op de leegvlakten is et vochtig en hete, met ne duursnee joartemperatuur van 35 °C. Op de gletsjers en hooglanden (de páramos) kump et kwik joarliks neet völle heuger as 8 °C. In et halfdreuge noordwesten reagent et joarliks neet mear as 430 millimeter, terwiel as et in et streumgebeed van de Orinoko in et verre oosten en et Amazonereagenwold in et zuden wal mear as 1000 mm kan wean. Duurgoans is der minder nearslag tusken augustus en april. Et verskil neumt ze nat-hete en dreug-kolde seizoenen.
Et land ligt in veer temperatuurloagen, ofhankelik van de heugte. Iej hebt der tropische, dreuge strekken met dreuge winters en poolachtige toendraklimaten. In de tropenstrekke onder 800 meter heugte is et et hele joar tusken 26 en 28 groad. Tusken 800 en 2000 meter is et tusken de 12 en 25 groad. In disse loage ligget de meeste steaden van Venezuela. Tusken de 2000 en 3000 meter he'j de kolde loage, vuural in de Venezolaanse Andes. Hier he'j eeuwigen snee en vuural gröslanden. Et joargemiddelde kump der neet boaven de 8 groad.
Et heetste ooit emetten in Venezuela was 42 °C in Machiques. Et leegste ooit was −11 °C, op ne onbewoonde stea in de Páramo de Piedras Blancas.
Besköarming van planten en deers[bewark | bronkode bewarken]
Vuur et land koloniseerd wör, was et grotendeels bedekt met dikke wolden. Venezuela is ene van 17 zoneumde megadiverse landen. Leafgebeden varieert van de Andes in et westen töt et Amazonegebeed in et zuden töt vlakke leeglanden en de karibische kuste in et midden en et streumgebeed van de Orinoko in et oosten. In et noordwesten he'j oetestrekte dreuge stroekgebeden en kustmangrovebossen. Vuural in de nevel- en reagenwolden op de leegvlaktes is der völle verskeidenheid.
Deers van Venezuela zint onder andere de manatee, dreeteenluiaard, tweeteenluiaard, rivierdolfienen en orinokokrokodillen. Dee lesten köant wal 6,6 meter lange worden. In Venezuela huust 1417 vogelsoorten, woervan 48 noargens anders vuurkomt. Vuurname veugel zint 'n ibis, vishavikken, iesveugel en de geloranje Venezolaanse Troepiaal, 'n nationalen vogel. Zoogdeers zint onder mear de grote miegeampetter, jaguar en kapibara, et grötste knaagdeer van de wearld. Mear as de helfte van de veugel- en zoogdeersoorten in Venezuela leavt in et Amazonegebeed op et zuden van de Orinoko.
Skimmelsoorten en päddesteule he'j der ook nen hoop van. Nen onderzeuker hef mear as 3900 soorten eteld, mer et getal is nog neet compleet umdat gelearden der vanoet goat at der wearldwied nog mer 7% van alle skimmels in kaarte bracht zint.
In et nevelwold van Venezuala gröait mear as 25.000 soorten orchideeën. Doarbie zit ook de flor de mayo, de meiblome (Cattleya mossiae), Venezuela's nationale blome. 'n nationalen boom is de araguaney. Op de töppe van de tepuis gröait ook verskeidene vleis- en insektenettende planten, zo as de morsbeker (Heliamphora) en de Brocchinia reducta.
Wat inheemse soorten angeet heurt Venezuala bie de top 20 landen van de wearld. An deersoorten zint 23% van de kroepdeers en 50% van de amfibieën inheems, woeronder ook 'n Trinidaansen gifkikvors.
Ondanks de grote riekdom an deers en planten, maakt Venezuela kant wark van de wolden. Ontbossing is een groot probleem, umdat et land der geld an verdeent. Alle joaren wordt zowat 287.000 bunder an bos dalehöwwen. Andere stukke land hebt last van mienbouw, öllieboren en holtkap. Tusken 1990 en 2005 is Venezuela 8,3% van de hele bosbedekking kwieteraakt, zo'n 4,3 miljoen bunder. Et land is der wal achteran egoan. Zo'n 20% töt 33% van et bosland is noe besköarmd. Met ne score van 8,78/10 stund et in 2019 19e van de 172 landen op de Boslandbesköarmingsindex. Et biosfeerreservaat van et land is deel van een Wearldnetwoark van Biosfeerreservaten en vief wetlands stoat eregistreerd bie de Ramsarkonventie. In 2003 völ 70% van et land onder natuurbesköarmingsbehear, verdeeld oaver 200 besköarmde gebeden en 43 nationale parken. In et depe zuden is der een reservaat vuur de Yanomamistammen. Et gebeed met 82.880 kilometer in et veerkant en boeren, mienbouwers en gin enkel andere neet-Yanomami mag der zik vestigen.
Venezuela hef as ene van de weinige landen ginnen INDC (vuurnemmens vuur oetstootgassen) anedreagen vuur COP21. Völle ekosystemen stoat te book as bedreigd, vuural et dreuge wold in et noorden en de koraalriffen oet de kuste.