Menskenrechten

De Magna Carta (groute kaarte) was eyne van de eyrste geskrivten wårin as nen heyrsker löät vasteleggen wat vöär rechten syne underdånen hadden.

Menskenrechten sint moräle richtlynen vöär wat vöär grundrechten as en menske hevt. Se geavet an woas en menske un officiäle bestüürsgrupen med lüde ümme höyrt to gån. Disse richtlynen sint vaste legd in wetten, un de meyrderheid van de lüde up de wearld steyt der achter da'j der neet an magt kummen: "ne behandeling wåras alle lüde vanselv recht up hevt, gewoan ümdat se lüde sint." Disse rechten geldet oaveral un altyd un vöär alleman. Wat vöär leavtyd, geslacht, volk, afkumst, språke of gelöyv eyne hevt, maakt dår niks anders an. En paar vöärbealden van disse rechten sint et recht van vry seggen wat y meynet, recht up leaven, recht up beskarming teagen martelen un recht up selvbeskikking (wårby en volk selv mag weaten wee as öär regeyrt).

Et idee van unskendbåre rechten van en menske hevt grouten invlood up wo as internationale wetten un regeyringen warket. Vanselvs is der vöäle to doon oaver wat wal en neet under menskenrechten vallet, un wee der wat oaver en ander menske to vertellen hevt un oaver wat dan.

Wat et woord recht precys inhöldt valt ouk oaver to disteren. Eyns künnet de lüde wat hyroaver nådenket et wal worden oaver et idee dat menskenrechten heyl wat ümvat, sou as recht up eyrlike berechting, beskarming teagen slavendryverye, vöärkummen van volkermoard, vrysprekkerye un recht up underwys. Wåras se et noch neet oaver eyns sint is of disse rechten algemeyn geldet. Wat meynet dat der en paar minimale menskenrechten nöydig sint üm de slimste mishandeling van lüde to vöärkummen. Anderen meynet dat et noch vöäl rumer kan, üm de heyle menskheid up en höyger plan to krygen. Ouk wördt de term 'van God ekreagen rechten' wal es nöömd, mär dår kan neet alleman achter stån.

Et besprekken van menskenrechten begün vöäral nå den Tweyden Wearldoorlog un de Holocaust, de stelselmåtige uutroding van jöäden, wårvan as vöäle lüde et eyns warren dat sukswat nooit meyr geböären möcht. Dåruut untstünd in 1948 de Algemeyne Verklåring van de Menskenrechten in Parys, upesteld döär de Generale Vergåring van de Vereynigde Natys.

In vroger tyden dachten lüde nooit up disse wyse oaver rechten vöär ydereyne nå. De echte vöärlouper van et küeren oaver menskenrechten was et idee van natuurrechten, et idee dat alle leavende weasens deyl sint van de natuur un van dåruut ungeväär lyke rechten hebbet. De eyrsten dee dåroaver skreaven warren filosofen as John Locke, Francis Hutcheson un Jean-Jacques Bulamaqui. Dee wörden der vake by anehaald by de Amerikaanske Revoluty un de Franske Revoluty. Van dåruut wör der in de tweyde hälvde van den 20. eywe voordan vaker richting de menskenrechten küerd sou as wy dee vandage kennet. Et was ne reakty up slavendryven, marteling, volkermoard un oorlogsmisdåden. Dårnöäst was et en besef dat mensken van sikselv kwetsbår sint un dat dit noudsaak is vöär en rechtvaerdige samenleaving.