Oaveriessels

Indieling van 't Oaveriessels deur Harrie Scholtmeijer

't Oaveriessels is een verzamelname veur de Nedersaksische dialecten die as ze in de pervincie Oaveriessel praot. Dizze verzameling vörmt gien ienheid, mar bestiet uut een antal dialectgroepen binnen 't Nedersaksisch. Verschillende dialectologen hebt verschillende indielings emeuken.

Scholtmeijer zien indieling

Taalkundige Harrie Scholtmeijer meuk een indieling ('de zeuven zusters') veur de heufdvariaanten binnen de pervincie, zunder naor de verbanden mit dialecten buten Oaveriessel te kieken (buten 't Vechtdals, det hi'j deurtrekt naor Duutslaand).

Hieronder hej een beschrieving van de zeuven zusters. De veurbieldzinnen laot zien det de dialecten uut dichtbi'j mekaar elegen plaatsen vake kenmarken dielt, al wördt heur dialecten töt verschillende groepen erekend. De indielings bint ja ok mar kunstmaotig.

Dialecten van De Kuunder, Blankenham en Blokziel

De dialecten van De Kuunder, Blankenham en Blokziel zöt Scholtmeijer as butenbienties binnen 't Nedersaksisch, vanwegens de wisselwarkings die ze ondergaon hebt mit 't Hollaans. In de Tachtigjaorige Oorlog wördden Blokziel een Hollaandse uutvalsstee.

Kenmarken van dizze dialecten bint:

• Woorden die in 't oaverige Nedersaksisch o(o)l of al hebt - zo(o)lt, ho(o)lt, ik zolle - hebt in de dialecten van dizze plaatsen de Hollaanse diftong ou oaver-eneumen: zout, hout, ik zou, en mangs nog wieder evoerd: zouder (zolder).
• De twiede persoon enkelvold van 't persoonlijk veurnaamwoord is jie, daoras dizze vörm in de mieste Nedersaksische dialecten in Nederlaand mit een klinker begunt (ie(ë)) of, wieder hen 't oosten, de oldere d-vörm hef (do, dou, doe). Jie hej wieder ok nog op Urk en de Veluwe.
• De twiede persoon meervold van 't persoonlijk veurnaamwoord is jullen (ok op de Veluwe evunden).
• Bi'j woorden die eindigt op t of k is de verkleiningsuutgaank miestentied -jen: potjen, bakjen, boompjen (ok op de Veluwe). De rest van de Kop van Oaveriessel hef ie(n): huusien, beumpien, bäkkien ezw.
• In Blokziel wördt alle woorden die in de mieste Oaveriesselse dialecten (en ok in 't Nederlaans) een lange aa hebt, zoas water, mit ao uutespreuken: waoter (ok op sommige plaatsen in 't uterste zuden van de Veluwe). Dit verklaart ze uut oaveranpassing deur van oorsprong Hollaanse Blokzielegers an Oaveriesselse woorden as schaop en taofel (oaverginneralisering).

Veurbieldzinnen
De uuzn ebben een geute van greune verve. Een vrow et zout water uut de ketel in een bakjen of potjen edaon. (De Kuunder)
De uuzn ebben een geut van greune varf. Een vrouw et zout waoter uut de ketel in een bakjen of potjen edaon. (Blokziel)

Noord-Oaveriessels

't Noord-Oaveriessels umvat veur Scholtmeijer 't diel van de pervincie boaven de liende die hi'j trekt onder Zwolle - Ni'jlusen - Luttn - De Krim. Dit gebied bevat de Kop van Oaveriessel en Noord-Sallaand.

Kenmarken binnen de Noord-Oaveriesselse groep bint:

• D'r wördt miest lange klinkers (ee, eu, oo) gebruukt daoras aandere Oaveriesselse dialecten körte (e, ö, o) of uut-erekte klinkers (èè, öö, oo) hebt. Beveurbield ketel, sleutel, zomer en niet kettel/kètel, slöttel, zommer.
• De verkleiningsuutgaank is -ie(n): heufie(n), zeuntie(n), mannegie(n), jonkie(n).
• In samenstellings van twiej zölfstaandige naamwoorden vörmt ze de verbindingsklaank miestentied mit allennig de e: kraantebak, (h)onde-(h)ok (aanderwoors in Oaveriessel kraantnbak, (h)ondn(h)ok).
• Veule vrouwelijke woorden hebt een zwakke e (schwa) an 't ende, beveurbield mure, padde, piepe, varve/vaarve/värve.
• In 't westelijk diel van dit gebied (de Kop, Zwartewaterlaand, Kampen, Zwolle, Asselt, Stappest, töt bi'j Ni'jlusen) spreekt ze de h an 't begun van een woord deurgaons niet uut.
• In 't noorden van de Kop van Oaveriessel hej in veule woorden de 'ae'-klaank, zoas in Stellingwarf en 't Zuudwest-Noord-Drèents: waeter, raem, maeken.

Veurbieldzinnen
De uuzn ebben een geute van greune vaarve. Een vrouwe ef zolt waeter uut de ketel in een bakkie of pottie edaon. (Geetern)
De uuzn ebben een geute van grune värve. Een vrouwe ef zolt water uut de ketel in een bäkkien of pöttien edaon. (Kampen)
De (h)uuzn (h)ebt een geute van grune varve. Een vrouwe (h)ef zolt water uut de ketel in een bakkien of pottien edoan(e). (Ni'jlusen)

Sallaands

't Sallaans hef veur Scholtmeijer de noordgrèenze bi'j Wietem, Dalsen, Oldlusen en Den Ham en de oostgrèenze bi'j Doarle, Nijverdal en Hooltn (de enuumde plaatsen bint Sallaanstoalig). 't Beslut dus allennig 't zuden van wat miestal as de laandstreek Sallaand eziene wödt.

Kenmarken bint veur 't Sallaans:

• Veule woorden hebt körte klinkers en uut-erekte klinkers in plaats van lange (kiekt hierboaven bi'j 't Noord-Oaveriessels).
• D'r is een körte a die uutespreuken wödt as in 't Engelse cat, vake eschreven as ä (pädde, värve). De lange variaant hiervan schrieft ze as ää of ae.
• Verkleinwoorden hebt een umlaut, zoas in 't Vechtdals en Twents (bäkkie(n), pöttie(n), beumpie(n)).
• Veule vrouwelijke woorden hebt een zwakke e (schwa) an 't ende, beveurbield mure, pädde/padde/parre, piepe, värve).
• Kenmarken in oostelijke plaatsen, zoas Den Ham, Heldern en Nijverdal, die ok in Twente veurkomp (umlaut in 't meervold in Heldern en Nijverdal; een oo in partie woorden - zoas stool - die in de rest van Oaveriessel een oe hebt; gien n in 't meervold van partie woorden (huze); drei woordgeslachten).

Veurbieldzinnen
De huuzn hebt een götte van grune värve. Een vrouwe hef zolt water uut de kettel in een bäkkie of pöttie edaon. (Dalsen)
De huuzn hebt een göte van grune värve. Een vrouwe hef zòolt wäter uut de kètel in een bäkkie(n) of pöttie(n) edaon. (Wieje)
De huuze hebt ne götte van grune värve. Ne vrouwe hef zolt water uut n kettel in een bäkkie of pöttie edaon. (Heldern)

Vechtdals

't Vechtdals praot ze in Noordoost-Oaveriessel an de Vechte en daoronder, en wieder ok in de Graofschop Bentheim in Duutslaand. 't Gebied umvat plaatsen as Ommen, Luttn, Grambarge, 'n Arnbarg, Banthum, Mainbarg, Kloosterhaar, Sibculo, Vromshoop, Wester'aar, Doarseveld en - in de Graofschop Bentheim, doaras 't seins Waterplatt het - in Schüttrupp, Noordhoorn, Ni-jenhuus, Hoogstee en Emmelkaamp.

Scholtmeijer zöt 't Vechtdals in zekere zin as 't miest centraole Oaveriesselse dialect, daorin illementen uut aandere dielen van de pervincie bi'jienkomt. 't Vörmt qua woordenschat en grammaticale vörms een brogge veur 't Noord-Oaveriessels an de iene kaante en 't Sallaans en Twents an de aandere. Scholtmeijer nuumt 't ok een aordig homogeen gebied.

Kenmarken van dizze groep bint:

• 't Vechtdals hef mangs lange klinkers, zoas in 't Noord-Oaveriessels (regen, een ho(o)lten deure), mangs körte of umlaut zoas in 't Sallaans en Twents (zommer, slöttel).
• Verkleinwoorden hebt een umlaut, zoas in 't Sallaans en Twents (bäkkie, pöttie, beumpie).
• De verkleiningsuutgaank is -ie(n). (In aandere dielen van de Graofschop Bentheim hej 't Hügellandplatt mit de verkleiningsuutgaank -ke, krek as in 't Noord- en Oost-Twents.)
• In samenstellings van twiej zölfstaandige naamwoorden vörmt ze de verbindingsklaank miestentied mit de n: kraantnbak, hondnhok (Noord-Oaveriessels kraantebak, (h)onde(h)ok).
• Veule vrouwelijke woorden hebt een zwakke e (schwa) an 't ende, beveurbield mure, padde/parre, piepe, varve/farwe.
• In 't Vechtdals sprekt ze de h wal uut (kiekt bi'j Noord-Oaveriessels), beholve in Westerhaar.

Veurbieldzinnen
De huze hebt een götte van grune varve. Een vrouwe hef zolt water uut n kettel in een bäkkie of pöttie edaone. (Hardenbarg)
De huze hebt ne götte van greune farwe. Ne frau hef zout water oet de kettel in een bäkkien of pöttien gedaon. (Emmelkamp)

Twents

Scholtmeijer onderscheidt 't West- en Zuud-Twents an de iene kaante en 't Noord- en Oost-Twents an de aandere kaante as heufdgroepen binnen 't Twents.

Algemiene kenmarken van de Twentse dialecten bint:

• De lidwoorden drokt drei woordgeslachten uut: mannelijk, vrouwelijk en onziedig.
• Vake hej een r tussen twiej klinkers daor ze in 't westen van de pervincie een d hebt: berre, parre, mirrag.
• Veule woorden die in 't westen van de pervincie een ie, uu of oe hebt, hebt in Twente respectievelijk ee, eu en oo: geter, veur (=vuur), stool.
• De oe-klaank hej in een antal woorden, zoas hoes, oet en boeten, daoras de rest van Oaveriessel de uu-klaank veur hef (huus, uut, buten).

West- en Zuud-Twents

't West- en Zuud-Twents praot ze ten westen van de liende Almelo - Zeander - Boorn - Hengel (wel in dizze plaatsen en in Beantel, Hoksebarge en Buurse; niet in Bokel en Eanske) en ten oosten van Wierdn, Riesn en Maarkel (wel in dizze plaatsen; niet in Hooltn).

Onder de kenmarken valt:

• Verkleiningsuutgangen bint -(s)ke (bekske, pötke, beumke), mar mangs ok -(t)je(n) of -en (bäkken, pötje(n), gerdientjen). Dizze uutgangen die ofwieken van -ke hef 't West- en Zuud-Twents gemien mit 't uterste zuden van Sallaand en mit de Achterhoek.
• Veule vrouwelijke woorden hebt een zwakke e (schwa) an 't ende, beveurbield mure, parre/perre, piepe, vaarve/vòòrve).
• 't Riesns en Eanters hebt diftongen, of twiejklaanken, in partie woorden die as wieder in Oaveriessel (mar niet in 't Vjenne) monoftongen hebt (ienklaanken, die niet verglieden). Zo krig beven een schwa: bie-even.
• 't West- en Zuud-Twents hebt in voltooide dielwoorden een e- as veurplaksel (edoan(e), egoan(e), ewes(t)). Dit veurplaksel vaalt vört as t veurgaonde woord al op een schwa endigt. Hiermit sluut 't West- en Zuud-Twents an op 't Sallands, Achterhooks, Vechtdals, Noord-Oaveriessels en Zuud-Drèents.

Veurbieldzinnen
De huze hebt ne götte van greune vaarve. Ne vrouw hef zòolt water oet n kettel in een bekske/bekken of pötke/pötje edoan. (Wierdn)
De huze hebt ne gotte van greune voarve. Ne vrouwe hef zòolt water oet n kettel in een bäkken of pötjen edoan. (Riesn)
De huze hebt ne götte van greune varf. Ne vrouw hef zòolt water oet n kettel in een bekske of pötje edoane. (Hoksebarge)

Noord- en Oost-Twents

A'j een liende trekt van Geestern naor Albeargn, Döarningn en Eanske, praot ze 't Noord- en Oost-Twents in dizze plaatsen en ten oosten d'rvan, mar ok in Boekel.

Kenmarken bint:

• De verkleiningsuutgaank is -ke(n) of mangs de ni'jere vörm ske (bekke / bekske, pötke / putke, bömke / beumke). In Loster en Oaverdeenkel in 't uterste zuudoosten hej -ien (höntien, strötien, köppien, schötteltien), lichtkaans vanweengs Drèentse immigranten.
• Vrouwelijke woorden die elders in de pervincie een zwakke e (schwa) an 't end hebt, hebt dat in 't Noord- en Oost-Twents niet (muur, par/pad/per, piep, vaarf/vèèrf).
• In veule plaatsen hej woorden as kèerk en vèerf, doaras 't miest van de pervincie karke en varve hef. De uutspraok van karke is een sjibbolet in Twente.
• Naost ie gebruuk ze ok doe veur de twiede persoon enkelvoud van 't persoonlijk veurnaamwoord. Beveurbield in 't Rossums: doe bist/zeins (tt), doe wars/wais (vt); doe wèèrks (tt), doe wèèrkens/wèèrkdes (vt); doe blifs (tt), doe blèèfs (vt).
• In völle plaatsen wördt 't voltooid dielwoord zunder veurplaksel uutespreuken (doan, goan, west), intied det wiedere soorten Twents de e- as veurplaksel hebt (edoan, egoan, ewest).

Veurbieldzinnen
De huze hebt ne göt van greune vaarf. Ne vrouw hef zolt water oet n kettel in een bekke of pötke doan. (Tubbargn)
De huus hebt ne göt van greune vaarf. Ne vrouw hef zolt water oet n kettel in een bekke/bekske of putke doan. (Rossum)
De huus hebt ne göt van greune vèerf. Ne vrouw hef zòolt water oet n kettel in een bekske of putke doan. (De Lutte)

Vjens

't Dialect van 't Vjenne in 't noordwesten van Twente wik in de uutspraok slim of van alle oaverige dialecten van Oaveriessel (en Nederlaand). Vrogger dachten ze - aj de Nederlaanse name 'Vriezenveen' bekiekt - det dizze klaanken van Frieze immigraanten kwamen, mar tegenswoordig mient ze det veule van de ofwiekende klaanken olde Westfaolse vörms bint, die intied uut de rest van Noordoost-Nederlaand en uut Westfaolen zölf vört-eraakt bint.

Wieder lik 't Vjens op 't Twents, wat de woordenschat en de lidwoorden veur mannelijk, vrouwelijk en onziedig angiet. Ofwiekende kenmarken bint:

• De verkleiningsuutgaank -ie (bakkie, pöttie, beumtie).
• In woorden daoras 't wiedere Oaveriessels monoftongen (ienklaanken, die niet verglieden) hef, vi-j in 't Vjens diftongen (twiejklaanken).
  • Dizze diftongen begunt mangs mit een j of w en dan hej een klinker: gjäl (geel), jätten (eten), bjettien (beetien), ljönnige (leunink), berrestjää (beddestee), kwakken (kaoken), kwätter (keuter(boertien)), kwennik (keunink), zwommer (zomer), bwaven (baoven), elbwäme (elbogen).
  • Ok bint d'r diftongen die begunt mit een klinker, evolgd deur een schwa: bie-even (beven), luu-egen (leugen), voe-egel (vogel).
  • De lest-enuumde soort diftong, de vallende diftong, hej ok in woorden die in 't wiedere Oaveriessels gien twiejklaank hebt: bein (bien), behöufte (behuufte), berowp (beroep).

Veurbieldzin
De huse hebt ne go-ete van grune vaaive. Ne vraauwe hef zalt waeter uut n kjättel in een bakkie of pöttie edwoan. ('t Vjenne)

Oldere indielings

Fragment van Jac. van Ginneken zien dialectkaorte (1928)

Jac. van Ginneken

De taalkundige Jac. van Ginneken (1877-1945) hef op zien 'Overzichtskaart der Nederlandsche dialecten' 't Oaveriessels in-edield in vier 'Saksische' dialectgroepen: 't Stellingwarfs, 't Gelders-Oaveriessels, 't Drèents en 't dialect van 't Vjenne.

• 't Stellingwarfs löp op de kaorte van Van Ginneken een stok wieder umdeel as volngs de mieste indielings; töt veurbi'j Stappest, Kampen en Zwolle en zölfs in een puntien van de Veluwe in Gelderlaand (Elburg). Miestentied wördt in Oaveriessel allennig 't noorden van de Kop van Oaveriessel as Stellingwarfstalig eziene, umdej daor in een bulte woorden de Stellingwarfse ae-klaank hebt (waeter, raem, tael), waoraj in de rest van de Kop en daoronder (Venó, De Sluus, Stappest) een aa-klaank hebt (water, raam, taal). (Wal hej nog zo zudelijk as Kampen, krek as in Stellingwarf, een uutzundering op 't Saksisch ienheidsmeervold.) Ok in Frieslaand en Drenthe wik Van Ginneken zien plaatsing van 't Stellingwarfs slim of van 't gebrukelijke teengwoordige plaotien ('t beslat veur hum zölfs 't westelijkste diel van de pervincie Grunning).
• 't Drèents löp bi'j Van Ginneken een endtien onder de grèenze mit Drenthe deur (de dialectliende volgt de Dedemsvaort, zoas ok op aandere olde kaorten). Dit wördt ok now nog wal zo eziene: de dialecten van de plaatsen krek onder de grèenze mit Drenthe (deur Scholtmeijer töt 't Noord-Oaveriessels erekend) liekt meer op de dialecten in 't zuudwesten van Drenthe as op 't Sallaans weengs de lange klinkers en 't gebrek an umlaut in 't verkleinwoord.
• Twente en de rest van Sallaand bint veur Van Ginneken - mit de Achterhoek en 't oosten van de Veluwe - 't Gelders-Oaveriessels, op 't Vjenne nao, det ok veur Van Ginneken een eing groep vörmt. Dit grote gebied wördt op mederne kaorten wieder in-edield.

Jo Daan

De dialectologe Jo Daan (1910-2006) meuk op heur kaorte van de dialecten van Nederlaand ruumte binnen Oaveriessel veur 't Stellingwarfs, Zuud-Drèents, Gelders-Oaveriessels, Twents-Graofschops en Twents.

• Op Jo Daan heur kaorte löp 't Stellingwarfstalige gebied deur de hiele Kop van Oaveriessel en nog een stokkien wieder hen 't zuden, töt um De Sluus henne.
• 't Gelders-Oaveriessels, de grootste groep, löp deur 't leeuwendiel van Oaveriessel en centraol Gelderlaand. Ok de Noordoostpolder (Urk) is an-emarkt as Gelders-Oaveriessels van taal. 't Urkers wördt miestentied eziene as een ofzunderlijk oavergangsdialect van 't Nedersaksisch en 't Nederfrankisch, of zölfs as ienig lid van een apatte femilie.
• 't Twents-Graofschops is een nauwe baand die van 't westelijke diel van Twente umdeel löp de Achterhoek in.
• 't Feilijke Twents praot ze veur Jo Daan in 't oosten van Twente.

Citaot

De Amsterdamse geschiedkundige, taalkundige, dichter en advekaot Willem Bilderdijk (1756-1831) vund 'dat het Overijsselsch naauwelijks voor Hollandsch kan doorgaan, maar ruim zoo veel Bremensch en Hamburgsch is'.

Rifferenties

Dit stok is eskreven in 't Zuudwest-Zuud-Drèents van de Drèents-Oaveriesselse grèensstreek. In de Oaveriesselse context nuumt ze dit ok wal Noord-Oaveriessels.