Naar inhoud springen

Grunnegs (grammoatiek)

Uut Wikipedia, de vrye encyklopedy

De grammoatiek van t Grunnegs is ain van de typisch-heden dij t Grunnegs, Grunnegs môkt. Veul dingen verschillen van t Nederlaands en t Leegsaksisch, môr kommen sums ook wel ais overain mit de aander Leegsaksische dialekten of t Frais.

Veurnoamwoorden

[bewark | bronkode bewarken]

Nominatief: onderwaarp

[bewark | bronkode bewarken]
Grunnegs Nederlaands
Ik ik
Doe jij
Hai/hi* hij
Zie/zai** zij
Wie wij
Joe*** jullie/u
Zie/zai zij
*"Hi" is Westerwôlds, môr wordt tegenswoordeg aal meer omjound veur "hai"
**"Zie" is verliekensboar mit t Nederlaandse "ze" en "zai" mit "zij"
***Ien spreektoal ook wel "je" of "ie" broekt

Genitief: bezit of heerkomst

[bewark | bronkode bewarken]
Grunnegs Nederlaands Engels
Mienent het mijne mine
Dienent het jouwe yours (thine)
Zienent het zijne his
Heurent het hare hers
Ozzent* het onze ours
Joenent dat van jullie yours
Heurent dat van hen theirs
*Oetsproken as [[oaznt]]

Bezittelk veurnoamwoord

[bewark | bronkode bewarken]

t Bezittelk veurnoamwoord krigt man deur de -ent aachter dizze gentieven vot te hoalen. Zo krigt man t volgende liestke

Grunnegs Nederlaands
Mien mijn
Dien jouw(n)
Zien zijne
Heur haar
Os/ozze onze
Joen jullie
Heur hun

As t onderwaarp of t objekt woarop t bezittelke veurnoamwoord slog, veur t bezittelk onderwaarp staait, kriegen aander toalen der 's aachter. t Grunnegs vougt hier gewoon t bezittelk veurnoamwoord aachter. Dit wil allend in de daarde perseun enkelvold. Bieveurbeeld:

Grunnegs Nederlaands
Opoe heur kunstbain Oma's kunstbeen
Jan zien houd Jan's hoed

Datief: mitwaarkend objekt

[bewark | bronkode bewarken]
Grunnegs Nederlaands
Mie mij
Die jou
Hom hem
Heur haar
Os* ons
Joe jullie
Heur hun / aan hen

Akkusatief, laaidend objekt

[bewark | bronkode bewarken]
Grunnegs Nederlaands
Mie mij
Die jou
Hom hem
Heur haar
Os ons
Joe jullie
Heur hen

Regelmoatege waarkwoorden

[bewark | bronkode bewarken]
Vervougen Veurbeeld
Ik STAM (+ extroa klinker) ik lop/loop
Doe STAM + st doe lopst
Hai STAM (+ t) hai lop/lopt
Wie STAM + en wie lopen
Joe STAM + en joe lopen
Zai STAM + en zai lopen

Onregelmoatege waarkwoorden

[bewark | bronkode bewarken]
Der besteyt ouk een artikel "Grunnegs (waarkwoorden)" mid meyr informaty op dit underwarp

Ôf en tou is de woordorde in t Grunnegs wat aans as in t Nederlaands.

Hulpwaarkwoorden

[bewark | bronkode bewarken]

In t Grunnegs wordt, net as in de maiste andere Leegsaksische dialekten, t hulpwaarkwoord aachteraan in de zin zet.

Grunnegs: Zeg mor dat wie nait kommen willen
Nederlaands: Zeg maar dat wij niet willen komen.

Tiedwoorden

[bewark | bronkode bewarken]

Bie kombinoatsies van waarkwoorden as "lopen zain" (zien lopen), "zain lôten" (laten zien), "regenen goan" (gaan regenen), "wachten stoan" (staan wachten) en "denken doun" (doen denken) (tiedwoorden) wordt ien t Grunnegs de voltoeide tied gewoon môkt mit n voltoeid dailwoord. Ien t Nederlaands wordt dit doan deur t haile waarkwoord twij moal te broeken. Dit is n veurbeeld van t Fraise karakter van t Grunnegs. Veurbeeld:

Gr: Ik heb heur lopen zain
Lett: Ik heb haar lopen gezien
Nl: Ik heb haar zien lopen
Gr: Ik heb heur t even zain lôten
Lett: Ik heb haar het even zien gelaten
Nl: Ik heb het haar even laten zien
Gr:: t Is regenen goan
Lett: Het is regenen gegaan
Nl: Het is gaan regenen
Gr:: Ik heb n uur wachten stoan
Lett: Ik heb een uur wachten gestaan
Nl: Ik heb een uur staan wachten
Gr: Dat het heur denken doan aan heur overleden opoe
Lett: Dat heeft haar denken gedaan aan haar overleden oma
Nl: Dat heeft haar doen denken aan haar overleden oma

Heufdzinnen en biezinnen

[bewark | bronkode bewarken]

As der n heufdzin en n biezin is en t woord dat wordt broekt as koppelwoord, wordt de biezin as lösse zin broekt. Veur mìnsken dij dit nait gewoon binnen liekt t sums as of aine nait goud proaten kin. Dit verschiensel kint man ook ien t Frais. Veurbeeld:

Gr: Hai zee dat hai haar zien noaber zitten zain
Fy: Hy sei dat hy hie syn buorman sitten sjen
Lett: Hij zei dat hij had zijn buurman zitten gezien
Nl: Hij zei dat hij zijn buurman had zien zitten

Mitwaarkend objekt, liedend objekt

[bewark | bronkode bewarken]

Ien de maiste toalen komt t liedend objekt veur t mitwaarkend objekt. Ien t Grunnegs is t voak aansom. Bieveurbeeld:

Nederlaands: Ik vraag me af of het (l) hem (m) wel is.
Grunnegs: Ik vroag mie ôf of hom (m) t (l) wel is.
Nederlaands: Ik heb het (l) haar (m) even laten zien.
Grunnegs: Ik heb heur (m) t (l) even zain lôten

Veurzetsels ien vroagzinnen

[bewark | bronkode bewarken]

Ien t Grunnegs kin n vroagzin noeit begunnen mit n veurzetsel. Allend de vroagwoorden kinnen as eerste woord broekt worden. Man vragt dus nait "Ien wèlk laand binnen wie?", môr zol eerder sèggen "Wèlk laand binnen wie ien?", woarbie ien eventuweel ook nog wel ais votlôten worden kin.

t Veurzetsel hoft nait aaltieds aan t ìnde van de zin te kommen. Dit gebeurt veuraal mit zinnen dij n gezegde hebben dij bestaait oet meerdere waarkwoorden. Bieveurbeeld: "Voor hoeveel mensen moet ik koken?" wordt "Houveul luu mout ik veur koken?". Of "Aan welke tafel wil je zitten?", wat wordt: "Wèlke toavel wolst aan zitten?".

Lopen te..., Zitten te...

[bewark | bronkode bewarken]

Ien t Grunnegs broekt man de oetdrokkens lopen te ... en/of zitten te ... nait. As man ien t Nederlaands zol sèggen: "Wat loop je weer te zeuren, zeg!", zol man dat ien t Grunnegs vertoalen as "Wat soest ja (aal) weer!". Deurdat dizze oetdrokken votvaalt, veraandert ook de woordorde. t Haile waarkwoord dat der biepakt wordt (ien dit gevaal zeuren-soezen) wordt op stee zet van lopen of zitten ien juuste vörm. As man dus de zin "Aan hoeveel genodigden zat je te denken?" vertoalt, krigt man "Houveul mìnsken dochtst aan?". Hierbie wordt ook de regel van de vurrege paragroaf broekt.

Er - der/ter

[bewark | bronkode bewarken]

t Nederlaandse woord er (Grunnegs der of ter), is t vrumdste woord van de haile toal. Grunnegers holden over t algemain ook nait van der. Doarom wordt zo veul meugelk perbaaierd om dat woordke te omzielen. Hai mag wel broekt worden, môr dat hoft nait (zo as de maiste Grunnegers t lôten). As der veuraan ien zin komt, zo as ien sègswieze er zijn, den wordt t woord wel broekt. Veurbeeld:

NL: Er zijn er wel vijftig!
GRO: Der binnen wel viefteg!

Sums mout man de haile zin omgoeien om der te ontwieken en sums zulfs n hail aander woord broeken. Dit broeken van aander woorden gaait maisttieds automoatisch. Veurbeelden:

NL: Ik ben er niet blij mee, met wat je hebt gedaan.
GRO: Ik bin nait bliede mit watst doan hest.
NL: Hij komt er niet! (ien tieds dat man kiekt noar n jeu-de-boul baal dij noar t lutje tou rolt en t messchain nait hoalt)
GRO: Hai redt t nait!

n Typische aigenschop van Grunnegers en Oostfraizen is dat man ien de spreektoal nait aaltied heur zinsorde goud het. Deurdat man gaauw proat en veul in körte tied zèggen wil, worden zinnen sumtieds nait haildaal ôfmoakt of zègt man dingen twij of drij moal ien ain zin.

Dubbel waarkwoord

"Mien man dij zee vanmörn nog, hai zègt "Ik heb guster even bie hom keken", zègt er."

Hier wordt drij moal n vörm van t waarkwoord "zèggen" broekt, wat normoalerwies overbodeg liekt. Ien de spreektoal is dat hail normoal.

Dubbel liedend veurwaarp

"Ik wait der niks van, wat je aal zèggen"

Ien dizze zin wordt twij moal n liedend veurwaarp gebroekt "der" en "wat je aal zèggen". Dit komt deurdat man zèggen wil van "Ik wait der niks van", môr man het al deur dat de aander zèggen gaait van "Woar waitst doe niks van?", dus den beantwoordt man dij vroag direkt.

"Mien olheer dee dat vrouger aait, dij dee dat, törf hoalen mit koar"

Ien dizze zin wordt drij moal n liedend veurwaarp gebroekt, môr doarbie wordt t lèste dail van de zin verkört ien verlieken tou t Nederlaands. Ien t Nederlaands zol man zèggen "Mijn vader deed dat vroeger altijd, hij ging turf halen met de kruiwagen". Dat man "hij ging" der bie zet, heurt veur Grunnegers juust weer dubbel op.

Zo was dat

"Vrouger was t zo, dat der kwam aaltied n schip mit boeskolen. Zo was dat aaltied."

Olle mìnsken dij over vrouger proaten, zèggen voak twij moal n vörm van "zo was dat". Dit zègt man om te benoadrokken dat dat doudestieds hail normoal was en dat zai dat echt mitmoakt hebben.

Soamentrekkens

[bewark | bronkode bewarken]

Ien t Nederlaands worden soamentrekkens maisttieds môkt deur -s der tuzzen te doun, bieveurbeeld goudsbloem of kaasjeskruid. Ien t Grunnegs wordt hail voak de -s vertoald mit -je of -ke (zo as ien t Frais): goldjeblom (Fy: goudsjeblom) en keeskeblom (Fy: tsiiskeblom). Bie de lèste blift de -s vot, dus gais keeskesbom.

Doarnoast worden ale woorden dij ien t Nederlaands -e of -en worden kinnen (zonnebloem, paardenbloem, koninginnedag) schreven as -en: zunnenbom, peerdenblom, keuneginnendag. De oetsproak kin zowel -n as -e wezen (keuneginndag, keuneginnedag), aal wordt de -n t maiste broekt.

Voltoeid dailwoord

[bewark | bronkode bewarken]

In t Grunnegs kin t voltoeid dailwoord op twij wiezen môkt worden:

Deur n voltoeide tied te môken in kombinoatsie mit n vörm van hebben of wezen. Bieveurbeeld: "ik heb fietst".

Deur t haile waarkwoord te nemen mit de voltoeide tied van "doun" en n vörm van "hebben". Bieveurbeeld: "ik heb fietsen doan". Dit wordt allìnd broekt as de beschreven gebeurtenis nait laank leden stee von. De zin "ik heb fietsen doan" wordt ien t Nederlaands den ook vertoald as "ik heb zojuist gefietst". t Kin ook broekt worden as doarveur n aander gebeurtenis beschreven wordt en dat de gebeurtenis tin opzicht van de dij veurege gebeurtenis nait laank leden is, bieveurbeeld: "wie hebben guster om 1 uur swommen en om twaalf uur nog even fietsen doan".

Zai ook Doun.

Kriegen, kregen, had hebben

[bewark | bronkode bewarken]

Bie t waarkwoord kriegen wordt, vrumdelkerwies, voak n vörm broekt van n aander waarkwoord. "Kriegen" is toalkundeg zain n vörm (de toukomstege vörm) van hebben. Ien t Grunnegs broekt man den ook, noast t korrekte kregen hebben de vörm had hebben as voltoeide tied van kriegen. Dit komt zulfs t maist veur. Bieveurbeeld:

NL: Ik heb een cadeautje van hem gekregen.
GRO: Ik heb n kadootje van hom had.
NL: Ik zou die brief eergisteren krijgen, niet dus. Gisteren kreeg ik hem ook al niet. Ik heb hem vandaag pas gekregen.
GRO: Ik zol dij braif veurguster kriegen, nait dus. Guster kreeg ik hom ook al nait. Ik heb hom pas vandoag had.

In t Grunnegs worden de twee lidwoorden de en (he)t bruukt. Net zo as in t Nederlaands is de veur manleke en vraauwleke woorden en het veur onzaaidege woorden. Het wordt voak ofkört tot 't.

t Lidwoord is ain van de verschillen tuzzen t Noord -en Westgrunnegs (Hoogelaandsters, Westerkwartaars) en t Oost -en Zuudgrunnegs (Oldambtsters, Veenkolonioals). In t Zuudoosten wordt t lidwoord maisttieds wel bruukt en in t Noordwesten maisttieds nait.

Veurbeeld:

Hoogelandsters: Kraant vaalt op mat.

Veenkoloniaals: De kraande vaalt op de madde.

Nederlands: De krant valt op de mat.

Deurdat op t Hoogelaand normoalerwies gain lidwoorden bruukt worden, hebben luu dij ien t doagelks leven Hoogelaandsters proaten, voak muite mit de lidwoorden as man Nederlaands proat. Veuraal ollere mìnzen van t Hoogelaand hoalen "de" en "het" geregeld deur mekoar.

Aachtervougsels

[bewark | bronkode bewarken]

t Nederlaandse aachtervougsel -lijk wordt in t Grunnegs vertoald mit: -liek(s), -lek(s) of -lk(s). Veurbeelden:

Grunnegs Nederlaands
Aiglieks eigenlijk
Kwoalek kwalijk
Haartelk hartelijk

-ig, -erig, -eleg

[bewark | bronkode bewarken]

In de Nederlaandse aachtervougsels -ig, wordt de -i vervangen deur n -e. Ook ken de e veur de klinker stoan goan, woardeur de -i vervaalt. Veurbeelden:

Grunnegs Nederlaands
Bliedeg blij
Kieperg flink
Sladdereg vochtig
Bunzelg bang
Doezeleg duizelig

In t Grunnegs wordt t Nederlaandse aachtervougsel -ing vertoald mit -en of -eng. De -en is de maist-bruukte. In woorden dij ìndegen op -ering wordt de regel volgd dij zegt dat de -n aan de -r vast komt. In t woord Groningen vaalt de en vot omdat der al -en te stoan komt deur de -ing. Zölfstandege noamwoorden dij in t Nederlaands ìndegen op -ing (en in t Grunnegs dus op -en of -eng) kriegen in t meervold n -s der aachter. Veurbeelden:

Nederlaands Vertoalen 1 Vertoalen 2
Groningen Grunnen Grunneng
Vertaling vertoalen vertoaleng
Datering doateern doateerng
Funderingen Fundeerns Funderngs

t Nederlaandse aachtervougsel -schap wordt in t Grunnegs vertoald mit -schop of -skop. t Is streekgebonden welkent bruukt wordt. Veurbeeld:

Nederlaands Vertoalen 1 vertoalen 2
Gevangenschap gevongenschop gevongenskop
Graafschap groafschop groafskop

Bievougelke veurnoamwoorden

[bewark | bronkode bewarken]

Bievougelke veurnoamwoorden worden maisttied mokt oet biewoorden. Biewoorden binnen woorden as old, nij, rood, gruin, groot, lutje, goud, enz. Veur elk woord verschilt de vervouging:

  • Bie woorden as old, kold, zolt enz. vaalt de -d vot en komt der -le veur in t stee. Dan krigst woorden as olle, kolle en zolle. In andere Grunnegse dialekten hoalt man de -d vot en komt veur de -l n -a. Dit gebeurt den allenneg bie woorden dij op -d ìndegen. Bie woorden dij ìndegen op n -t, blift t zo en komt der niks aachter. Dan krigst woorden as oale, koale en zolt.
  • Bie woorden dij ôflaaid binnen van topogroafische noamen, krigst der -s aachter. Net zo as in t Nederlaands komt der -sch aachter as veur de -s n lösse -i te stoan komt. Bieveurbeeld Duutse, Belgische, Fraise, Grunnegse.
    • In t Grunnegs hest nog n andere menaier om topogroafische bievougelke veurnoamwoorden aan te duden, noamelk mit -er, -der of -ster. Bieveurbeeld: Stadjeder, Damster daip, Pekelder Hollaands.
  • In sommege gevallen komt der -sk aachter. Dit is n overbliefsel oet t Frais, woaroet t Grunnegs dails is ontstoan. Dit wordt enkeld bie n poar woorden bruukt as eelsk, noabersk, papsk, enz. (zai ook de kepiddel -sk).

Veurbeelden van bievougleke veurnoamwoorden

[bewark | bronkode bewarken]
Biewoord (nld) Biewoord (gos) Bievougelk noamw. Vergrotende trap Overtreffende trap
Groot Groot Grode Groder Grootst(e)
Klein Klaain/lut(sk)/lutteg/leut(sk) Lutje, lutke/leutje, leutke Lutteger/leuteger/klaainder Lutegst(e)/Klainst(e)
Donker Duuster Duustere Duusterder Duusterst(e)
Zwaar Swoar Swoare Swoarder Swoarst(e)
Licht Licht/lucht Lichte/luchte Lichter/luchter Lichtst(e)/luchtst(e)
Goed Goud/richt/juust Goi(e)/gooi(e)/richtege/juuste Beter Best(e)/bìst(e)
Slecht Min/euvel/maal Minne/euvele(ge)/male Minder/euveleger/maler Minst(e)/euvelegst(e)/maalst(e)
Recht Liek Lieke Lieker Liekst(e)
Krom/verkeerd Slicht Slichte Slichter Slichtst(e)
Kold Kold/kol Kolle Koller/kolder Koldst(e)
Warm Waarm/hetseg Waarme/hetsege Waarmer/hetseger Waarmst(e)/hetsegst(e)
Lang Laank/laang Laanke/laange Laanker/laanger Laankst(e)/laankst(e)
Kort Kört Körte Körter Körtst(e)
Oud Old/ol/oal Olle/oale Oller/oaler Oldst/oaldst
Nieuw Nij/nèj Nije/nèje Nijer/nèjer Nijst(e)/nèjst(e)
Mooi Schier*/mooi/nuver Schiere/mooie/nuvere Schierder/mooier/nuverder Schierst(e)/mooist(e)/nuverst(e)
Lelijk Lellek Lelleke Lelleker Lellekst(e)
Erg Slim/aarg Slimme/aarge Slimmer/aarger Slimste/aargste
Ver Wied Wied Wieder Wiedst

* De betaikenis van t woord schier ken vergeleken worden mit dij van t Duutse schön. t Ken noamelk betaikenen: mooi, leuk, knap, netjes en fijn.

In t Grunnegs worden summege woorden nogal ais vertoald mit doarin de -sk kombinoatsie. Dit is n overbliefsel van t Frais. De kombinoatsie -sk wordt veural bruukt bie de Nederlaandse letterkombinoatsie -sch. n Veurbeeld is de ploatsnoam Vriescheloo, dat in t Grunnegs Vraiskeloo is. Ook summege woorden dij in t Middel-Nederlaands mit -sch schreven wuiren, worden vertoald mit -sk. n Veurbeelden hiervan binnen was, wens en vis, in t Middel-Nederlaandse wasch, wensch en visch. In t Grunnegs is dit dus wask(e), wìnsk en visk.

Ook summege bievougelke noamwoorden worden nog mit -sk schreven. In ploatsnoamen woar t woord fries of vries in veurkomt, mit as aachtergrond n geschiednis dat te doun het mit Fraislaand, den wordt fries of vries mit fraisk of vraisk vertoald. t Twìntse ploatske Vriezenveen wordt den ook vertoald mit Vraiskenveen en de ploats Frieschepalen bie De Wilp over de grìns wordt vertoald mit Fraiskepoalen.

Extroa klinker

[bewark | bronkode bewarken]

In tegenstellen tot t Nederlaands, kommt der allend bie de ik-vörm n extroa klinker in n waarkwoord as "lopen". Asmis wordt dizze extroa klinker ook wel votlôten. Dus wordt de vervougen van lopen:

ik lo(o)p
doe lopst
hai lop(t)
wie lopen
joe lopen
zie lopen

Bie lastege waarkwoorden as wonen en hopen wordt der bie de enkelvoldege vörms ook n extroa klinker touvougd.

In t Grunnegs wordt, net as in t Nederlaands, t meervold vörmd deur de letters -(e)n en -s. Voak wordt n woord dij in t Nederlaands -en het, in t Grunnegs mit -s vervougd, zo as vörms (vormen), bedoulens (bedoelingen) en eerdappels (aardappelen). Noast dizze twij vörms binnen der ook oetzönderns dij n apaart meervold hebben. Veurbeelden binnen:

Grunnegs Nederlaands
Vraauw vraauwluu, vruilie
Man mannen, manluu
Wicht wichter
Aai aaier

Bievougelke en zölfstandege noamwoorden

[bewark | bronkode bewarken]

In t Grunnegs kin in de maiste gevaaln n zölfstandeg noamwoord aachter n bievougelk noamwoord votvalen. In stee doarvan wordt der n -(en)t aachter t bievougelk noamwoord plakt. Dit kin allend bruukt worden as de andere spreker wait woar t om gaait. Dit kin aans allend bie meervold of n keuze oet meerdere dingen. Veurbeeld:

Nait-votlôten Votlôten
Hest dij dingen zain? Hest dijdent zain?
Dij rooie dingen Dij rooient
Welk ding beduilst? Welkent beduilst?
Gain ding gainent

Ditzölfde gebeurt ook bie getaln as der mit zien veur te stoan komt. Hieronder staait n overzicht:

Getal Mit zien...
Ain allendeg
Twij baaident
Drij drijnt
Vaaier vaaiernt
enzowieder

As der zegt wordt "zienent" kin dat ook voak betaikenen "zien hoes", vergeliekboar mit t Engelse "his place" of "...'s". Zai de zegswiezen veur n veurbeeld.

t Lutker moaken van woorden gaait in t Grunnegs mit hèlp van de aachtervougsels -(s)ke, -(t)je of -chie. De maist bruukte is -ke, mit söms n extroa s veur de oetsproak. -chie wordt veuraal bruukt in t Veenkelonoals. t Grunnegse verlutken van woorden is verwant aan dij van de omliggende dialekten:

  • Drìnts: chien
  • Hoogduuts: chen
  • Emslaands & Westerwôlds: ken
  • Grunnegs-Oostfrais & Frais: ke

Van waarkwoord noar zulfstaandeg noamwoord

[bewark | bronkode bewarken]

As aine van n waarkwoord n zulfstandeg noamwoord môken wil, dut man dat ien t Grunnegs deur de stam van n waarkwoord tou nemen en doar -(je(d))erij aachter tou zetten. Bieveurbeeld:

  • Stoeven - stoeverij (NL: "gestuif")
  • Lopen - loperij (NL: "geloop")
  • Boeren - boerderij (NL: "geboer" (het uitoefenen van het beroep boer), môr ook boerderij ien de zin van n boeren stee)
  • Zoepen - zoeperij (NL: "gezuip", môr ook "iets te drinken", bv. "Hest ook wat zoeperij mitnomen?")

Zo as t lèste veurbeeld aangeft, kinnen woorden mit de oetgang -ij ook t produkt wezen dat oet de haandeln komt of dij bie de haandeln zìntroal staait. Voak hebben woorden dij op dizze wieze môkt worden wel n negoatieve bieklaank. Bieveurbeeld as aine zègt dat er aal loperij om zien hoes hìn het, betaikent dit voak dat der veul luu om zien hoes tou lopen en dat er der last van het.