Grunnegs (grammoatiek)

De grammoatiek van t Grunnegs is ain van de typisch-heden dij t Grunnegs, Grunnegs môkt. Veul dingen verschillen van t Nederlaands en t Leegsaksisch, môr kommen sums ook wel ais overain mit de aander Leegsaksische dialekten of t Frais.

Veurnoamwoorden

Nominatief: onderwaarp

Grunnegs	Nederlaands
Ik	ik
Doe	jij
Hai/hi*	hij
Zie/zai**	zij
Wie	wij
Joe***	jullie/u
Zie/zai	zij

*"Hi" is Westerwôlds, môr wordt tegenswoordeg aal meer omjound veur "hai"

**"Zie" is verliekensboar mit t Nederlaandse "ze" en "zai" mit "zij"

***Ien spreektoal ook wel "je" of "ie" broekt

Genitief: bezit of heerkomst

Grunnegs	Nederlaands	Engels
Mienent	het mijne	mine
Dienent	het jouwe	yours (thine)
Zienent	het zijne	his
Heurent	het hare	hers
Ozzent*	het onze	ours
Joenent	dat van jullie	yours
Heurent	dat van hen	theirs

*Oetsproken as [[oaznt]]

Bezittelk veurnoamwoord

t Bezittelk veurnoamwoord krigt man deur de -ent aachter dizze gentieven vot te hoalen. Zo krigt man t volgende liestke

Grunnegs	Nederlaands
Mien	mijn
Dien	jouw(n)
Zien	zijne
Heur	haar
Os/ozze	onze
Joen	jullie
Heur	hun

As t onderwaarp of t objekt woarop t bezittelke veurnoamwoord slog, veur t bezittelk onderwaarp staait, kriegen aander toalen der 's aachter. t Grunnegs vougt hier gewoon t bezittelk veurnoamwoord aachter. Dit wil allend in de daarde perseun enkelvold. Bieveurbeeld:

Grunnegs	Nederlaands
Opoe heur kunstbain	Oma's kunstbeen
Jan zien houd	Jan's hoed

Datief: mitwaarkend objekt

Grunnegs	Nederlaands
Mie	mij
Die	jou
Hom	hem
Heur	haar
Os*	ons
Joe	jullie
Heur	hun / aan hen

Akkusatief, laaidend objekt

Grunnegs	Nederlaands
Mie	mij
Die	jou
Hom	hem
Heur	haar
Os	ons
Joe	jullie
Heur	hen

Regelmoatege waarkwoorden

Vervougen	Veurbeeld
Ik STAM (+ extroa klinker)	ik lop/loop
Doe STAM + st	doe lopst
Hai STAM (+ t)	hai lop/lopt
Wie STAM + en	wie lopen
Joe STAM + en	joe lopen
Zai STAM + en	zai lopen

Onregelmoatege waarkwoorden

Der besteyt ouk een artikel "Grunnegs (waarkwoorden)" mid meyr informaty op dit underwarp

Woordorde

Ôf en tou is de woordorde in t Grunnegs wat aans as in t Nederlaands.

Hulpwaarkwoorden

In t Grunnegs wordt, net as in de maiste andere Leegsaksische dialekten, t hulpwaarkwoord aachteraan in de zin zet.

Grunnegs: Zeg mor dat wie nait kommen willen

Nederlaands: Zeg maar dat wij niet willen komen.

Tiedwoorden

Bie kombinoatsies van waarkwoorden as "lopen zain" (zien lopen), "zain lôten" (laten zien), "regenen goan" (gaan regenen), "wachten stoan" (staan wachten) en "denken doun" (doen denken) (tiedwoorden) wordt ien t Grunnegs de voltoeide tied gewoon môkt mit n voltoeid dailwoord. Ien t Nederlaands wordt dit doan deur t haile waarkwoord twij moal te broeken. Dit is n veurbeeld van t Fraise karakter van t Grunnegs. Veurbeeld:

Gr: Ik heb heur lopen zain

Lett: Ik heb haar lopen gezien

Nl: Ik heb haar zien lopen

Gr: Ik heb heur t even zain lôten

Lett: Ik heb haar het even zien gelaten

Nl: Ik heb het haar even laten zien

Gr:: t Is regenen goan

Lett: Het is regenen gegaan

Nl: Het is gaan regenen

Gr:: Ik heb n uur wachten stoan

Lett: Ik heb een uur wachten gestaan

Nl: Ik heb een uur staan wachten

Gr: Dat het heur denken doan aan heur overleden opoe

Lett: Dat heeft haar denken gedaan aan haar overleden oma

Nl: Dat heeft haar doen denken aan haar overleden oma

Heufdzinnen en biezinnen

As der n heufdzin en n biezin is en t woord dat wordt broekt as koppelwoord, wordt de biezin as lösse zin broekt. Veur mìnsken dij dit nait gewoon binnen liekt t sums as of aine nait goud proaten kin. Dit verschiensel kint man ook ien t Frais. Veurbeeld:

Gr: Hai zee dat hai haar zien noaber zitten zain

Fy: Hy sei dat hy hie syn buorman sitten sjen

Lett: Hij zei dat hij had zijn buurman zitten gezien

Nl: Hij zei dat hij zijn buurman had zien zitten

Mitwaarkend objekt, liedend objekt

Ien de maiste toalen komt t liedend objekt veur t mitwaarkend objekt. Ien t Grunnegs is t voak aansom. Bieveurbeeld:

Nederlaands: Ik vraag me af of het (l) hem (m) wel is.

Grunnegs: Ik vroag mie ôf of hom (m) t (l) wel is.

Nederlaands: Ik heb het (l) haar (m) even laten zien.

Grunnegs: Ik heb heur (m) t (l) even zain lôten

Veurzetsels ien vroagzinnen

Ien t Grunnegs kin n vroagzin noeit begunnen mit n veurzetsel. Allend de vroagwoorden kinnen as eerste woord broekt worden. Man vragt dus nait "Ien wèlk laand binnen wie?", môr zol eerder sèggen "Wèlk laand binnen wie ien?", woarbie ien eventuweel ook nog wel ais votlôten worden kin.

t Veurzetsel hoft nait aaltieds aan t ìnde van de zin te kommen. Dit gebeurt veuraal mit zinnen dij n gezegde hebben dij bestaait oet meerdere waarkwoorden. Bieveurbeeld: "Voor hoeveel mensen moet ik koken?" wordt "Houveul luu mout ik veur koken?". Of "Aan welke tafel wil je zitten?", wat wordt: "Wèlke toavel wolst aan zitten?".

Lopen te..., Zitten te...

Ien t Grunnegs broekt man de oetdrokkens lopen te ... en/of zitten te ... nait. As man ien t Nederlaands zol sèggen: "Wat loop je weer te zeuren, zeg!", zol man dat ien t Grunnegs vertoalen as "Wat soest ja (aal) weer!". Deurdat dizze oetdrokken votvaalt, veraandert ook de woordorde. t Haile waarkwoord dat der biepakt wordt (ien dit gevaal zeuren-soezen) wordt op stee zet van lopen of zitten ien juuste vörm. As man dus de zin "Aan hoeveel genodigden zat je te denken?" vertoalt, krigt man "Houveul mìnsken dochtst aan?". Hierbie wordt ook de regel van de vurrege paragroaf broekt.

Er - der/ter

t Nederlaandse woord er (Grunnegs der of ter), is t vrumdste woord van de haile toal. Grunnegers holden over t algemain ook nait van der. Doarom wordt zo veul meugelk perbaaierd om dat woordke te omzielen. Hai mag wel broekt worden, môr dat hoft nait (zo as de maiste Grunnegers t lôten). As der veuraan ien zin komt, zo as ien sègswieze er zijn, den wordt t woord wel broekt. Veurbeeld:

NL: Er zijn er wel vijftig!

GRO: Der binnen wel viefteg!

Sums mout man de haile zin omgoeien om der te ontwieken en sums zulfs n hail aander woord broeken. Dit broeken van aander woorden gaait maisttieds automoatisch. Veurbeelden:

NL: Ik ben er niet blij mee, met wat je hebt gedaan.

GRO: Ik bin nait bliede mit watst doan hest.

NL: Hij komt er niet! (ien tieds dat man kiekt noar n jeu-de-boul baal dij noar t lutje tou rolt en t messchain nait hoalt)

GRO: Hai redt t nait!

Spreektoal

n Typische aigenschop van Grunnegers en Oostfraizen is dat man ien de spreektoal nait aaltied heur zinsorde goud het. Deurdat man gaauw proat en veul in körte tied zèggen wil, worden zinnen sumtieds nait haildaal ôfmoakt of zègt man dingen twij of drij moal ien ain zin.

Dubbel waarkwoord

"Mien man dij zee vanmörn nog, hai zègt "Ik heb guster even bie hom keken", zègt er."

Hier wordt drij moal n vörm van t waarkwoord "zèggen" broekt, wat normoalerwies overbodeg liekt. Ien de spreektoal is dat hail normoal.

Dubbel liedend veurwaarp

"Ik wait der niks van, wat je aal zèggen"

Ien dizze zin wordt twij moal n liedend veurwaarp gebroekt "der" en "wat je aal zèggen". Dit komt deurdat man zèggen wil van "Ik wait der niks van", môr man het al deur dat de aander zèggen gaait van "Woar waitst doe niks van?", dus den beantwoordt man dij vroag direkt.

"Mien olheer dee dat vrouger aait, dij dee dat, törf hoalen mit koar"

Ien dizze zin wordt drij moal n liedend veurwaarp gebroekt, môr doarbie wordt t lèste dail van de zin verkört ien verlieken tou t Nederlaands. Ien t Nederlaands zol man zèggen "Mijn vader deed dat vroeger altijd, hij ging turf halen met de kruiwagen". Dat man "hij ging" der bie zet, heurt veur Grunnegers juust weer dubbel op.

Zo was dat

"Vrouger was t zo, dat der kwam aaltied n schip mit boeskolen. Zo was dat aaltied."

Olle mìnsken dij over vrouger proaten, zèggen voak twij moal n vörm van "zo was dat". Dit zègt man om te benoadrokken dat dat doudestieds hail normoal was en dat zai dat echt mitmoakt hebben.

Soamentrekkens

Ien t Nederlaands worden soamentrekkens maisttieds môkt deur -s der tuzzen te doun, bieveurbeeld goudsbloem of kaasjeskruid. Ien t Grunnegs wordt hail voak de -s vertoald mit -je of -ke (zo as ien t Frais): goldjeblom (Fy: goudsjeblom) en keeskeblom (Fy: tsiiskeblom). Bie de lèste blift de -s vot, dus gais keeskesbom.

Doarnoast worden ale woorden dij ien t Nederlaands -e of -en worden kinnen (zonnebloem, paardenbloem, koninginnedag) schreven as -en: zunnenbom, peerdenblom, keuneginnendag. De oetsproak kin zowel -n as -e wezen (keuneginndag, keuneginnedag), aal wordt de -n t maiste broekt.

Voltoeid dailwoord

In t Grunnegs kin t voltoeid dailwoord op twij wiezen môkt worden:

wieze 1

Deur n voltoeide tied te môken in kombinoatsie mit n vörm van hebben of wezen. Bieveurbeeld: "ik heb fietst".

wieze 2

Deur t haile waarkwoord te nemen mit de voltoeide tied van "doun" en n vörm van "hebben". Bieveurbeeld: "ik heb fietsen doan". Dit wordt allìnd broekt as de beschreven gebeurtenis nait laank leden stee von. De zin "ik heb fietsen doan" wordt ien t Nederlaands den ook vertoald as "ik heb zojuist gefietst". t Kin ook broekt worden as doarveur n aander gebeurtenis beschreven wordt en dat de gebeurtenis tin opzicht van de dij veurege gebeurtenis nait laank leden is, bieveurbeeld: "wie hebben guster om 1 uur swommen en om twaalf uur nog even fietsen doan".

Zai ook Doun.

Kriegen, kregen, had hebben

Bie t waarkwoord kriegen wordt, vrumdelkerwies, voak n vörm broekt van n aander waarkwoord. "Kriegen" is toalkundeg zain n vörm (de toukomstege vörm) van hebben. Ien t Grunnegs broekt man den ook, noast t korrekte kregen hebben de vörm had hebben as voltoeide tied van kriegen. Dit komt zulfs t maist veur. Bieveurbeeld:

NL: Ik heb een cadeautje van hem gekregen.

GRO: Ik heb n kadootje van hom had.

NL: Ik zou die brief eergisteren krijgen, niet dus. Gisteren kreeg ik hem ook al niet. Ik heb hem vandaag pas gekregen.

GRO: Ik zol dij braif veurguster kriegen, nait dus. Guster kreeg ik hom ook al nait. Ik heb hom pas vandoag had.

Lidwoord

In t Grunnegs worden de twee lidwoorden de en (he)t bruukt. Net zo as in t Nederlaands is de veur manleke en vraauwleke woorden en het veur onzaaidege woorden. Het wordt voak ofkört tot 't.

t Lidwoord is ain van de verschillen tuzzen t Noord -en Westgrunnegs (Hoogelaandsters, Westerkwartaars) en t Oost -en Zuudgrunnegs (Oldambtsters, Veenkolonioals). In t Zuudoosten wordt t lidwoord maisttieds wel bruukt en in t Noordwesten maisttieds nait.

Veurbeeld:

Hoogelandsters: Kraant vaalt op mat.

Veenkoloniaals: De kraande vaalt op de madde.

Nederlands: De krant valt op de mat.

Deurdat op t Hoogelaand normoalerwies gain lidwoorden bruukt worden, hebben luu dij ien t doagelks leven Hoogelaandsters proaten, voak muite mit de lidwoorden as man Nederlaands proat. Veuraal ollere mìnzen van t Hoogelaand hoalen "de" en "het" geregeld deur mekoar.

Aachtervougsels

-lijk

t Nederlaandse aachtervougsel -lijk wordt in t Grunnegs vertoald mit: -liek(s), -lek(s) of -lk(s). Veurbeelden:

Grunnegs	Nederlaands
Aiglieks	eigenlijk
Kwoalek	kwalijk
Haartelk	hartelijk

-ig, -erig, -eleg

In de Nederlaandse aachtervougsels -ig, wordt de -i vervangen deur n -e. Ook ken de e veur de klinker stoan goan, woardeur de -i vervaalt. Veurbeelden:

Grunnegs	Nederlaands
Bliedeg	blij
Kieperg	flink
Sladdereg	vochtig
Bunzelg	bang
Doezeleg	duizelig

-ing

In t Grunnegs wordt t Nederlaandse aachtervougsel -ing vertoald mit -en of -eng. De -en is de maist-bruukte. In woorden dij ìndegen op -ering wordt de regel volgd dij zegt dat de -n aan de -r vast komt. In t woord Groningen vaalt de en vot omdat der al -en te stoan komt deur de -ing. Zölfstandege noamwoorden dij in t Nederlaands ìndegen op -ing (en in t Grunnegs dus op -en of -eng) kriegen in t meervold n -s der aachter. Veurbeelden:

Nederlaands	Vertoalen 1	Vertoalen 2
Groningen	Grunnen	Grunneng
Vertaling	vertoalen	vertoaleng
Datering	doateern	doateerng
Funderingen	Fundeerns	Funderngs

-schap

t Nederlaandse aachtervougsel -schap wordt in t Grunnegs vertoald mit -schop of -skop. t Is streekgebonden welkent bruukt wordt. Veurbeeld:

Nederlaands	Vertoalen 1	vertoalen 2
Gevangenschap	gevongenschop	gevongenskop
Graafschap	groafschop	groafskop

Bievougelke veurnoamwoorden

Bievougelke veurnoamwoorden worden maisttied mokt oet biewoorden. Biewoorden binnen woorden as old, nij, rood, gruin, groot, lutje, goud, enz. Veur elk woord verschilt de vervouging:

• Bie woorden as old, kold, zolt enz. vaalt de -d vot en komt der -le veur in t stee. Dan krigst woorden as olle, kolle en zolle. In andere Grunnegse dialekten hoalt man de -d vot en komt veur de -l n -a. Dit gebeurt den allenneg bie woorden dij op -d ìndegen. Bie woorden dij ìndegen op n -t, blift t zo en komt der niks aachter. Dan krigst woorden as oale, koale en zolt.

• Bie woorden dij ôflaaid binnen van topogroafische noamen, krigst der -s aachter. Net zo as in t Nederlaands komt der -sch aachter as veur de -s n lösse -i te stoan komt. Bieveurbeeld Duutse, Belgische, Fraise, Grunnegse.
  • In t Grunnegs hest nog n andere menaier om topogroafische bievougelke veurnoamwoorden aan te duden, noamelk mit -er, -der of -ster. Bieveurbeeld: Stadjeder, Damster daip, Pekelder Hollaands.

• In sommege gevallen komt der -sk aachter. Dit is n overbliefsel oet t Frais, woaroet t Grunnegs dails is ontstoan. Dit wordt enkeld bie n poar woorden bruukt as eelsk, noabersk, papsk, enz. (zai ook de kepiddel -sk).

Veurbeelden van bievougleke veurnoamwoorden

Biewoord (nld)	Biewoord (gos)	Bievougelk noamw.	Vergrotende trap	Overtreffende trap
Groot	Groot	Grode	Groder	Grootst(e)
Klein	Klaain/lut(sk)/lutteg/leut(sk)	Lutje, lutke/leutje, leutke	Lutteger/leuteger/klaainder	Lutegst(e)/Klainst(e)
Donker	Duuster	Duustere	Duusterder	Duusterst(e)
Zwaar	Swoar	Swoare	Swoarder	Swoarst(e)
Licht	Licht/lucht	Lichte/luchte	Lichter/luchter	Lichtst(e)/luchtst(e)
Goed	Goud/richt/juust	Goi(e)/gooi(e)/richtege/juuste	Beter	Best(e)/bìst(e)
Slecht	Min/euvel/maal	Minne/euvele(ge)/male	Minder/euveleger/maler	Minst(e)/euvelegst(e)/maalst(e)
Recht	Liek	Lieke	Lieker	Liekst(e)
Krom/verkeerd	Slicht	Slichte	Slichter	Slichtst(e)
Kold	Kold/kol	Kolle	Koller/kolder	Koldst(e)
Warm	Waarm/hetseg	Waarme/hetsege	Waarmer/hetseger	Waarmst(e)/hetsegst(e)
Lang	Laank/laang	Laanke/laange	Laanker/laanger	Laankst(e)/laankst(e)
Kort	Kört	Körte	Körter	Körtst(e)
Oud	Old/ol/oal	Olle/oale	Oller/oaler	Oldst/oaldst
Nieuw	Nij/nèj	Nije/nèje	Nijer/nèjer	Nijst(e)/nèjst(e)
Mooi	Schier*/mooi/nuver	Schiere/mooie/nuvere	Schierder/mooier/nuverder	Schierst(e)/mooist(e)/nuverst(e)
Lelijk	Lellek	Lelleke	Lelleker	Lellekst(e)
Erg	Slim/aarg	Slimme/aarge	Slimmer/aarger	Slimste/aargste
Ver	Wied	Wied	Wieder	Wiedst

* De betaikenis van t woord schier ken vergeleken worden mit dij van t Duutse schön. t Ken noamelk betaikenen: mooi, leuk, knap, netjes en fijn.

-sk

In t Grunnegs worden summege woorden nogal ais vertoald mit doarin de -sk kombinoatsie. Dit is n overbliefsel van t Frais. De kombinoatsie -sk wordt veural bruukt bie de Nederlaandse letterkombinoatsie -sch. n Veurbeeld is de ploatsnoam Vriescheloo, dat in t Grunnegs Vraiskeloo is. Ook summege woorden dij in t Middel-Nederlaands mit -sch schreven wuiren, worden vertoald mit -sk. n Veurbeelden hiervan binnen was, wens en vis, in t Middel-Nederlaandse wasch, wensch en visch. In t Grunnegs is dit dus wask(e), wìnsk en visk.

Ook summege bievougelke noamwoorden worden nog mit -sk schreven. In ploatsnoamen woar t woord fries of vries in veurkomt, mit as aachtergrond n geschiednis dat te doun het mit Fraislaand, den wordt fries of vries mit fraisk of vraisk vertoald. t Twìntse ploatske Vriezenveen wordt den ook vertoald mit Vraiskenveen en de ploats Frieschepalen bie De Wilp over de grìns wordt vertoald mit Fraiskepoalen.

Extroa klinker

In tegenstellen tot t Nederlaands, kommt der allend bie de ik-vörm n extroa klinker in n waarkwoord as "lopen". Asmis wordt dizze extroa klinker ook wel votlôten. Dus wordt de vervougen van lopen:

ik lo(o)p

doe lopst

hai lop(t)

wie lopen

joe lopen

zie lopen

Bie lastege waarkwoorden as wonen en hopen wordt der bie de enkelvoldege vörms ook n extroa klinker touvougd.

Meervold

In t Grunnegs wordt, net as in t Nederlaands, t meervold vörmd deur de letters -(e)n en -s. Voak wordt n woord dij in t Nederlaands -en het, in t Grunnegs mit -s vervougd, zo as vörms (vormen), bedoulens (bedoelingen) en eerdappels (aardappelen). Noast dizze twij vörms binnen der ook oetzönderns dij n apaart meervold hebben. Veurbeelden binnen:

Grunnegs	Nederlaands
Vraauw	vraauwluu, vruilie
Man	mannen, manluu
Wicht	wichter
Aai	aaier

Ofkörtens

Bievougelke en zölfstandege noamwoorden

In t Grunnegs kin in de maiste gevaaln n zölfstandeg noamwoord aachter n bievougelk noamwoord votvalen. In stee doarvan wordt der n -(en)t aachter t bievougelk noamwoord plakt. Dit kin allend bruukt worden as de andere spreker wait woar t om gaait. Dit kin aans allend bie meervold of n keuze oet meerdere dingen. Veurbeeld:

Nait-votlôten	Votlôten
Hest dij dingen zain?	Hest dijdent zain?
Dij rooie dingen	Dij rooient
Welk ding beduilst?	Welkent beduilst?
Gain ding	gainent

Ditzölfde gebeurt ook bie getaln as der mit zien veur te stoan komt. Hieronder staait n overzicht:

Getal	Mit zien...
Ain	allendeg
Twij	baaident
Drij	drijnt
Vaaier	vaaiernt
enzowieder

As der zegt wordt "zienent" kin dat ook voak betaikenen "zien hoes", vergeliekboar mit t Engelse "his place" of "...'s". Zai de zegswiezen veur n veurbeeld.

Verlutken

t Lutker moaken van woorden gaait in t Grunnegs mit hèlp van de aachtervougsels -(s)ke, -(t)je of -chie. De maist bruukte is -ke, mit söms n extroa s veur de oetsproak. -chie wordt veuraal bruukt in t Veenkelonoals. t Grunnegse verlutken van woorden is verwant aan dij van de omliggende dialekten:

• Drìnts: chien
• Hoogduuts: chen
• Emslaands & Westerwôlds: ken
• Grunnegs-Oostfrais & Frais: ke

Van waarkwoord noar zulfstaandeg noamwoord

As aine van n waarkwoord n zulfstandeg noamwoord môken wil, dut man dat ien t Grunnegs deur de stam van n waarkwoord tou nemen en doar -(je(d))erij aachter tou zetten. Bieveurbeeld:

• Stoeven - stoeverij (NL: "gestuif")
• Lopen - loperij (NL: "geloop")
• Boeren - boerderij (NL: "geboer" (het uitoefenen van het beroep boer), môr ook boerderij ien de zin van n boeren stee)
• Zoepen - zoeperij (NL: "gezuip", môr ook "iets te drinken", bv. "Hest ook wat zoeperij mitnomen?")

Zo as t lèste veurbeeld aangeft, kinnen woorden mit de oetgang -ij ook t produkt wezen dat oet de haandeln komt of dij bie de haandeln zìntroal staait. Voak hebben woorden dij op dizze wieze môkt worden wel n negoatieve bieklaank. Bieveurbeeld as aine zègt dat er aal loperij om zien hoes hìn het, betaikent dit voak dat der veul luu om zien hoes tou lopen en dat er der last van het.