Grunnegs (biezundere woorden)

n Aantel biezundere woorden ien t Grunnegs hebben meer as ain betaikenis of hebben verlet van wat extroa aandocht. Dizzent stoan hieronder beschreven. Ook bepoalde woordbroekens ien t Grunnegs worden hier ook ien beschreven.

Ja

t Grunnegs staait ja bekend om t broeken van t woordje ja. t Kin binoa aaltieds broekt worden as aine verwiezen wil noar n eerder gebeurd, bekend of logisch feit of gebeurtenis. Voak wordt t aan t ìnde van de zin ploatst, môr ien summege gevalen kin t ook aargens ien t begun. Dit bepoalt wel de noadrok van de zin. Veurbeelden:

1. Wie hebben t der guster ja nog over had.
2. Wie hebben t der guster nog over had ja.

Bie de eerste drokt de spreker oet dat der wat aan de haand is woar de dag de veur nog over proat is. t Gaait hier den ook om t bekende feit dat t de vurrege dag nog gebeurd is. Bie de twijde gaait t om t feit ien zien gehail, woarbie t feit dat t n dag eerder was nait zo wichteg is.

Noa n zin mit ja, volgt der maisttieds n oetlèg: Dat kin ja nait, de winkels binnen vandoag sloten. Dit woordbroeken kin bie binoa aals broekt worden, dus ook: Nee ja, wat zunder oetlèg nog aal ais veur misverstanden zörgen kin. Dizze gewoonte wordt ook voak overnomen ien t Grunnegs Nederlaands: Dat heb ik ja niet gedaan, je zag zelf dat dat ding vanzelf viel.

Aander

t Woord "aander" betaikent ien t Nederlaands "ander(e)", môr het ien t Grunnegs nog meer betaikenissen. "Aander" kin ook "volgende" betaikenen. Dit wordt allìnd broekt bie tiedsaandudens, bieveurbeeld "aander dag", wat "morgen" betaikent. Dit is juust t tegenoverstèlde van t Engels:

Grunnegs: Ik zai die aander week.

Nederlaands: Ik zie je de volgende week.

Engels: I saw you the other week.

Nederlaands: Ik zag je afgelopen week.

Doe

Betaikenis 1: jij

Ien t Nederlaands betaikent "doe", "jij". Mit t woord 'doe' is der wat vrumdst aan haand. Aachter elk woord woar 'doe' aachteraan komt, worden de letters –st ploatst. Woorden dij al op –st ìndegen kriegen gain extroa –st der bie. Doe wordt (net zo as in t Frais) maistied votloaten omdat man deur de –st oetgong aal wait dat t om doe gaait.

Waineg-broekt Grunnegs: Denkst doe der nog moal om datst doe dat nog even dust?

Meer-gebruukt Grunnegs: Denkst der nog moal om datst dat nog even dust?

Oetsproak: Denkster nogmoal om dastat nog eeb'm dust?

Nederlaands: Denk je er nog eens aan dat je dat nog even doet?

Dizze regel wordt nait bruukt as de noadruk op "doe" ligt, voak mit verboazen as oetdrukken. De klemtoon ligt den ook op "doe".

Grunnegs: Hest doe dat doan?! Ik docht dat hai dat doan haar.

Nederlands: Heb jij dat gedaan?! Ik dacht dat hij dat had gedaan.

In tegen:

Grunnegs: Hest dat doan?

Nederlands: Heb je dat (even) gedaan?

Doetz- en joetzgewoontes

t Woord 'doe' is ien verlieken tou zien Nederlaandse vertoalen 'jij' veul onbeleefder. Doarom wordt der ien t Grunnegs veul gaauwer 'joe' zègd as ien t Nederlaands 'u'. Tin eerste wordt tegen elk dij man nait kent en nait zichtboar meer as 10 joar jonger is as de spreker, 'joe' zègd. Pas as aine aangeeft dat man 'doe' zèggen kin, dut man dat. t Is aans nait gebroekelk om bejoarde mìnsken tou vroagen om doe tou zèggen. Doar zègt man automoatisch 'joe' tegen. Doarnoast is t binnen de femilie ook gebroekelk dat man tegen elk dij oller is as die, behaalve dien olluu, ook joe zègt. Ien t schema hieronder zugt man n stamboom mit de femilie van A, dij t oetgongspunt is. Tegen elk dij rood onderstreept is, wordt 'doe' zègd en tegen elk dij gruin onderstreept is wordt 'joe' zègd. Bie de voader staait n gruine en n rooie. Dat komt omreden van vrouger 'joe' zee tegen zien olheer, môr tegenswoordeg is dat mainsttieds 'doe'.

Tegenswoordeg wordt ook tegen de grootollers voak wel 'doe' (of op zien Hollaands 'jij') zègt. Vrouger was dit ondenkboar, sunt doudestieds de ôfstand tou de grootollen veul groter was. De grootollen haren al n hail leven waarkt en ervoarens opdoan en doar haar man veul respekt veur en de grootollen wörren vrouger ook nait bie de veurnoam aansproken en hailemoal nait mit 'opa' en 'opoe'. Dit wazzen dou koosnoamen dij veuraal broekt wör as man over heur prait, ien tieds dat 'grootvoa(r)' en 'grootmoe/-mou' (of 'pake' en 'beppe' ien t Westerkertaaier) de gebrukelke noamen wazzen woarmit man heur aansprak. Doarnoast nuimde man heur bie de achternoam. Stel dat joen aine grootvoa 'Jakob Hemmen' hait en de aander 'Bernard Woltjer', den was t vrouger van 'grootvoa Hemmen' en 'grootvoa Woltjer'. Tegenswoordeg zol man veul eerder zèggen van 'opa Jakob' en 'opa Bernard'.

Betaikenis 2: hé

Doe kin ook hé betaikenen. Dit wordt den broekt as aine aan t vertèllen is en de aander de aandocht der nait bie het. t Kin ook broekt worden om de noadruk op de gebeurtenis te leggen. Zai de veurbeelddialogen hieronder:

A: Doar woonde vrouger aine, môr nou kin k mie der nait opkommen wel dat nou was.

B: ...

A: Doe.. waitst dat nog?

B: Huh? Sorry wat zeest?

A: Doar woonde vrouger aine, môr k wait nait meer wel dat was.

B: Woonde doar nait vraauw Schepers?

A: Joa, dij was t!

&

A: Wat het doar gebeurd?

B: Doar het n hail eernseg ongeluk gebeurd doe!

of

A: Houveul luu wazzen der guster?

B: Der wazzen varteg doe! (NL: er waren er wel veertig!)

Mie

t Woord mie betaikent mij en wordt broekt bie zok-waarkwoorden, môr kin ien t Grunnegs bie binoa elk aander waarkwoord zet worden. t Wordt op dizze menaaier broekt as der aine zien mainen of zin oetdrokt wordt. Mie wordt ien t Nederlaands den nait vertoald. Veurbeeld:

Grunnegs: Joe goan mie doar nait hìn.

Letterleks vertoald: Jullie gaan mij daar niet heen.

Betaikenis: Ik wil niet dat jullie daar heen gaan.

t Kin ook de noadrok geven de spreker. Ien de Nederlaandse vertoalen ligt de noadrok den op "ik". Veurbeeld:

Grunnegs: Ik heb mie nait doarhìn fietst.

Nederlaands: Ìk ben daar niet heen gefietst.

Os

Os betaikent ons en is t bezittelk veurnoamwoord van wie. t Wordt, noast de gebroekelke funksie, in t Grunnegs ook broekt bie personen. As n bepoald persoon of daaier hail noabersk is veur de spreker, den zegt hai voak os veur de noam. Veurbeeld:

"Os Greta is aaltied te loat"

Greta is den n noabersk persoon van de spreker. Voak wordt t broekt bie n bruier, zuster, zeun, dochter, mouder (ons ma/mou), voader (ons voa), gelaifde vrund of gelaifd hoesdaaier.

Dit kin ook aansom:

"Joen Greta is aaltied te loat"

Greta is den n noabersk persoon van de ontvanger. Dizze konstruksie is aaltied in de beleefde vörm, dus noeit "dien Greta". Dit wordt ôf en tou wel broekt deur de jeugd, môr den wordt der waineg respekt teund veur degain woar of t over gaait. Bieveurbeeld: "Ik zag dien Greta guster ook lopen mit heur hond", woarbie Greta n vriendin van de ontvanger is. Nederlaands: "Nou, ik zag die Greta van jou gisteren ook lopen". t Wordt op n negoatieve menaaier sègd, as of der nog achteraan komt: "wat n vrumd wicht" of "wat n lellek hondje haar zai bie zok" of wat aans negoatiefs.

Lutjen/leutjen

t Woord lutjen (in Oost Grunnen en Stad wordt ook wel leutjen zegd) betaikent "kleintjes", moar kin ook veur andere dingen broekt worden:

• kleintjes (baterijen/ steentjes/ en alles waarvan een kleine versie kan zijn)
• kinderen
• kleingeld (muntjes)

Verlet

As t woord verlet broekt wordt, betaikent t dat aine wat wil. t Kin dus meerdere betaikenissen hebben. Bie t woord verlet heurt aaltied t waarkwoord hebben en n veurzetsel, woarbie de keuze is oet van en om. Dizze veurzetsels worden deurmekoar broekt.

• belang hebben bij: ik heb wel verlet van dizze stoul
• nodig hebben: ik heb verlet van mien medizien
• behoefte hebben aan: ik heb gain verlet van dien gesoes
• zin hebben in: ik heb verlet om sunterkloas

Tou lieken

Bie de zegswieze Aine wat tou lieken gaait t om aine zien dunken. As aine bieveurbeeld zègt "Dat liekt mie n Frais tou", den maint er aigelks "Dat is n Frais, dunkt mie" woarbie dizze veronderstellen komt deur n woarneemboar kenmaark van t gain woar of t over gaait. De konklusie dat t n Frais is, wordt den baseerd op of de toal, of n bepoald oeterlieks van dij man.

n Aander veurbeeld is:

Popko en Wimmie willen even noar heur noabers tou. Zai stoan veur deur:

Popko: Is der aine ien hoes? (Is er iemand thuis)

Wimmie kiekt even deur de roeten noar binnen tou. De lichten binnen oet en zai zugt gain ain.

Wimmie: Liekt mie nait tou. (Ik denk het niet/ Het lijkt er niet op)

Ook de Nederlaandse vertoalen zich lijken kin bedould worden:

Popko: Zellen wie aans bie de aander noabers laangs goan? (Zullen we anders naar de andere buren gaan?)

Wimmie: Liekt mie niks tou. Vurrege moal binnen wie binoa vergiftegd deur heur smoutsege hoes. (Lijkt me niets. De vorige keer zijn we bijna vergiftigd door hun smerige huis.)

Tou

Liek as ien tou lieken wordt t woord tou slim veul broekt ien t Grunnegs. n Hail ìnde zègswiezen ìndegen of binnen kombineerd mit t woord tou. Veurbeelden binnen:

• n Puutje der om tou (een tasje er omheen)
• Tot vief uur aan tou (tot vijf uur)
• Tou/tot handen oet valen (uit de handen vallen)
• Wie goan noar os hoeske ien Frankriek tou (we gaan naar ons huisje in Frankrijk)
• t Vaalt slim tou (het valt erg mee)
• Dij krigst doe der tou (die krijg je erbij)
• Dat komt mie nait goud tou (dat komt mij niet goed uit)
• t Liekt hom wel goud tou (het bevalt hem wel/het lijkt hem wel wat)
• Ik heb t der aan tou (ik ben er klaar voor)

t Woord tou wordt ien t Nederlaands mit toe vertoald. t Veurbeeld van noar ... tou kint man ook wel ien t Nederlaands naar ... toe, môr ien t Nederlaands kin toe votlôten worden. Ien t Grunnegs kin dit nait. Nevven toe kin t maisttieds ook broekt worden ien stee van tot ("tou handen oet valen" = lett: "tot de handen uit vallen"). Doarnoast kin t ook te betaikenen. Ien summege schriefwiezen wordt te gewoon as te vertoald, omrezen de oetsproak meer noar de -e gaait as noar -ou. De spellenskeus veur tou verstaarkt de reloatsie mit t Oostfrais ("to" = [thauw]).

Niks

t Woord niks betaikent net as ien t Nederlaands niks. Allend ien t Grunnegs het t ook nog meer funksies. t Wordt bieveurbeeld ook broekt veur de woorden nait en gain om dij woorden te verstaarken, bieveurbeeld:

• t Is niks gain weer (Het is ontiegelijk slecht weer)
• Der waren niks gain wolken ien locht (Er waren helemaal geen wolken aan de lucht)
• t Is hier niks nait waarm (Het is hier totaal niet warm)

Dik

Veur n hail ìnde woorden kin t bievougliekse noamwoord "dik" zet worden om oet te drokken dat t groot of veul is. In t Nederlaands wordt dit den aans vertoald. Veurbeelden:

Grunnegs	Nederlaands
Dikke mist	Dichte mist
Dikke locht	Donkere lucht
Dikke wag	Hoge golf
n Dik ìnd	Heel ver
Dikke auto	Grote wagen

Worden

t Woord "worden" kin noast de Nederlaandse betaikenis ook broekt om wat aans aanduden. Zo wordt t ook broekt bie de laaidende vörm in de voltoeid vergongen tied. Hierbie staait "worden" in de voltoeide tied. Dit wordt ook ien t Engels en ien t Duuts doan:

Grunnegs: Dit peerd is doodschoten worden.

Engels: This horse has been shot.

Duuts: Dieses Pferd ist erschossen worden.

Doun

t Waarkwoord "doun" wordt noast de Nederlaandse betaikenis "doen" ook aans broekt. In veul gevalen kin t noamelk as extroa waarkwoord broekt worden. As dit doan wordt, slogt t binoa aaids op n aander waarkwoord. Dit aander waarkwoord veraandert den in n hail waarkwoord, in tieds dat de vörm van "doun" de persoonsvörm wordt. Deur Nederlaandse invlouden wordt dit aal minder broekt.

Vroagende vörm

n Nait veul meer broekt kenmaark van t Grunnegs is dat bie vroagzinnen t waarkwoord "doun" broekt wordt, liek as ien t Engels. Bieveurbeeld:

Grunnegs: Deest doe doar dou lopen duurven?

Engels: Did you dare to walk there back then?

VTT, TT en OTT, RT

Bie de voltoeide en toukommende tied wordt t waarkwoord "doun" as aanvullen broekt bie t aal bestoande waarkwoord. Dit wordt broekt as der sproak is van tied:

Voltoeide tied (VTT)

Grunnegs: Ik heb vanmörn even fietsen doan.

Letterliekse vertoalen: Ik heb vanmorgen even fietsen gedaan.

Korrekt Nederlaands: Ik heb vanmorgen even gefietst.

Toukommende tied (TT)

Grunnegs: Ik goa in de noamiddag swimmen doun.

Letterliekse vertoalen: Ik ga vanmiddag zwemmen doen.

Korrekt Nederlaands: Ik ga vanmiddag zwemmen.

Tegenswoordege (OTT), runnende tied (RT)

Grunnegs: Ik du lezen.

Letterliekse vertoalen: Ik doe lezen.

Korrekt Nederlaands: Ik lees/ Ik ben (nu) aan het lezen.

As der ien de zin zulf gain aanwiezen van tied veurkomt, môr ien t veurgoande gesprek wel woardeur man der van oet goan kin dat t nog aal om tied gaait, wordt ook dizze vörm broekt. Ien t onderstoande veurbeeld broekt B de vörm van doun, ien tieds dat er gain tiedsaanduden broekt. Toch kin man, oet de vroag van A, ôflaaiden dat t om tied gaait.

A: Ik heb guster even n ìndje lopen doan. Wat hest doe guster doan?

B: Ik heb fietsen doan.

Zellen

t Woord zellen betaikent ien t Nederlaands zullen en wordt den ook ien dij funksie broekt. Doarnoast kin t liek as ien t Frais ook "goan" of "van plan wezen om te goan" betaikenen. Bieveurbeeld:

Gr: Wie zellen noar Stad tou.

Fy: Wy sille nei de stêd ta.

Nl: We gaan naar de stad.

Mìnske

t Grunnegse woord mìns, mìnsk of mènsk betaikent as eerst gewoon mens ien t Nederlaands. Doarnoast kin t ook betrekken hebben op n vraauw. Dit gaait den maisttieds om n oale vraauw. As t over oal mìnsken gaait, den zegt man:

Vraauw: Dat oal mìnsk is guster van trap ôf dunderd.

Man: Dij oal kirrel is guster van trap ôf dunderd.

Ien dit gevaal het te benoamen mìnsk n negoatieve tint. As aine zègt mìnske, den is t juust positief. t Woord mìnske is n verklainwoord, woardeur t laifkozend overkomt. Bieveurbeeld: Vraauw Idemoa is n hail old mìnske. of Dat mìnske dut ook noflek mit.

n Onbekende

As man aine nait kent, môr hom/heur toch wil beschrieven kin man sèggen "dij kirrel" of "dij vraauw", môr t kin ook op n aander menaaier. In Grunnen ìndegen de maiste achternoamen of -ma (vertoald -moa), -da (vertoald -doa) of -ga (vertoald -goa). As aine den n onbekende wil beschrieven, dut man dit deur middel van n opvalend persoons kenmaark en ain van de hierveur nuimde aachtervougsels. Dit kin interpreteerd worden Bieveurbeeld:

• As aine n grode houd op het, kin man sèggen: Heer Houdemoa (Hoedema)
• As aine n opvalende snor het, kin man sèggen: Heer Snorregoa of mit n umlaut Snörrengoa (Snorringa)
• As aine n keep om het, kin man sèggen: Heer Keperdoa (Keperda)

Op dizze wieze wörren ien de middelaiven de Grunnegse, Fraise en Oostfraise femilienoamen ook môkt. Hierbie kon ook t stee van heerkomst n rol speulen, bieveurbeeld n meneer oet Ferwerd kon haiten Heer Ferwerda. Ook aine zien affeer kon zien femilienoam worden, bieveurbeeld n bekende boer kon haiten Heer Boerema en n meulder kon haiten Heer Meulema. Dij aachtervougsels betaikenen noamelks wat as "persoon van". Dus Heer "Boerema" staait dus bekend as "persoon van t boeren". t Kin ook interpreteerd worden as zeun van. Heer "Jansema" het ien n wied verleden den ook n Jan ien femilie zitten.

Duutslaand

Koart van Praisen ien 1915

Veur Duutslaand binnen ien t Grunnegs meerdere woorden. Tegenswoordeg zol man gewoon Duutslaand sèggen. Ien 17e aive is der n woord opkommen dij deur haile pervìnzie broekt wör. Dit was noamelk "Poepenlaand". n Ienwoner van Duutslaand was den ook n Poepe ([poebe]). Sums wörren zai ook wel Reumse Poepen nuimd. Dit verwiest den noar de noam van t Hailege Reumse Riek. Loater wör dizze term ook wel broekt veur Reums-Katholieken. Aan t ìnd van de 19e aive is t woord poepe gruid noar n aalgemain scheldwoord, woar of èlk bievouglieks noamwoord veur zet worden kon, bieveurbeeld Fraise poepe (Fries), Drìntse poepe (Drent), Hollaandse poepe (Nederlander), enzowieder. Ien Twijde Wereldkraig wör t woord poepe weer populeer. t Woord Poepenlaand zol noar t Nederlaands vertoald worden as Moffenland. t Het dus n negoatieve bieklaank. Tegenswoordeg wordt t woord nait meer as serieus broekt, môr enkeld nog veur de grap of as aine vertèlt dat man dat vrouger aaltieds zee.

Veul olle mìnsken dij de oorlog mitmôkt hebben, proaten ook nog wel ais van Proezen of Praisen. Dit komt deurdat Praisen vrouger n deurgangsnoam was veur Duutslaand. De kaizer van Praisen haar sikkom hail Noord-Duutslaand veroverd, woardeur meer as de hèlft van t Duutse riek oet Praissisch gebied beston. Ook dou de kaizer ôfzetten wör, bleef t Boeten-Praisen dail van t Praisische gebied. Pas noa en veuraal ien de Twijde Wereldkraig kwam de noam Praisen der oet en wör Duutslaand de gangboare noam.

Mit en met

De Nederlaandse woorden 'met' en 'mee' hebben aigelks dezulfde heerkomst. 'Met' is hailmoal Frankisch ien tieds dat 'mee' van t Frais komt (mei). Ien t Zais is t baaident 'mee'. Ien t Grunnegs worden dizze woorden op verschaaidene wiezen vertoald:

• Hollaands: Hij gaat met mij mee.
• WEK, NVL: Hij gijt met mij met.
• STD, VEK: Hai gaait mit mie met.
• HGL, OLD: Hai gaait mit mie mit.
• Westerwôlds: Hi geit mit mi.

Sport

Wen man ien t Grunnegs proat over n sport of n aander aktiviteit, den gaait dat wat aans as ien t Nederlaands. Hieronder stoan n poar zinnen ien t Nederlaands en hou of man dat ien t Grunnegs zègt.

• Ik doe aan voetbal - Ik dou voetbalen
• Ik zit op voetbal - Ik zit bie t voetbalen
• Ik moet morgen voetballen - Ik mout mörn noar t voetbalen tou

Aigense - aigenste - aigenst wezen

Ien t Grunnegs het man de woorden aigen(se) en aigenste. Dij lieken n hail ìnde op mekoar, môr betaikent hail wat aans. "Aigen" is t Hollaandse "eigen", t Engelse "own". "Aigenste" is t Hollaandse "zelfde", t Engelse "same", nait "similar". "Similar" betaikent noamelk binoa t zulfde, môr t kin ook n vergeliekboare wezen, dus bieveurbeeld as aine n muntje het en ik heb net zonnent, den zègt man ien t Engels wel "a similar coin", môr t is nait de "aigenste munt". "Aigenste" is presies dezulfde.

De volgende zinnen betaikenen den ook t tegenovergestèlde:

• In Grunnen het man overaal n aigens aksìnt
• In Grunnen het man overaal t aigenste aksìnt

t Probleem is wel dat der n verschil is tuzzen t gebroek van "aigenst" as bievouglieks waarkwoord en t gebroek as biewoord. As bievouglieks waarkwoord betaikent t t Engelse "same", as biewoord "similar". As man zègt van "wie hebben t aigenste aksìnt", den betaikent t dus dat zai presies t zulfde binnen, môr as man zègt "ozze aksìnten binnen aigenst", den kinnen zai wel ainegszins verschillen. "Ik heb de aigenste munt as doe doar hest", kin dus nait, môr "Mien munt en de munt dijst doe doar hest binnen aigenst" kin dus wel.

Man kin dit t beste vergelieken mit t lainen van gèld. As aine gèld laint, den is t nait de bedoulen dat man t aigenste weerom geeft. Dat zol betaikenen dat man dezulfde braifkes of muntjes dij man krigt ook weergeven mout. Môr t bedrag aan gèld dat aine weergeft aan de oetlainer is wel aigenst aan t bedrag dat er kregen het om te lainen. Dus mit aander woorden: t Bedrag is wel aigenst, môr nait t aigenste.

Old

t Woord "old" (en òfgelaaide woorden "ol" en "olle") kinnen ien t Grunnegs broekt worden om n aander woord te verstaarken. Dit kin zowel ien positieve zin as negoatieve zin. n Veurbeeld van positief is verliekensboar mit t Engels, bieveurbeeld: "Kiek, doar komt os ol tantie weer op fietse aan.". Ien dit gevaal wordt "tante" laifkozend en bie woorden as "tante" en "oom" wordt den voak de verklainvörm broekt (tantie en omke/oompie).

n Veurbeeld van negoatieve verstaarken is: "Dij ol röthond van de noaber het mie guster alweer beten!". Voak as "ol" ien dij betaikenis broekt wordt, komt veur t woord woar t op slog n veurvougsel der aan vast, bv. "ol röthond", "ol stinkboudel", "ol strontkomputer". As man dizze vörm broekt, is de aargernis hail slim, dus dit wordt nait zo mòr bie èlk negoatief ding broekt.

Windrichtens

Tegenswoordeg worden de windrichtens noar Nederlaands veurbeeld zègd, dus t noorden, t westen, t zuden en t oosten. Vrouger was t gebroekelk dat de windrichtens "de"-woorden wazzen. Dou zee man ook wel de noord, de west, de zuud en de oost. Dit wordt tegenswoordeg allendeg nog deur de oldste generoatsie zègd.