West-Veluws

De kaorte van t West-Veluwse dialekgebied (previnsie Gelderlaand en n stukjen van Utrech). Lochtgreun = West-Veluws, donkergreun = Oost-Veluws

t West-Veluws is n groep van Nedersaksiese dialekten die espreuken wörden in de Nederlaandse provinsie Gelderlaand. t Wördt espreuken in verschillende Veluwse gemeenten, onder aandere in: Armelo, Barneveld, Harderwiek, Niekark, Nunspeet, Putten, Scharpezeel, in zes darpen in de gemeente Ede (namelik: Lunteren, Harskamp, Otterlo, Wekerum, Hoenderloo*, Deelen) en twee darpen in de gemeente Apeldoorne (namelik: Uddel en Hoenderloo*)

t West-Veluws wördt oek espreuken in de Utrechtse plaotse Bunschoten-Spakenburg en van oorsprong oek in Leusden en Amersfoort, mer hier is t dialekt al (zo goed as) uutestörven. t Geschei tussen t West-Veluws in t noordoosten en Utrechts en Zuud-Gelders in t zuudwesten is iezelig refelig: oek de dialekten van bieveurbeeld Soest, Eemnes, Huzen en Laoren hebben nog Nedersaksiese kenmarken. Disse dialekten wörden dan oek wel heel soms bie t West-Veluws erekend, mer meestentieds bie t Hollaands of t Utrechts.

Kenmarkend

Kenmarkend veur t Veluws is dat t n soort van overgangstaal is tussen t Nedersaksies en t Nederfrankies (waor t Nederlaands toe beheurt), sommige taalkundigen zien t daorumme as n Nederfrankies dialekt, mer de meeste taalkundigen bin t derover ees dat t n echt Nedersaksies dialekt is mer dan wel mit n bult Nederfrankiese invleujen. Hoe korter je bie t geschei koemen mit t Oost-Veluws, hoe groter de Nedersaksiese invleud wördt en hoe kleinder de Nederfrankiese invleud over t algemeen. Der bin oek n paor dialektindelingen waorbie t West-Veluws plus de dialekten van Oldebroek en Elburg Veluws eneumd wörden en waorbie de rest van t Oost-Veluwse taalgebied tot t Sallaands erekend wördt. Dit kömp umdat de grens tussen t Oost-Veluws en t Sallaands nogal willekeurig is, disse grens besteet taalkundig dus feitelik niet.

Sprekers

Veluws wördt veural thuus epraot deur t wat ouwere volk en oek nog deur sommige jongeluui, mer dan vake al meer mit n Nederlaandsere invleud as der ouwers of groepouwers. De meeste meensen kunnen t West-Veluws wel goed begriepen, mer a'j veerder naor t oosten of t noorden gaon wördt t veur meensen die Standardnederlaands as moerstaal hebben meestentieds wat lastiger. t Putters is theoreties dus makkeliker te begriepen as t Nunspeets veur volk die gien plat kan praoten.

Oek al praoten meensen ginnerasies lange gien plat meer, toch blif der altied wel wat hangen, zo heur je in t Nederlaands op de Veluwe meensen praoten over n deur die los staat of der wördt evreugen hoe laat de zaak los gaat of je heuren ze praoten over t eten dat overstuur is.

Over t algemeen wördt der binnen t West-Veluwse taalgebied meer dialekt espreuken in de noordelike plaotsen as in de zujelike plaotsen, dit is veural zo veur de plaotsen die an t geschei mit Utrecht liggen, n uutzundering hierop is Bunschoten.

Woordeboeken

Der wördden n tied lank ewörken an t Woordenboek van de Gelderse dialecten (WGD) mer op 7 november 2008 is dan toch t leste deel Veluwe. De wereld verschenen. In disse woordenboekenreeks staon onder aandere woorden uut t West-Veluws, t Oost-Veluws, t Urkers en dialekten uut de umliggende gebiejen vermeld. Der is oek n versie beschikbaor veur t rivierengebied van Gelderlaand. In oktober 2005 is t eerste deel verschenen Veluwe. Het huis van Harrie Scholtmeijer en uutgever Matrijs, in november 2006 is t tweede deel Veluwe. De mens verschenen, en in november 2008 t darde en leste deel Veluwe. De wereld. Der bin oek nog n bult vragenliesten die in-evuld bin mer die niet in t boek verwarkt staon, t was de bedoeling dat disse informasie in de toekomst op internet ezet zol wörden.

Der bin oek al wat aandere dialektboeken uutebröcht, mer niet zokke grote projekten. Eerder bin der al op kleine schaole plaostelike dialektboeken uutebröcht, bieveurbeeld in Putten , Niekark , Scharpezeel , Bunschoten , Nunspeet en n boek veur de hele Noordwest-Veluwe n lieste mit alle dialekwoordenboek en boeken in t plat vie'j in t Woordenboek van de Gelderse Dialecten.

Spelling

Der is nog gien officiële spelling veur de Veluwse dialekten, mer de IJsselacademie (Iesselakademie) hef n spelling ontwikkeld veur de Noordwest-Overiesselse, Sallaandse en Oost-Veluwse dialekten, die volgens de IJsselacademie oek veur de West-Veluwse dialekten en t Urkers gebruukt kan wörden. De schriefwieze slöt grotendeels an bie t Standardnederlaands en bie aandere Nedersaksiese taalvarianten. Daornaost wörden oek wel de Algemene Nedersaksische Schriefwieze gebruukt, een schriefwieze veur Nedersaksiese dialekten uut Nederlaand, en de Nysassiske Skryvwyse, een schriefwieze veur Nedersaksiese dialekten uut zowel Nederlaand as Duutslaand. De leste schriefwieze wik wat meer aof van de Nederlaandse schriefwieze en is minder ericht op de fonetiek (de uutsprake), en meer op de etymologie (woordherkomst). Vake gebruken meensen der n eigen schriefwieze, één van de rejens hierveur is dat meensen niet van t bestaon van disse schriefwiezes aofweten.

Klanken

Klinkers

De Nederlaandse ij was in t Oudgermaans (de veurloper van t Nederlaands en t Nedersaksies) n î (of: ie), disse klank is in t West-Veluws (ten oosten van Huzen) bewaord ebleven. Oek de uutsprake van de ui in t West-Veluws hef zien oorsprong in t Oudgermaans, in t West-Veluws wördt t uutespreuken as uu, zo oek in huus en muus, in tegenstelling tot t Sallaandse en Oost-Veluwse huus en moes, waor de Twents-achtige oe in veurkömp (vergeliek mit t Twentse: hoes en moes).

De Standardnederlaandse aa wördt in de meeste gevallen uutespreuken as ao, oek vake op plekken waor de a vrogger kort was, mer dit kan nogal verschillen van darp tot darp, in t zujelike gebied van t West-Veluws is dat zowat overal ao dus gaon, maoke, slaope tegenover gaon, maakng, slaapm in t sentrale en noordelike gebied, dit hef van doon mit t feit dat de medeklinkers p, b, m, v, f, k, g en ng derveur zörgen dat de ao uutespreuken wördt as n aa, in t zujen he'j dit verschiensel niet. In t Oost-Veluws ligt dit bie de meeste dialekten oek wat aanders, veur meer hierover ku'j kieken op t artikel Veluws onder t kopjen Uutspraak: ao of aa?.

In woorden mit, in t Nederlaands, n oo heur je vake n umluud, dit verschiensel kömp pas vanaof de Gelders-Utrechtse provinsiegrens veur en hoe noordeliker je gaon hoe vaker dat t veurkömp (hooi - heui, verloren - verleuren, broch(t) - bröch(t)).

De klusters old en olt bin oud en out ewörden (oud, hout, goud). De ii wördt tussen labiale medeklinkers erond: vuuf in plaotse van vief, dit verschiensel kömp in t Nedersaksische gebied wel meer veur, mer lange zo vake as in t West-Veluws. Dit verschiensel kömp oek veur in aandere dialekten en streektalen, veurbeelden hiervan bin t Zeeuws en t West-Vlaams.

Medeklinkers

Veural vrogger onderscheien t westelike deel van de Veluwe zich deur de uutsprake van de Oudgermaanse sk-. Disse kombinasie klonk as sj-, disse uutsprake heur je oek noen nog in veule Limburgse dialekten, bieveurbeeld: sjaol, sjaap. Veurheer leup dit gebied tot in de stad Utrecht, waor der nog an t begin van de twintigste eeuw ene sjiete zeeg. Rond 1950 was dat beparkt tot Niekark, Barneveld, Scharpezeel en nog wat kleindere darpen in de umgeving. De sj-uutsprake kömp nog wel volop veur in Bunschoten-Spakenburg, en veerders bie ouwere inwoeners van veural kleine, aordig aofelegen gehuchten en buurtschappen: Hooglaandervene, Holkervene, Niekarkervene, Zwartebroek, Kootwiekerbroek, De Valke en in n antal woorden in de Putterse buurtschap Steenenkamer. Uut de grote plaotsen is de sj-klank al langer deur de sch- vervöngen. Soms levert dit hyperkorreksie op: zo he'j in t Putters schem en schaal veur "jam" en "sjaal" of schef veur "chef".

Op sommige delen van de Veluwe wördt de g wat zachter uutespreuken as in t Nederlaands, mer oek weer niet zo zacht as in t Limburgs of Braobaants, n veurbeeld hiervan is t Bunsjoots.

De uutgang -en in n woord zo as lopen wördt op t westelike deel van de Veluwe op twee manieren uutespreuken. In t westen, vanaof Huzen tot en mit Barneveld en Armelo, spreken ze de sjwa én de -n uut. In t noordoosten, vanaof Harderwiek en Hoenderloo, spreken ze alleen de -n uut: loopm. Disse uutsprake is typerend veur t Nedersaksies.

Onzevaor

Niekarks Oenze Vaoder in de hemel, laot Joew naam eheiligd worren, laot Joew koninkriek kommen en Joew wil edaon worren op eerde zo as in de hemel. Geef oens vandaag t brood da'w neudig hen. Vergeef oens oenze schulden, zo as ok wulie oenze schuldenaren vergeven. En breng oens niet in verzeuking, maor verlos oens van t kwaod. Want van Joe is t Koninkriek, en de kracht en de heerlikheid, tot in de eeuwigheid. Amen.

Putters Onze Vaor in de hemel, laot Joew naam eheiligd worren, laot Joew koninkriek kommen en Joew wil edaon worren op eerde zo as in de hemel. Geef ons vandaag t brood da'w neudig hen. Vergeef ons onze schulden, zo as oek wulie onze schuldenaren vergeven. En breng ons niet in verzeuking, mar verlos ons van t kwaod. Want van Joe is t Koninkriek, en de kracht en de heerlikheid, tot in de eeuwigheid. Amen.

Nunspeets Onze Vaor in de hemel, laot Joew naam eheiligd wörden, laot Joew koninkriek koemen en Joew wille edaon wörden op eerde zo as in de hemel. Geef ons vandage t brood da'w neudig hebben. Vergeef ons onze schulden, zo as oek wie onze schuldenaren vergeven. En breng ons niet in verzeuking, mer verlos ons van t kwaod. Wänt van Joe is t Koninkriek, en de kracht en de heerlikheid, tot in de eeuwigheid. Amen.

Dialektvergelieking

Gao mit de muuspiele over de asterisks (steerntjes) hinne um de informasie te zien die derbie heurt.

Putters	Nunspeets	Standardnederlaands
bietje(n)	bietjen	beetje
beteund	beteund	schaars
bonk *	bonke *	groot stuk
breekbonen	breekbonen	sperziebonen
deern, deretje(n)	deerne, deerntjen	meisje
duuf	duve, doeve	duif
eerpel, erepel	eerpel, erepel	aardappel
eerdbees	eerdbeze	aardbei
frommes, vrouw, wief	frommes, vrouw, wief	vrouw
frullie	vrouwluui	vrouwen
gordien	gordien	gordijn
glaozekleed	glaozekleed	vitrage
hen	hebben	hebben
kous	hoze, kouse	kous
iezig, akelik *	iezig, iezelig	heel, erg
keis, kees	keze	kaas
kiender(s)	kienders	kinderen
krang	krang	binnenstebuiten
kuum	kuum, teumig	bedeesd, rustig
leed, kwaod, hellig	leed, kwaod, hellig	kwaad, boos
leer	ledder (Elspeet: lere)	ladder
luui	luui	lui
platte peters	platte peters	tuinbonen
mins	meens	mens
mirreg > smirregs/smirreges/smirges	mirreg > snaomes/snaomiddes/smirregs	middag
moekerig weer	moekerig weer	broeierig weer
op huus opan	op huus an	naar huis toe
overstuur	overstuur	bedorven (eten)
vao(de)r en moe(de)r *	vaor en moor	vader en moeder
schaal sjaal *	sjaal	sjaal, das
schaol *	schaole	schaal
schand *	schaande	schande
school *	schoele	school
sneeg *	snejig	flink, vlot, gewiekst
strabant	strabant	pittig, vrijpostig
sukelao	sukelao	chocola
de hof, de tuun	de tune, de hof	de tuin
tunekrupertje, klein jantje(n)	tunekrupertjen	winterkoning
uui (oek wel look iets ouwerwets)	ui (oek wel look iets ouwerwets)	ui
vulling	vullen	veulen
zog	motte	zeug

Overige dialekten

Aandere dialekten	Lokasie	Standardnederlaands
oot(jen)	Bunschoten, Niekark, vrogger oek Putten	oma
luliezer, praotiezer, tillefoon	hele (West-)Veluwe	telefoon
kiekkast(e) *	hele (West-)Veluwe	televisie

Grammatica

Putters Standardnederlaans ik loop ik loop jie lopen jij loopt hie loopt hij loopt wulie lopen wij lopen zulie lopen zij lopen julie lopen jullie lopen

Putters Standardnederlaands ik het ik heb jie het jij hebt hie het * hij heeft wulie hen wij hebben zulie hen zij hebben julie hen jullie hebben

Nunspeets Standardnederlaands ik lope ik loop jie lopen * jij loopt hij loop hij loopt wie lopen wij lopen zee lopen zij lopen julle lopen jullie lopen

Nunspeets Standardnederlaans ik heb/hebbe ik heb jie hebben jij hebt hij hef hij heeft wie hebben wij hebben zee hebben zij hebben julle hebben jullie hebben

Trivia

In de umgeving van Epe wördt t West-Veluwse dialekt oek wel Heugters eneumd.

Zie oek

• Amesfoorts
• Barrevelds
• Bunsjoots
• Nunspeets
• Oost-Veluws
• Putters
• Veluws
• Veluwse taalwiezer

Uutgaonde verwiezingen

• West-Veluwse versie van de verleuren jonge (Putters)
• West-Veluwse versie van de verleuren jonge (Uddels)
• West-Veluwse versie van de verleuren jonge (Niekarks)
• t Scharpezeelse dialek