Jiddisj

Jiddisj of Jodenduuts (eigen naam: ייִדיש jidisj of אידיש idisj) is n Germaanse taal, die deur zwat dree miljoen jodenmeensen over de hele wereld espreuken wörden. t Jiddisj gebruukt t Hebreeuwse alfabet. De naam kömp van t Middelhoogduutse woord Jüd, in t Jiddisj jid (Jood). Der bin verschillende dialekten van t Jiddisj. n Taal die n zelfde soort ontwikkeling mee-emaakt hef is t Ladino (Jodenspaans), mer dan niet vanuut t Duuts mer vanuut t Spaans. De verschillende variaanten van de taal wörden veural espreuken deur charediese jodenmeensen, en dan veural in de VS, Engelaand en Israël.

De ISO 639-1-kode veur t Jiddisj is yi en de ISO 639-2-code is yid.

Soorten Jiddisj

Tradisioneel

De belangriekste versies bin:

West-Europees Jiddisj (West-Jiddisj)

disse variaant, die veur de oorlog deur veule Nederlaandse jodenmeensen espreuken wördden, is zo goed as uutestörven.

Pools-Jiddisj

(oek bekend as "Galisies Jiddisj" of "Galitzer Jiddisj": Galitz = ene uut Oost-Europees Galisië). Disse variaant wörden espreuken deur de anhangers van chassidiese bewegingen mit der oorsprong in Polen, zo as Belz en Bobov. Der zitten aorig wat Slaviese woorden in.

Hongaars- of Jeruzalems-Jiddisj

disse variaant wörden deur de lejen van de chareidiese gemeenschap van Jeruzalem espreuken, die al sinds ruum honderd jaor in Jeruzalem woenen. Bieveurbeeld deur de anhangers van bewegingen zo as Toldos Aharon, Dushinsky en Neturei Karta. Jeruzalems-Jiddisj lik naor veule op t Duuts, en hef zien oorsprong in t Hongaars-Jiddisj. De verwaantschap tussen Hongaars-Jiddisj en Duuts kömp deur t feit dat Duuts naost Jiddisj de meestgebruukten taal onder Hongaarse jodenmeensen was.

Litouws- en Russies-Jiddisj

disse variaant wörden deur n deel van de Litouws charediese gemeenschap espreuken en deur de wat ouwere anhangers van Lubavitch en is stark beïnvleud deur de Slaviese talen. t Is oek de variaant van Jiddisj die bie veule bejaorden (niet-geleuvige) Russiese Joden as tweede taal bekend was.

Oekraïens- en Roemeens-Jiddisj

in disse variaanten zitten naor veule Slaviese termen.

Tegenswoordig

De belangriekste gemeenschappen waor Jiddisj espreuken wörden zitten in de VS en in Israël, mit kleinere gemeenschappen in Antwarpen en Zuud-Amerika. Veurnamelik in de VS en Israël nimp t Jiddisj veule woorden over vanuut de primaire laandstaal. Zo he'j in t Niej-Yorkse Jiddisj woorden as 'road' en 'car', terwiel daorveur in Israëlies-Jiddisj Hebreeuwse of Duutse woorden gebruukt wörden. Dit kan dertoe leien dat Israëliese en Amerikaanse sprekers van t Jiddisj meuite hebben um mekaar te begriepen.

Jiddisje leenwoorden in t Nedersaksies

t Nedersaksies hef oek wat leenwoorden uut t Jiddisj overeneumen, soms via t Hollaands en soms rechtstreeks. Daornaost he'j in t Nedersaksies oek nog wat woorden uut t Jiddisj die veural gebruukt wörden deur joodse sprekers van t Nedersaksies, mer daor bin der niet veule van in algemeen gebruuk eraakt. Mit de jodenvervolging in de Tweede Wereldoorlog kwam der n einde an t kontakt tussen t Jiddisj en Nedersaksies.

n Paor veurbeelden van leenwoorden vanuut t Jiddisj bin: stiekem, sjoege(m), geintjen (grapjen), pietsjen (klein bietjen), jajem en waorschienlik alsmar en vertesteweren (van 'versjteren'). In t Grols (waor veur de oorlog n aordig grote joodse gemeenschap bestung) he'j woorden as: jofel, nen toffen (meestentieds ironies bedoeld), en sjikkern (veur zupen). In t Meppelse Drents onstungen deur de joodse gemeenschap gebruken woorden as sjammesvrouwe (vrouw van de köster van de synagoge) en warkgojje (n niet-joodse warker).

In Winschoten in Groningen woenden in de laote 18e en vrogge 20e eeuw aordig wat jodenmeensen, wat zien speuren nao-eleuten hef in t Winschoter dialekt. t Stadjen wörden oek Lutje Mokum eneumd. De joodse dichter Saul van Messel (schuulnaam van Jaap Meijer), die uut Winschoten kwam, hef termen die de joodse gemeente daor gebruukten in zien dichterieje verwarkt. Zo neumden Groningse jodenmeensen heur veurzanger gaazn (Jid. khazn, Hib. chazzan).

Veurbeeldtekste

t Volgende veurbeeld is t begin van Breishis (Genesis):

1. In onheb hot Got beshaffen dem himmel un die erd.
2. Un die erd iz geven vist un ledik, un fintsternish iz geven oifen gezicht fun tehom, un der geist fun Got hot geshwebt oifen gezicht fun di wassern.
3. Hot Got gezugt: zol weren licht. Un es iz geworen licht.
4. Un Got hot gezen dos licht az es iz gut; un Got hot fanandergeshedt zwischen dem licht un zwischen der fintsternish.
5. Un Got hot gerufen dos licht tog, un di fintsternish hot Er gerufen nacht. Un es iz gewe'en uvent, un es iz gewe'en frimorgen, ein tog.

Dezelfde tekste herleid tot t "Duuts":

1. In Anhüb hat Gott geschaffen dem Himmel und die Erde.
2. Und die Erde ist gewesen wüst und ledig, und Finsternis ist gewesen auf den Gesicht von tehom, und der Geist von Gott hat geschwebt auf den Gesicht von die Wassern.
3. Hat Gott gesagt: soll werden Licht. Und es ist geworden Licht.
4. Und Gott hat gesehen das Licht dass es ist gut; und Gott hat voneinandergeschieden zwischen dem Licht und zwischen der Finsternis.
5. Und Gott hat gerufen das Licht Tag, und die Finsternis hat Er gerufen Nacht. Und es ist gewesen Abend, und es ist gewesen Frühmorgen, ein Tag.

Uutgaonde verwiezing

• Lieste van woorden uut t Winschoter Jiddisj

Commons: Jiddisj - plaatjes, filmkes en/of gelüüdsbestanden.

Dit artikel is eskreaven in et westveluwske dialekt van Nunspeet, in de Algemene Nedersaksiese Schriefwieze.