Naar inhoud springen

Norn (sproake)

Uut Wikipedia, de vrye encyklopedy

Norn is ne dooie sproake den't esprökn wör op verskeaidene van de Skotse eailaandn, zo as op Shetlaand, Orkney en Caithness. Noa at in t viefteende joarhoonderd de eailaandn bie Skotlaand bie an evoogd wördn, wör t Norn heanig an vervöngn duur t Skots.

Norn is ne Indo-Europese sproake van n Noord-Germaansen tak oet de Germaanse sproaknfamilie. t Heurt van ooldsher met t Ieslaands, Faeröars en Noors töt de West-Skandinaviese sproakn, teegnoawer Zweeds en Deens, wat Oost-Skandinaviese sproakn eneumd wordt. Kortns is dr oonderzeuk noar edoan, en wordt de Skandinaviese sproakn in edeeld as Eailaandskandinavies en Vastelaandsskandinavies. t Noors wörd dan met Zweeds en Deens as groep ereknd, umdet ze mekoar redelik köant verstoan, duurdet t Noors de leste hoonderden joarn völle van t Deens hef oawer enömn, en doarduur wieter van t Faeröars en Ieslaands is of komn te stoan. Norn wörd vake op ene liene zat met t Faeröars, umdet ze völle eegnskopn an oetsproake en grammatika met mekoar deelt. Wat leu meant zelfs det ze mekoar konn verstoan.

Dr beent nit völle geskriften mear, mer t wörd edacht det t Norn ne gedeelde herkomst hef met Faeröars en de Vestnorske dialektn van Noorweagn.

Geskiedenisse

[bewark | bronkode bewarken]

t Is nit precies bekeand wonnear at Norn oet is estörven. De leste sprekkers stamt noar verluudt oet t neegnteende joarhoonderd, mer t is woarskeinliker det de sproake al op zin beloop was an t eande van t achtteende joarhoonderd. De mear of eleagne eaileandkes Foula en Unst wordt vake an eweezn as de leste plekn (töt an 1893) woer't t esprökn wör, mer dan was t nit mear as leu dee't oolde zinnkes oet n kop harn eleard, zo as stuks oet verskes of gedichen. Walter Sutherland oet Skaw in Unst, den at in 1850 oet de tied köm, wordt ezeen as de leste modersprekker van t Norn. t Ennigste wat dr nog oawer is van t Norn is gedeeltes van de wöardeskat, zo as plaatsnaams, en naams vuur plaantn, deers, t wear, geveul en wöarde vuur viskerieje.

Dr wördn ook Noorse dialektn esprökn op t vastelaand in Skotlaand (bv. in Caithness), mer dee warn woarskeinlik al verskeaidene joarhoonderden oet estörven vuurdet Norn det dee. Doarumme neumt wat geleardn det "Caithness Norn", mer doar wil nit iederene an. Van Caithness Norn is nog meender bekeand as van t Orkney of Shetlaand Norn. Dr beent hoaste ginne geskriftn oawer ebleewn. Dr besteet nog ne versie van t Oonze Vaar en ne ballade.

De klaanklear van t Norn is nit met vastigheaid te bepoaln duurdet dr mer zo weainig vuurbeeldmateriaal van is, mer de algemene dinge köant vastelegd wördn duur t weainige wat nog wál oawer ebleewn is. Norn har völle eender met zuudwestelike dialektn van Noorweagn, zo as bv. t stemhebnd wordn van de stemloze klaankn (/p, t, k/ wördn /b, d, g/) vuur kleenkers an of dr tuskenduur. Dit was dan vuural zo in t Shetlaand Norn; in t Orkney Norn völle meender. n Aander kenmoark was t veraandern van /θ/ and /ð/ (de th-klaankn in "thing" and "that") noar [t] and [d].

Norngrammatika was op völle wiezes t zelfde as aandere Skandinaviese sproakn. Norn har twee getaln, dree woardgeslachtn en veer naamvaln. De twee meest-vuurkomnde woarkwoardsvervogings warn hudige en vergoane tied, net as in aandere Skandinaviese sproakn. t Norn plakn ook t bepoalde lidwoard bie achter t zelfstaandige naamwoard:

  • onbepoald: Man (kearl)
  • bepoald: Mannen (n kearl)

Skoonwal t lastig is völle met zekerheaid te zegn oawer Norngrammatika, geewt wat geskriftn an det t zinn har zoonder oonderwoarp, wat völle vuurköm in west-skandinaviese sproakn.

Op t internet beent wat leu gangs um t norn wier leawndig te kriegn, wat ze Nynorn neumt. Öar idee is um t op dezelfde wieze of te leaidn van oolde tekste en wöarde en te loatn herleawn as t Kornies oet Cornwall.[1]

Wieters wörd Norn op Shetlaand en Orkney mear as ceremonie ebroekt, zo as in de liefsprökke van Shetlaand: "Með lögum skal land byggja" (Met wet wörd laand ebouwd).

Vuurbeeldtekst

[bewark | bronkode bewarken]

De volgende stuks beent Norn en oold-Noorse versies van t Oonze Vader, n kristelik gebed:

Favor i ir i chimrie, / Helleur ir i nam thite,
gilla cosdum thite cumma, / veya thine mota vara gort
o yurn sinna gort i chimrie, / ga vus da on da dalight brow vora
Firgive vus sinna vora / sin vee Firgive sindara mutha vus,
lyv vus ye i tumtation, / min delivera vus fro olt ilt, Amen.
Fy vor or er i Chimeri. / Halaght vara nam dit.
La Konungdum din cumma. / La vill din vera guerde
i vrildin sindaeri chimeri. / Gav vus dagh u dagloght brau.
Forgive sindorwara / sin vi forgiva gem ao sinda gainst wus.
Lia wus ikè o vera tempa, / but delivra wus fro adlu idlu.
For do i ir Kongungdum, u puri, u glori, Amen
  • Oold (West) Noors:
Faþer vár es ert í himenríki, verði nafn þitt hæilagt
Til kome ríke þitt, værði vili þin
sva a iarðu sem í himnum. Gef oss í dag brauð vort dagligt
Ok fyr gefþu oss synþer órar, sem vér fyr gefom þeim er viþ oss hafa misgert
Leiðd oss eigi í freistni, heldr leys þv oss frá ollu illu.

Ne Shetland "guddick" (roadsel) in t Norn, wat Jakob Jakobsen heurdn op Unst, t noordelikste Shetlandeailaand, in de joarn van 1890. t Zelfde röadselke is ook bekeand op de Faeröar-Eailaandn.

Shetlaand Norn (Jakob Jakobsen)
Fira honga, fira gonga,
Fira staad upo "skø"
Twa veestra vaig a bee
And een comes atta driljandi.
Faeröars
Fýra hanga, fýra ganga,
Fýra standa uppí ský
Tvey vísa veg á bø
Og ein darlar aftast
Tweantse ummezettige
Veere hangt, veere goat,
Veere stoat umhoge,
Twee wiest de weg noar t veeld,
En ene keump dr zweeind achteran
Ieslaands
Fjórir hanga, fjórir ganga,
Fjórir veg vísa,
Tveir fyrir hundum verja
Einn eftir drallar,
sá er oftast saurugur

t Antwoord is ne koo. Veer titn hangt, veer peute goat, twee hoorns en twee oorn stoat umhoge, twee oogne wiest de weg noar t veeld en eenn start keump dr zweeind achteran.

Reffereansies

[bewark | bronkode bewarken]
  1. Nynorn: Part of the Language Revival Project

Oetgoande verbeendings

[bewark | bronkode bewarken]
Indo-europeeske talen > germaanske talen >
noordgermaanske talen: westgermaanske talen: oustgermaanske talen:
däänsk | färöösk | noorsk | norn* | sweedsk | yslandsk afrikaansk | düütsk | engelsk | freesk | jiddisj | limbörgsk | luxembörgsk | neaderlandsk | sassisk | skotsk | wilmesauersk** burgondisk* | gotisk* | vandaalsk* | krimgotisk*
* = uutstorven taal       ** = mid uutstarven bedreigd