Westerkertiers
| Westerkertiers | |
|---|---|
| Noam | Westerkertiers |
| Andere noamen | Westerkertierders, Westerkertaaiers, Westgrunnegs; Köllumerlands |
| Nederlandse noam | Westerkwartiers |
| Proat ien | Nedderland |
| Toalgebied | t Ommeland Westerkertier; t oostelke part van e gemiente Kolmerland |
| Aantal sprekers | 23.000 |
| Dialekten | |
| Toalklassifikoatsie |
|
| Schrift | Latiense alfabet |
| Toalstoatus | t Westerkertiers wordt zien as n dialekt van t Grunnings |
| Toalkode ISO 639-1 | n.v.t. |
| Toalkode ISO 639-2 | n.v.t. |
| Toalkode ISO 639-3/DIS | n.v.t. |
t Westerkertiers, Westerketiers of Westerkertierders (enkeld ok wel Westgrunnegs nuumd) is n Leegsaksisch dialekt dat proat wordt ien t zonuumde Westerkertier, t zuudwesteleke part van e pervìnzie Grunningen, en ien t oosten van e Friese gemeente Köllumerland.
Aalgemeen
[bewark | bronkode bewarken]t Westerkertiers wordt heden ten doage nog proat deur om en bie 23.000 mìnsken. Doarvan wonen hoast 22.000 ien Grunningen en zowat 800 ien Köllumerland. n Groot part van e sprekers bennen de wat oldere mìnsken, woardeur t sprekersaantal ôfnimt. Voeger wer t ook nog in Gaarsklooster proat. Vandoag proaten doar allend nog de alderoldsten nog Westerkertiers.
Op koarten woarop e dialekten van Nederland vermèld worden, wordt ien n groot part t Westerkertierse toalgebied omschreven as "Köllumerlands", dat n Leegsaksisch dialekt wezen zol. t Köllumerlands bestijt toalkundeg niet onder die definitsie, moar wordt tegenswoordeg aanduud as t Westerkertiers dat sproken wordt ien Köllumerland. Onterecht, omdat t Westerkertiers ien Kolmerland nauweleks andere eigenschoppen verteunt as dat ien t aangrìnzende Grunningen sproken wordt. Meugelk komt dit misverstaand deur t verwarren van t Westerkertiers mit t Pompsters van De Pomp.
t Westerkertierse toalgebied
[bewark | bronkode bewarken]t Westerkertierse toalgebied wordt begrènsd deur e Drentse pervìnziegrèns ien t zuudoosten, de Stad ien t oosten en t Rietdiep ien t noordoosten. Ien die gebieden bestijt n vloeiende overgong van t Westerkertiers noar e Grunningse dialekten, Noordenvelds en Stadjeders; de overgang noar t Hoogelandsters, dat aan e ander kaant van t Rietdiep proat wordt, is van oldsheer minder vloeiend.
Ien t westen èndegt t Westerkertierse gebied abrupt deurdat t Friese toalgebied begunt. t Westerkertierse gebied ien e pervìnzie Friesland gijt bij t Friese plak Gaarsklooster de grìns over en lopt as n lieke lien noar Köllum toe, môr geet juust der veur noar De Pomp en dan richting t Lauwersmeer. De plakken vörmen de volgende lien: Muntjeziel, Warfstermeul en Boerum. Ien t plak De Pomp wordt t Pompsters proat dat n overgongsdialekt tussen t Fries en t Westerkertiers is. Deur e abrupte ofbrekeng van t Westerkertiers noar t Fries toe wordt der vanuut goan dat t Pompsterse toalgebied vrogger veul groter wèst het as dat t nou is.
Dialekten
[bewark | bronkode bewarken]t Westerkertiers het 4 dialekten dij van noordwest noar zuudoost bennen:
Reloatsies met andere dialekten en toalen
[bewark | bronkode bewarken]Reloatsies met de andere Grunnegse dialekten
[bewark | bronkode bewarken]t Westerkertiers wordt meesttieds as de minst-Grunningse vörm van t Grunnings beschouwd (op t Noordenvelds noa, dat toalkundeg zien zowel tot t Grunningse as tot t Drents heurt). Tweeklanken dij as typisch Grunnings zien worden ("ai" en "ou"), kommen ien t Westerkertiers hoast niet veur. Woar veul Grunningse dialekten de -ai bruken, het t Westerkertiers meesttieds de ie.
Dit verschil wordt moakt deur e geschiednis van t Westerkertier. t Het n zetke part wèst van Friesland, t is n zetke n aparte heerlekheid wèst dat staark deur Drenthe beienvloed wör en heurt nou bie Grunningen, woardeur t binnen de oorspronkelke Oostlaauwerse toalgrèns ligt. Dit moakt t juust weer n Grunnings dialekt, deur t aksent. Toch is ien t aksent ook de overgong noar t Fries dudelk te heuren. Sums wordt t Westerkertiers zels soamenvoegd mit t Stellingwarfs, moar tegenswoordeg is dit niet meer gangboar, onder andere deurdat t Westerkertiers wel de lichte Grunningse dubbelklanken het.
De ienvloed van t Nederlands
[bewark | bronkode bewarken]Noast t Grunnings, dat ien e Stad proat wordt, stijt t Westerkertiers ien vergeliekeng mit de ander Grunnegse dialekten t meest onder druk van t Nederlands. n Groot part van t toaleigense is doardeur al verloren gongen. Veulaal bruukt men vörms uut t Nederlands en ver-grunnegsen t den. Dit nuumt men t regiolekt. Veurbeelden hiervan bennen:
- t Westerkertierse moek veur t Nederlandse maakte is tegenswoordeg moakte worden. (Veur moek wordt ien andere Grunningse dialekten ok wel meuk of muik bruukt)
- t Algemeen Grunnegse stevel veur t Nederlandse laars wordt tegenwoordeg voak vervongen deur leers.
Friese substroat
[bewark | bronkode bewarken]Verders is ien t Westerkertiers van aal Grunnegse dialekten nog de grootste ienvloed van t Westlauwers Fries weer te vinden. n Veurbeeld is de betekenis van t woord "nuver", dat ien andere Grunnegse dialekten ok veurkomt en dan "schier" betekent. Ien t Westerkertier ken t ok "vrumd" betekenen, zo as ien t Fries. Ok gijt de uutsproak laangzoam noar t Fries toe. Zo wordt de "l" veural op zien Fries uutsproken en kommen der bij bepoalde woorden n lichte "j" ien e uutsproak, bijveurbeeld Rietdjiep. n Oarege overgong is ok de sk-klank in t Zuud-Westerkertiers woar dat verder ien Grunnen meesttieds sch zijt wordt; dus: skippen (schippen), skoapen (schoapen), skoel (schoul). Ook wordt deur summege olle luu de g nog uutsproken as op zien Fries.
Westerkertierse kunst
[bewark | bronkode bewarken]Schrievers
[bewark | bronkode bewarken]- Jelte Dijkstra (Gruupskerk, 1879-1946)
- Sape Zwama (Kommerziel, 1911-1998)
- Egge Wieringa (Moarum, 1933-2020)
- Reinder Willem Hiemstra (Nijziel, 1943)
- Tonko Ufkes (Zeuvenhuzen, 1958)
- Willem Tjebbe Oostenbrink (Gruupskerk, 1963)