Stadsplat

Stadsplat of stadplat is een versammeling dialekten wat wördt spröäken in de gröttere städen in et neadersassiske gebeed. Et is een förm van et neaderlandsk, med neadersassiske kenmarken, so as uutspråke en een paar dialektwöörde en segswysen derdöär. Vöäral in de gröttere twentske städen Almelo, Hengel en Enske wördt dit dialekt spröäken.

Vermodelik is den oorsprung van et dialekt tweyleadig. Döär de industriele revoluty groiden de van oldsher neadersassisktalige städen flink en tröäken der vöärdan meyr lüde van nit-neadersassiske streaken up an. Dårnöäst wör et gebruuk van et neadersassisk langen tyd untmodigd en as minderwaerdig seen. Et resultaat is ne ård mengspråke, wårby de starkde van et aksent afhangt van de sociale ümstandigheid.

In de toneylskets Et en Fret uut 1793 uut de stad Grönning kümt nåst et Stadsgrönnegsk ouk en mengvörm tüsken hollandsk en neadersassisk vöär.Heeroma skreev in 1936 dat in en verhaal uut 1838 (van T.W. van Marle) in Deaventer 'halv dialekt' vöärkümt.

Et verskynsel is te vergelyken med et leywardersk stadsfreesk, wat eigenlik hollandsk is med starke freeske kenmarken, en et missingsch in Noorddüütskland.

Allewal de vermenging van neaderlandsk med neadersassisk earder plaatse vünd in de steden as in de doarpen en up et platteland, wördt rechtevoort buten de steden lykegood een continuüm eproat van neaderlandsk, via regiolektysk neaderlandsk en een vermenging van neaderlandsk med neadersassisk, töt meer consequent neadersassisk.

Kenmarken

Uutspråke

Neadersassiske klinkers en medklinkers wordet topassed in et neaderlandsk. Et bekendst bint de vlakke /eː/ (NL ee), /oː/ (NL oo) en /øː/ (NL eu), dee as nich verglydet (nen tweyklank wordet). Ouk de standaardneaderlandske ui en ei bint anders in et stadsplat: se beginnet höyger en meyr vöärin den mund (buiten wördt /bʏjtŋ̩/ (NL fonetisk: bujtn), weinig wördt /ʋeːinəx/ (NL fonetisk: weejnig). De au/ou klinkt meyr as ne /oː/ (NL oo) as ne /ɑu/ (au).

Elk woord wat in et hollandsk up -en endigt, krigt in et stadsplat ne lettergreapklinker: -m, -n of -ng. Den wördt köäsen up basis van de vöärgånde medklinker: de neaderlandske warkwöörde lopen, eten en werken wordet uutspröäken as /loːpm̩/ (NL fonetisk: loo(p)-m), /eːtn̩/ (NL fonetisk: ee(t)-n) en /ʋɛrkŋ̩/ (NL fonetisk: wer(k)-ng). Ümdat dit as sociaal unwünskelik seen wördt, proberet lüde dit in sociaal underskeidende ümstandigheden te underdrükken en de lätste lettergreap vulleydig uut te spreaken, wårdöär et jüüst tevöäle nådruk krigt: /loːpən/ (NL fonetisk: loopun), /eːtən/ (NL fonetisk: eetun) en /ʋɛrkən/ (NL fonetisk: werkun). Medklinkergrupen wordet terüggebracht (medklinkerredukty): borst wördt bos.

Stemhebbende wryv- en sis-klanken wordet untstemd: [z] wördt håste altyd [s], [v] wördt [f].

Wyders is et stadsplat nit-rotisk, wat wil seggen dat de -r an et ende van een woord of lettergreap of nå nen klinker nich uutsprökken wördt: Moeder wördt moede, de jungensname Bart wördt Bat.

Ouk wördt der völle afswakking (lenity) topasd. Hyrby wordet harde stemlouse plofklanken p, t en k afwakked töt sachten b, d en Duutsen g as se tüsken twey klinkers inståt. Et vöärbealdsinneke "Dat kun je maar beter niet opeten" wördt uutspröäken as "da kuj ma bede nie obeedn" (NL fonetisk).

Hyruut blikt ouk dat stadsplat de samentrekkingen uut et neadersassisk gebruukt:wil ik, kün y, sült wy, esw., wordet samentrökken as wi'k, ku'j en zu'w.

Wöörde en segswysen

In de basis is de wöördeskat van et stadsplat hollandsk. Toch wordet hyr vöäle dialektwöörde döärhen bruked. De bekendste vöärbealde sint unmündig en kats.

• "Et ging omunnig hat" - "het ging ontzettend snel."
• "Ik heb der kats nie meer aan (ge)dacht" - "ik ben het compleet vergeten".

Andere segswysen hebbet ne typisk twentske undergrund: "ik heb de band lek" (i.s.v. Mijn band is lek) en "De ruiten los" (i.p.v. de ramen open).

Bekende sprekkers

• Ilse DeLange - sängeresse uut Almelo
• Herman Finkers - komik en leedkesskryver uut Almelo

Dit artikel is eskreaven in et twentsk, in de Nysassiske Skryvwyse.