Klaas Hanzen Heeroma

Veurzitter Heeroma prat bi'j et 200-jaorig bestaon van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, Leiden 1966

Klaas Hanzen Heeroma (Hoorn, Terschelling, 13 september 1909 - Grunningen, 21 november 1972), as dichter bekend as Muus Jacobse, was een Nederlaanse taelkundige en dichter. Van 1953 tot zien votraeken was e de eerste hooglerer Nedersaksische tael- en letterkunde an de Rieksuniversiteit Grunningen. Ok gaf e daor leiding an et Nedersaksisch Instituut, daoras de Nedersaksische dialekten wetenschoppelik bestudeerd wodden, mor ok esteund in heur maotschoppelike en literaire emancipatie.

Opleiding en vrog letterkundig wark

De olders van Klaas Hanzen Heeroma waren Hendrik Cornelis Heeroma en Rensje Aldina de Vries. Zien va was op Terschelling heufd van de christelijke schoele en wodden et jaor nao de geboorte van zien zeune onderwiezer an de christelijke kweekschoele in Zwolle. Klaas gruide daor op en gonk der naor et gymnasium. In 1928 gonk e in Leiden Nederlaanse tael- en letterkunde studeren.

As student maekte Heeroma naeme as kritikus, dichter en stokkiesschriever in protestaanse letterkundige kringen. In 1932 wodden e openeumen in de redaktie van protestaans literair tiedschrift Opwaartsche Wegen. In 1936 was e iene van de oprichters van christelijk letterkundig moandblad De Werkplaats. Nog véur zien ofstuderen schreef e een haandleiding veur de neie officiële schriefwieze veur et Nederlaans, de Marchant-schriefwieze: Niet zóó, maar zó (1934). Van dizze haandleiding verschenen negentien drokken en Heeroma kon mit de centeri'je een jaor verdan. Ok in 1934 kwaamp e mit een bloemlezing, Het derde réveil, mit een inleiding waorin e betoogde dat der een verni'jingsperses in 't protestaanse kulturele leven an 'e gaank was.

Et aandere jaor promoveerde hi'j bi'j Gesinus Gerhardus Kloeke op een proefschrift over Hollaanse dialektstudies. Et onderwarp was hi'j an ekeumen deur zien leermeister, de letterkundige Albert Verwey. Deur zien proefschrift had e in iene klap naeme as dialektoloog en kreeg e een studiebeurs daoras e de universiteiten van Marbörg, Gent en Leuven mit kon bezuken.

Lererschop en woordenboekwark

In 1936 wodden Heeroma anesteld as onderwiezer an et Rijnlands Lyceum in Wassenaar. Ok hef e nog kot an de slag ewest an de christelijke hbs in Leiden. Vanof 1936 warkte hi'j mit an et Woordenboek der Nederlandsche taal, waor e eerst in 1948 in vaste dienst kwaamp. Daor had e et nog wel ies in et wier mit oldere redakteuren, die as e wel as zien gelieken, mor muilek as zien meerderen kon zien. Ok kon e daor zien roep as onderwiezer niet uutoefenen. Toen as e et lastig had mit de beparkings die ze hom oplegden, overweug e theologie te studeren, mor daor kwaamp et niet van.

Van 1946 tot 1948 gaf Heeroma les an 'e Haagse schoele veur tael- en letterkunde. Onder zien jongere vakgeneuten in de taelkunde ston e bekend om zien briede kennis en de oorspronkelikheid van zien idenen. End jaoren veertig naamp e van de Universiteit van Indonesië in Dkajarta een perfesteraot in de Nederlaanse tael- en letterkunde an. Nao de onofhaankelikheid van Indonesië kon e daor niet anblieven, en in 1952 gonk e mit zien gezin terogge naor Nederlaand. Veureerst naamp e et woordenboekwark weer op.

Hooglererschop Nedersaksisch

Et Nedersaksisch Instituut bestudeerde et platpraotende gebied van Midden-Nederlaand tot an de Weser

In 1953 kwaamp der een leerstoel Nedersaksisch an de Rieksuniversiteit Grunningen. Heeroma wodden evreugen as eerste hoorlerer en naamp et anbod an. De gedoodvarfde kandidaot was de Twèentse taelkundige Herman Bezoen ewest. Heeroma was weliswaor in Zwolle opegruid, mor kwaamp uut een Fries gezin van Terschelling en preut zelf gien plat, waordeur een bulte oostersen hom veureerst niet zagen as iene van heurende. Volgens Harrie Scholtmeijer in Mörn! Taalgids Overijssel (2006) wodden Heeroma anezocht omdat G.A. van Es, neerlandikus an de universiteit in Grunningen, niet wol dat de "regionalistische beweging" (die meer andacht wol veur regionale tael, kultuur en zelfbeschikking) daor een voete an de groond zol kriegen. As der dan toch een hooglererschop Nedersaksisch mos koemen, wol Van Es dat de post deur een butenstaonder beklied zol wodden. Heeroma zien benoeming wodden ok esteund deur de taelkundige Piet Meertens en de pleitbezörger van Grunninger tael en kultuur Knelis ter Loan. Dizze leste zol de ansteling eriegeld hebben mit de kuratoren van e universiteit.

Heeroma höld zien inaugurele rede op 7 november 1953; bi'j die gelegenheid dreug de Grunninger dichter Jan Boer et gedicht 'Aula-gedachten' veur. Daoruut:

Het Nedersaksisch: n verzoamelnoam
Van altemoal verwante noaberklanken.
Doarien herken 'k allenneg: wènst en oam,
Dei wie aan zulfde levensroemte danken.

Zo is ons moudertoal den vaaileg steld
Ien dichtershaart en ien vertrouwde hannen.
n Keuninkleke Bosschop het dat meld.
_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
Zol 't schienvat van ons haim nou schoner brannen?

Nedersaksisch Instituut

Heeroma mit zien gezin verhuusden naor Hoarendermeulen. Tegere mit de leerstoel Nedersaksisch wodden an de universiteit et Nedersaksisch Instituut opericht, daoras Heeroma de leiding van kreeg. Deur disse carrièrewending raekte hi'j betrokken bi'j de Nedersaksische Beweging, een kotte periode in de jaoren vieftig dat der alderhaande initiatieven ontstonnen om et Nedersaksisch te beholden, te bestuderen, een beter anzien te geven en ok as schrieftael uut te bouwen. An et Nedersaksisch Instituut wodden de Drèentse taelkundige Jan Naarding de naoste mitwarker van Heeroma. In 1955 wodden de Driemaandelijkse Bladen, tiedschrift veur Oost-Nederlaanse tael en kultuur dat oorspronkelik opezet was in 1901, et orgaen van et Instituut. Ok wodden der hechte verbiendings aneknupt mit de universiteiten van Chöttingen, Mönster en Hambörg.

Vosbergenschriefwiese en Taalatlas

Mit aandere taelkundigen en veurvechters van et Nedersaksisch orgeniseerde Heeroma bi'jienkomsten van platpraoters en -schrievers uut Nederlaand en uut de Duutse greensregio's. Uut een saemenkoemen in 1954 op Vosbergen, et butenverblief van de universiteit, ontstund de Vosbergenschriefwiese, een mandielige schriefwieze veur et Nedersaksisch van Nederlaand en Duutslaand. Dissend mos de uutbouw van et Nedersaksisch as kultuurtael in de haand warken, mor daor bleek in et lest niet genog animo veur. In 1959 begunde de Taalatlas van Oost-Nederland en aangrenzende gebieden te verschienen. Bi'j leven van Heeroma kwamen daorvan drei ofleverings uut, mit altegere dartig kaorten mit een beste hoeveulheid kommentaor. In de ogen van Heeroma was disse atlas een model veur de Europese dialektgeografie.

Kiek op 'e dialektologie

Heeroma zien theorie van de Westfaalse expansie zich een middelieuwse uutbreiding van Westfaalse taelelementen naor Oost-Nederlaand

Heeroma zag de in Nederlaand bestaonde dialekten in bried verbaand. Hi'j miende det der veul infermaotsie uut te peuren völ veur de germanistiek en de romanistiek in et algemien. Zien briede kiek gonk hi'j op in in artikels as 'Taalgeografie in de toekomst' (1956) en 'Vers un atlas linguistique européen' (1956). Wieder wodden e iene van de redakteurs van de Atlas Linguarum Europae (1983). Hi'j was aordig thuus in e boeken en had een bezunder goed geheugen, zodat e wat e wol schrieven vaeke al in et heufd had en vlot op pepier kon zetten.

Expansietheorieën en de Westfaalse expansie

Heeroma had een expansiologische kiek op 'e zaeke: hi'j miende dat taelen veraanderen deur elementen over te nemen uut invloedrieke naobertaelen, die heur invloed zodoende geografisch uutbreiden. In een stok over naemen veur et gier van biesten, 'De Nederlandse benamingen van de uier' (1936), beschreef e zien theorie over een middelieuwse uutbreiding van Vlaamse taelelementen op et noorden an, een Vlaamse expansie dus.

Van belang veur et Nedersaksisch is Heeroma zien bestudering van de fraankisering van de Nedersaksische variaanten van Nederlaand. Ok kwaamp e mit zien theorie van de Westfaalse expansie, een uutbreiding van taelelementen uut Westfalen naor Oost-Nederlaand, wat tussen de twaelfde en zestiende ieuw plaesevonnen mos hebben. Dizze theorie hef e uutewarkt in artikels zoals 'Overijselse taallandschappen' (1947), 'De taalgeschiedenis van het oosten' (1950), 'Oostnederlandse taalproblemen' (1951), 'De westfaalse expansie' (1953), 'Het West-Overijselse taallandschap' (1955), 'Oostnederlands' (1957), 'De Oostnederlandse langevocalensystemen' (1961), 'De geografische indeling der Oostnederlandse volkstaal' (1963), 'Stratigrafie van de Oostnederlandse volkstaal' (1963) en 'De westfaalse expansie in Nederland' (1969). Heeroma zien taelgeografische idenen, en de stelligheid daoras hi'j ze mit naor veuren brocht, waren nog niet al zien vakgeneuten et mit iens. Vaeke mos hi'j homzels verlaeten op hypotheses, waor der gien harde feiten veurhaanden waren.

Studie van Oost-Nederlaanse veur- en achternaemen

Veur de riege Nederlands repertorium van familienamen schreef Heeroma mit zien mitwarker R.A. Ebeling de inleidingen tot de dielen Overijsel (1968) en Gelderland (1971). Artikels van zien haand op dit gebied bin beveurbield 'Familienamen in Drente' (1964), 'Die friesische Familiennamen auf -a' (1965), 'Familiennamengeographie im Osten der Niederlande' (1968), 'Mensen en namen in Genemuiden volgens de volkstelling van 1795' (1969), 'Die Drenter Herkunftnamen' (1970), 'Oostnederlandse herkomstnamen in Utrecht' (1970) en 'Familienamen in Overijsel' (1972-1973).

In Perspectief der doopboeken (1972), verschenen in et jaor van zien wegraeken, toonde hi'j de betiekenis veur de historische dialektologie an van een historische veurnaemengeografie van Grunningen en naobergebieden.

Aander taelkundig wark

Keuningin Juliana krig in 1966 bi'j et 200-jaorig bestaon van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde een jubileumboek van Heeroma

Heeroma was in de weer as diachronisch lexicograaf; hi'j bestudeerde woorden deur de tied hen. In zien artikel 'Tussen land en water' (1959) gaot hi'j in op de waeternaemen 'sloot' en 'zwet'. Ok over et Ingveoons, oftewel et Noordzee-Germaans, hef hi'j veule eschreven, mit stokken as 'Ingwaeoons' (1939), 'Oudengelse invloeden in het Nederlands' (1953) en 'Zur Raumgeschichte des Ingwäonischen' (1972).

Wieder huld hi'j hom bezig mit briedere taelvraogstokken as taelwetenschoppelike of taelgeografische, wat bliekt uut stokken as 'Gevoelswoorden' (1947); 'De erfenis van het Latijn' (1956) en 'Taalgebruik, taalgedrag, taalbestaan' (1964). Sommige van zien stokken kwamen in zien bundel Der Mensch in seiner Sprache (1963) terechte.

Et boek Nader tot een taaltheologie (1967) gaot dervan uut dat God Hom in de tael an de meensen openbaard hef en in de tael mit heur een verbond esleuten hef. De bundel vul een beetien tussen de wal van de taelwetenschoppers en et schip van de godgeleerden.

Letterkundig wark

In 1939 kwaamp Heeroma mit Reünie, een bloemlezing uut et wark van jonge dichters van die stempel. Wiedere bloemlezings die as e verzörgde, bin Pro patria (1941, mit G. Kamphuis) en Protestantse poëzie der 16de en 17de eeuw (1940, tweede diel 1950). Ok schreef e literair-historische studies, Het probleem Beets (1947) Camphuysen (1950) en Sluiters Buitenleven (1959).

Middelnederlaanse studies

Heeroma zien bemuienissen mit de Middelnederlaanse literetuur begunden mit de uutgave van nei ontdekte fragmenten van een Middelnederlaanse bewarking van de Oldfraanse Roman de la rose (De fragmenten van De tweede Rose, 1958). Ok verzörgde hi'j de uutgave Florigout, fragmenten van een 14de-eeuws ridderverhaal (1962). In een uutgave van Liederen en gedichten uit het Gruuthuse-handschrift (1966, mit C.W.H. Lindenburg), wees e in een uutvoerige inleiding Jan Moritoen an as maker van alle gedichten op iene nao. Toen zien vakgeneuten niks drok bleken op zien theorie, verdedigde Heeroma homzelf mit een beroep op et "varsgehoor" of "de evocatie der verbeelding", insteken die e mitekregen had van zien leermeister Albert Verwey.

Deur de kritiek die as e weg mos sloeken, schreef e maondenlaank niks. Wel kwaamp e in laetere jaoren nog mit een riege studies over et Gruuthuse-haandschrift. Dizze stokken kwamen terechte in de bundel Spelend met de spelgenoten (1969), waorin ok stokken stonden over de literetuur rond Reintien de vosse. Postuum kwamen der van Heeroma nog meer bi'jdraeges uut over Middelnederlaanse thema's.

Eigen dichtwark

Zo dikwijls als ik dwalend (1944), een gedicht van Muus Jacobse (Klaas Heeroma), verlocht deur H.N. Werkman

Heeroma zien eerste gedichten, en een stok over 'Kloos en de poëtiek', stonden in 1928 in Stemmen des Tijds. As dichtersnaeme keus e de naeme van een veurolder, de Markense visser Muus Jacobse. Wat jaoren laeter kwaamp e in de redaktie van respektievelik Opwaartsche Wegen, De Werkplaats en vanneis Opwaartsche Wegen. Zien vlotte en goed verzörgde stiel trok veural in eigen protestaans-christelijke kring de andacht. In Heeroma zien eerste bundel, Programma (1933), koemen biebelse feguren an 't woord die heurzelf in een paer strofen karakteriseren. De invloed van Rilke sprek uut de bundel. Vervolgens verschenen an varzenbundels De doortocht (1936), Tussen de bedrijven (1938) en Het bescheiden deel (1941). De letterkundige Piet Meertens schreef over dit wark:

"zijn gedichten vertonen veel zwakke plekken, niet zelden ontbreekt elke bezieling en zelfkritiek was niet zijn sterkste kant. Maar anderzijds is er menigmaal een ontroerende klank in, een meeslepende verbeeldingskracht en een diepe bewogenheid. Dat geldt niet in de laatste plaats voor een deel van de verzetspoëzie die hij in de oorlogsjaren schreef, in de bundeltjes Margrieten (1943), De wiekslag van den vrede (1944) en Et sub aqua (1944)."

Ok kwamen in de oorlogstied een antal klandestiene bundels van Heeroma uut onder zowel eigen naeme as verscheiden schuulnaemen: De drie kooien (1942), Het grafboek (1942), Sonnetten (1944) en Ic sie des meyen schijn... (1945). Een koppel van zien verzetsliederen wördden herdrokt in Vuur en wind (1945), bekroond mit de Lucie B. en C.W. van der Hoogt-pries en de Regeringspries.

Nao de oorlog verschenen de dichtbundels Het kind (1946; herdrokt in Het kind en andere gedichten, 1949), De drie kooien (1946), Het andere leven (1946), Bijbelse gedichten (1946), 3 balladen (1946), Het huisgezin (1959) en Bijbelse gezangen (1962).

Femilie

Heeroma trouwde op 14 augustus 1936 mit zien verloofde, Magdalena Johanna Soetekouw. Uut et hielijk wodden zes kiender geboren, waorvan ien zeuntien jonk wegraekte.

Bronnen

• 'Klaas Hanzen Heeroma', levensbericht deur P.J. Meertens in Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1973
• Boer, Jan (1954), 'Aula-gedachten', in Roemte en Voart, Stad: Spiering
• Scholtmeijer, Harrie (2006), Mörn! Taalgids Overijssel, Assen: In Boekvorm Uitgevers bv

Dit stok is eschreven in et Stellingwarfs van de Kop van Overiessel.