Middeleywen

De middeleywen sint ne tydsspanne in de geskedenisse van Europa, dee duurden van ungeväär 500 töt 1500 nå Kristus. Se vallet ungeväär samen med de postklassike tyd van de wearldgeskedenisse. De middeleywen begünden med et in mekander störten van et westelike Romeinske Ryk en güngen händigan oaver in de Renaissance en de untdekkingstyd. In de westelike geskedenisse sint de middeleywen et tweyde deyl van de dree höyvdtyden: de klassyke prehistory, de middeleywen en de moderne tyd. De middeleywen wordet underverdeyld in vroge, houge en late middeleywen.

Untwikkelingen uut de late prehistory, sou as daling van et bevolkingsantal, volk wat wegtröäk van olde bevolkingscentra, wegvallen van langbestånde regeyringen, invasys en massamigraty van stammen, güngen noch lange döär in de middeleywen. Döärdat volk up groute skåle vordtröäk når andere steades, sou as verskeidene germaanske stammen, untstünden nye köäningryken in et gebeed wat ooit et westen van et Romeinske Ryk was. In den söävenden eywe wörden Noordafrika en et Middenousten, wat töt dee tyd noch under et Oustromeinske of Bysantynske Ryk höyrden, deyl van et Umayyadkalifaat, en islamitisk ryk. Al güng der vöäle up de sküppe in de samenleaving en wat polityk angeyt, der wör neet heylemål med et verleaden ebröäken. Et noch altyd groute Bysantynske Ryk, den direkten voordsetting van et Romeinske Ryk, bleav noch lange nen grouten macht. Med de Corpus Iuris Civilis (et Justiniaanske Börgerrecht) kreagen börgers meyr rechten. In de westerske wearld nöämen vöäle köäningryken deylen van romeinske instituten oaver. Nye biskopryken en klousters wörden esticht en et kristendom spreidden oaver Europa. De Franken hadden under Grouten Kårel van den 8. töt den 9. eywe noch eaven et Karolingiske Ryk. Up et höygdepunt vöälen der noch groute deylen van Westeuropa under, mär et hölde gin stand. Der wör tevöäle intern evöchten, wårdöär der gin eynheid was teagen anvallende vikingen uut et noorden, magyaren uut et ousten en saracenen uut et süden.

In de houge middeleywen, dee as nå et jår 1000 begünden, groiden de bevolking van Europa hard, döär techniske verbeateringen en beatere landbouwmetoden. Dårdöär kunde de handel upbloien. In dee tyd was der ouk ne wårme upleaving in et klimaat van Europa, wårdöär der beatere ougsten binnenkümmen. Döär et nye inevoorde hovstelsel wör de samenleaving organiseerd in burendörpe dee grund leynden van de adel, en döär en feodaal stelsel musten ridders en laegere ädelen militären deenst leyveren an öäre höygeren in ruil vöär land. In 1054 küm der ouk en skeid tüsken de Roumsk-Katolike en de Ortodokse Karke. In 1095 wör der vöär et eyrste uperoupen töt krüüstochten. Dit warren militäre veldtochten van westeuropääske kristenen üm et vöär öär heilige land van de moslims af te neamen. Et sorgden ouk vöär wyderen spreid van et gelöyv in de baltiske ståten en Spanje en Portugal. Köäningen wörden höyvd van centraal eleide natyståten. Dat drüng geweld en misdåd terügge, mär maken et lastiger üm en deyld kristendom terechte te krygen. In et Westen bestünd et intellektuäle denken vöäral uut skolastyk, ne ströyming wårby vöäral probeerd wör üm de warking van de wearld te beskryven vanuut den Bybel. Ouk wörden der universiteiten sticht. De teology van Tomas van Aquino, de skilderyen van Giotto, et dichtwark van Dante en Chaucer, de reisen van Marco Polo en de gotiske bouwstyl van katedrålen sou as in et franske Chartres wordet as en paar van de vöärnaamste untwikkelingen van disse tyd eseen.

In de latere middeleywen wör allens lük lastiger, med hunger, seekdes en oorlöge. Dårdöär wör de bevolking van Europa flink terüggebracht. In de dree jår tüsken 1347 en 1350 störven ungeväär eyndarde van alle Europeanen an de pest. Köäningryken warren voordan med mekander in gevecht, buren warren vake in upstand en de katolike karke kreag nen split te verduren. Döär en paar kulturele en technologiske untwikkelingen begünde de europääske samenleaving der anders uut te seen en wör händigan de vrogmoderne tyd inelüded.

Begin en ende van de middeleywen

Wat et begin en ende van de middeleywen is, hangt af van wo as der når ekeaken wördt. Bestüürlik wördt et jår 476 vake seen as et begin, do as et westelike deyl van et Romeinske Ryk instörtden. Ekonomisk en sociaal wördt et jår 375 vake nöömd, do as de eyrste volksverhüsingen up gang kümmen en lüde in de städen sunder etten kümmen te sitten. Vanuut godsdeenstig ougpunt geldt et jår 313 vake as beginpunt; in dat jår wörde et Kristendom in et Romeinske Ryk toelåten.

Ouk oaver et ende van de middeleywen valt sat te disteren, vanuut deselvde oaverweagingen. Bestüürlik wördt et jår 1492 vake aneweysen, ümdat in dat jår Kolumbus vöär et eyrste voot an wal kreag in Amerika. Kultureel-godsdeenstig eseen wördt vake 1517 enöömd, et jår at Maarten Luther syne stellingen up ne karkdöäre spykerden en et untstån van de protestantse karke veroorsakeden. Ouk 1789 wördt vake seen as et ende, do as in Frankryk de standenmåtskappye uut mekander völ.

Indeyling van de middeleywen

De middeleywen wordet meysttyds upedeyld in dree tydvlakken.

1. Vroge of Duustere Middeleewn: 5e eew-9e eew, wordt bepoald duur kleane opzikzölfstoande vorstendomn en verskilnde oawervaln van steppevolker. De vroge Middeleewn eandigt bie t riek van Koarel n Grootn den de feodaliteit bedach hef.
2. Hoge of Volle Middeleewn: 9e eew-13e eew, wordt bepoald duur t belang van de feodale struktuurn en n anpassing van t oarfrecht woerduur de opzikzölfstoande vorstendomn zik begint oet te breaidn duur oorloogn en trouweriejn. De Europese riekn richet zik boetn Europa t meest op t Midn-Oostn met kruustochn.
3. Late Middeleewn: 13e eew-15e eew. De kennis wat vanoet de kruustochn en de gevechn teegn Arabiese anvaln in Spanje is met ekömn zorget vuur nen laankzamen oawergaank noar de Nieje Tied. De Europese riekn richet öar andacht boetn Europa op t Oostn. Duur de gröai van rieke steadn wörd n invlood van de feodale hearsers verdan meender.

Woer den naamn vandan keump

De middeleewn kreegn öarn naamn (miln-eewn, tuskentied) duurdat leu dissen tied in de Rinnessaanse as n tuskentied zaggn. Oons gedeelte van de wearld was noa n val van de Romeinen ofeslötn van n klassiekn kultuur en t köm doar pas wier met in anraking duur de kruustochn; de Arabiern hadn völ van de klassieke schrievers bewoard. Duur n achteroetgaank en n bedreiging duur de Turkn van t Byzantiense Riek treukn völle Byzantiense geleardn noar t veiligere Italië en namn doarbie völle könnigheaid oet n Ooldheid met wat in Konstantinopel bewoard was. Ook t löag reuwn van Konstantinopel duur de kruusvoarders in 1204 brach völ materiële weenst en völ in t Westen verlöarn egoane könnigheaid terugge noar Europa. Duur t vanniessen könnig wordn met disse antieke literatuur, filesofie en kultuur wördn t Humanisme en de Rinnessaanse meugelek emaakt. Petrarca (ong. 1300) neumn dit tiedvlak de tiedn van tenebrae (duusterte) en vanof 1469 wör vuurnamelek n oetdrukking media tempestas (tuskentied) ebroekt. Pas in n 17en eeuw (Christoph Keller en Georg Horn) wör n oetdrukking medium aevum (middeleewn) algemeen gebroekt. Eagelek is n oetdrukking 'middeleewn' n echtn westersen naamn vuur n tiedvlak in n geschiedenis van West-Europa noa n val van t Romeinse Riek. In Oost-Europa wördt n oetdrukking nit gebroekt vuur de eagne geschiedenis: de leu zegnt doar op dit peunt dat t Romeinse Riek pas evöln is bie t oawernemn van Konstantinopel in n 15en eeuw. Dus is dr gin tiedvlak an te wiezen as 'middeleewn' tusken n val van de Romeinen en n 'niejn tied'. In aandere gedeeltes van de wearld zo as China, India of n Arabische wearld is dr nooit n 'middeleews' tiedvlak in de eagne geschiedenis.

De vrogge middeleewn: 470-911

Met de vrogge middeleewn wördt meestal bedoold: t tiedvlak van ongevear 470 tot 911; n geschiedenis van Europa noa t instortn van t West-Romeinse Riek. Mangs wördt ook n oetdrukking duustere middeleewn gebroekt umdèt duur n saanterkroam den duur de völle invaasiegolvn van de roondzwoarvende volker achterbleef weainig opeschreevn wör en ook völ könnigheaid verloorn gung. doarumme is t vaake 'duuster' wo t ech egoan is. Doarbie wördt n algemeenn achteroetgaank van t volk en meneere van leawn, a'j t vergeliekt met t Romeinse verleadn, oawer t algemeen ezeen as n duuster tiedvlak, dèt pas zo gangs bie n veraandering in n toostaand duur Koarel n Grootn eandigde.

t Volk geet teheupe dood

t Europese volk, wat bie t begin van n joartelling ongevear 70 miljoen leu stoark was (geliekenis: China 60 miljoen), wör in dissen tied al meender tot 20-30 miljoen. Dit köm nit duur massaale slachtpartiejn, oorleuge of grote hongersneudn (ze spöldn netuulk wal met), mear t lik dr op dat de leu de onbekeande epiedemiese zeektes, dee met de invallende steppevolken metkömn, nit good an konn. t Volk har hier natuurlek gin verwear teegn opebouwd en t antal dat noa besmetting dood gung was vaake meer as 50% (vergeliek t groote antal indiaann dat doodgung duur zeektes to de Spaanse Conquestadores kömn). wa'w weett van kroniekschriewers oet dit tiedvlak is n onmöndigen stoarfte in t Byzantiense Riek oonder Justinianus in n 6en eeuw.

De heuge middeleewn: 911-1250

De heuge middeleeuwn bint n belangrieke tied in n geschiedenis van West-Europa. In n wetenschop köm n skolastiek op. In disse tied bleujdn ook t Pausdom onmöndig op. Dr was nen langn stried um wee t in Europa te bepoaln mos kriegen: 'n Kark of de hooge hearn. Dit wördt Investituurstrijd neumt. In Duutsland regeerdn t Saksiese hoes met naamns as Hendrik I, Otto I, en Otto III. Later köm t Frankiese hoes met oonder mear Hendrik III en Hendrik IV. In Fraankriek was Hugo Capet bezig. In Engelaand köm Willem de Veroveraar binn.

Noa t joar 1000 wör 't heanig in middeleeuws Europa. An de invaln van de Vikingen, dee lange tied Europa saanterdn, was n eande emaakt. In Spanje wöd de Reconquista inezat; t terugdringn van de Moorn oet Spanje. Duur bettere maneern vuur 't boern begon 'n bevolking fleenk te greuin. Völle nieje dörpe en steadn wörden stich. De bestoande steadn dee vaake duur de Romeinn sticht wardn, begunn noa t oftakeln seend n Romeinsen tied ok weer te greuin. Doarbie köm 'n haandel oaver langen ofstaand vanniessen op gaank. Deankt doorbie bievuurbeeld an de reize van Marco Polo noar China. Vuural Noord-Italië en 't groafskap Vlaanderen greuidn in kortn tied oet tot rieke strekn. Vanof 1080 begunn de eerste universiteitn en was dr völle vuuroetgaank in kunst en architektuur. In dissen periode wördn de grote Romaanse en later Gotische kathedraaln ebouwd. Duur 'n greuindn welvoart konn de riekste en stoarkste steadn stadsrechn ofdwingn bie de hoge hearn.

De late middeleewn: 1250 - 1517

Laankzaam greuidn ook 't centrale besteur ook zo vear dat 't noadeelig wör vuur de kleine hearn. Laankzaam kwamn dr stoarke monarchieën zo as Fraankriek en Engelaand. Duur verskilnde oorleuge (zo as 'n Honderdjoarigen Oorlog) en 'n pes völ in 'n 14en eeuw 'n ekonomischen greui stille. Duurdat 'r zovölle dood gungn köm dr 'n tekot an leu dee 't laand bewoarkn en arbeidskrachtn. Sommige onderzeukers beweart dat dit de leu mear dreef um mechanische (en arbeidsbespoarnde) verbetteringen duur te voorn in 'n laandbouw en in ambachtn as mijnbouw en metallurgie. Hiermet wör 'n begin emaakt vuur 'n Niejn Tied, woerin 't West-Europese volk zich oaver de reste van de wearld oetbreaidn

Neersassies

• Drèents: middeleeuwen, middelieuwen
• Grunnegs:
  • middelaiwen (OLD, HGL)
  • middelaiven (HGL, MID)
  • middeleeuwen (VEK, STD, NVL)
  • middelieuwen (WEK)
  • midsieuwen (KOL, WEK)
  • middeleiwen (WEV)
  • middelolder (Algemain, waineg meer broekt)
• Stellingwarfs: middelieuwen
• Tweants: middeleewn
• Urkers: middelieuwen
• Veluws: middeleeuwen

Disse bladziede is eskreeuwn in t Riesns