Klaankverskoeving
(döärstüürd vanaf "Klaankverschoeving")
Klaankverskoeving is n histories perses in n tael, waorbi'j klaanken, klinkers of mitklinkers mittertied aanders uutspreuken worden. t Is n onderdiel van n roemer perses van taelveraandering. Elke tael het zoksoorte veraanderings mitmaekt. Zo ontstaon ok variaanten, die eventueel uutgruuien tot aparte taelen.
Veurbielden van mechanismen
[bewark | bronkode bewarken]- Assimilaosie: twie klaanken worden tegere ien inkelde klaank, bi'jgelieks: de [p] en [b] in opbod.
- Dissimilaosie: twie klaanken gruuien nog veerder uutien.
- Metathese: twie klaanken verwisselen van plak, bi'jgelieks: darde of dartig tegenover drie.
- Toonvorming: in partie toontaelen beïnvloedt n verdwenen mitklinker de toonheugte van n klinker die daornao komt.
- Klaankverzaachting (lenisie): n plofklaank wordt n wriefklaank of n eupenere klaank.
- Verbiending (liaison): t inlassen van n verbiending tussen twie woorden, bi'jgelieks in de Nederlaandse spreektael: toen hoorde je-n-'t (doe heurde je t) , mar soms ok wel in de Nedersaksiese dialekten: toe-n-ie 'm zag (doe hi'j him zag) en in t Fraans: il y a wordt y a t-il bi'j ommekering veur de vraogvorm.
- Elisie, prokope, synkope en apokope: verskillende manieren waorop n klaank verdwient. Elisie is t verlies van onrekte klaanken (zo krie'j alkehol veur alkohol), prokope t verlies van klaanken an t begin van n woord (bi'jgelieks t Engelse knife waor de k vortvalen is), synkope is t verlies van klaanken in t midden van n woord (bi'jgelies: de uutspraoke wachen veur wachten of milgang veur middelgang), apokope is t verlies van klaanken an t aende van n woord (bi'jgelieks aep veur aepe).
- Palatalisaosie: n niet-palataole klaank wordt dichter in de buurt van t harde gehemelte uutspreuken.
- Prothesis, epenthesis en paragoge: t inlassen van ien of n peer klaanken op n bepaolde plak in n woord. Prothesis is an t begin van n woord, bv. t Spaanse woord: estado (staot), epenthesis is tussen twie klaanken, bv. kark dat uutspreuken wordt as karrek en paragoge is t inlassen van klaanken an t aende van n woord, bv. in t Italiaanse sono (ik bin) dat van t Latiense sum komt, n aander veurbield van paragoge is t Nederlaandse woord schoen dat vrogger in t enkelvoold schoe was (now nog zo in t Stellingwarfs) mit t meervoold schoen, dat wordde laeter schoen (enkelvoold) mit meervoold schoenen (de hudige meervooldvorm van schoe in et Stellingwarfs).
- Lettergreepverlies (haplologie): verlies van n lettergrepe deur n geliekklinkende lettergrepe, bi'jgelieks: Ooldengels Anglaland wordde England.
- Neusklaankvorming (nasalisaosie): t verlies van n deur de neuze uutspreuken mitklinker het tot gevolg dat n naobi'je klinker n neusklaank wordt, bi'jgelieks in Fraanse woorden mit -in, die eerst as [in] uutsproken wordden, en now as [ɛ̃] klinken. Dit he'j ok in partie Twentse en aandere Nedersaksiese dialekten (bv. [mɑ̃] veur man).
- Klaankbreking: is in de fonologie de benaeming veur n antal veraanderings in de uutspraoke van klinkers waor onder aandere vertwieklaanking en verdrieklaanking onder valen. Bi'j vertwieklaanking (diftongering) of verdrieklaanking wordt n inkelde klinker (ienklaank) n twieklaank of n drieklaank, bi'jgelieks: Paries wordde in t Nederlaands Parijs, bi'j Westfaelse klaankbreking wordt eten ([eːtn̩]) uutspreuken as [eːətn̩]. t Ommekeerde verskiensel hiet verienklaanking (monoftongering).
Historiese veurbielden
[bewark | bronkode bewarken]- De grote klinkerverskoeving (Engels)
- De grote klaankverskoevings in de Germaanse taelen
- In t oorspronkelike Latien wordde de /c/ (lichtkaans) altied as [k] uutspreuken, mar de uutspraoke verskeuf as gevolg van palatalisaosie laeter naor [s] (tenminste véúr e, ae, i of y), bi'jgelieks: