Deun
Deun (miestal in de verkleinvörm, beveurbield deunke) is een Nedersaksisch woord veur een kört, vermakelijk vertelseltien. Krek as een mop hef een deuntien een humoristische clou, mar deunties neemt meer de vörm an van körte verhaalties en bint nogal ies ebaseerd op waore gebeurtenissen uut 't alledaagse levend. Vanolds wördden deunties mondeling edield; later bint der ok een bulte opeschreven.
Deunties as onderdiel van de verteltreditie[bewark | bronkode bewarken]
't Vertellen van deunties maakte diel uut van een vertelcultuur die in de naoberschoppen bestund véur de opkomst van neie, mangs meer individualistische vörmen van vrijetiedsbesteding en dieverdaotsie zoas naor de radio luustern of tillevisie kieken. De boeren kwamen bij menaars gezinnen op vesite rond 't mit törf estaokte heerdvuur in de grote keuken, daor as 't sociaole levend in huus hum ofspeulde. Ze dielden neigies, starke verhalen, deunties, sagen aover mythische wezens zoals ulken, verhalen rond veurloop en dweellochtten, enzowieder.[1] Dizze vertelcultuur kriej een indrok van in Lucas Jonker zien roman Harm Boer'nlèv'n an de Riest (1929), die eerst as fuleton in de kraante stund.
Viendplaatsen en variaanten[bewark | bronkode bewarken]
't Woord 'deun' kump van 't Middelsaksisch 'dōn', 'done' (wieze, melodie) en hangt samen mit 't woord 'toon' (klaank).[2] In 't Nedersaksisch in Nederlaand is de term in de betiekenis van grappige anekdote miest in onbruuk eraakt. In 't Drèents kwaamp of kump 'deun' veur in de zin van 'grap', 'leugen' en (zoas in 't Nederlaands) 'melodie'.[3] De deur J.W.M. Gigengack samenestelde 'Midden-Twentse woordenlijst' gef 'deunke' in de zin van 'anecdote; grap'.[4] Meister Vloodbeld schreef in zien Twèentse versie van 't Tweants volksleed:
- 'Um 'n heerd in de boerschop as 't giezelt oop 't veld,
- Dao wödt nog van vrogger de deunkes verteld'.[5]
De schriefster Cato Elderink schreef in Oet et laand van aleer (Eanske, 1921): 'Mennigeen zal de kop wal schudden en zeggen: ‘Nig meer van oonze tied, wel wil dee sproake nog sprèkken, dee deunkes nog heuren!’'
In 't Platduuts is de term nog altied algemiener bekend. Ok daor kump 't woord deurgaons in de verkleinvörm veur: (dat) Döönken, in 't Graofschopper plat ok Dööntien, in 't Oostfries Dööntje, in 't Westfaals en Oostfaals ok Döneken. Veurbieldzinnen: 'Opa harr jümmer allerhand Dööntjes to vertellen'[6]; 'Dat füng an, as se för us Jubiläumsprojekt dat Dööntje vun’n Tuunkrüper in’t Mäkelborgsche œversett.'[7] Onder invloed van 't Hoogduuts ziej ok wal 'Döntje' (en variaanten) mit iene ö.
De taalkundige Arnold Rakers uut de Graofschop Benthem wördden deur zien olders naor Ossenbrugge estuurd umme deur te leren. Daor was e maoten mit nog een aandere Graofschopper jonge. In 1920 schreven zij mit 'n beiden een bericht aover heur zwarverije; daoruut: 'Smòrgens in berre vertelden wie ós mooie deuntis van dut ón van dat, van de swiene oet Bimoulten, dee alle deuren lòs doan ón zik an de taofel zet hadden, dee eren boer vreugen: Keerltin, keerltin, wel is baas in hoes? En van de keerl zónder kòp met de gleunige kerre an 't enkel.' Wie meuken nòg vól meer präötis, tòt dat 't lefertin ós reup: Staot óp, alloo, ie slaopmussen!'[8]
Veural in de twintigste ieuw wördden der veule deunties op schrift esteld en in boekvörm uutegeven. Zo verschenen van de Emslaandse schriefster Maria Mönch-Tegeder bundels as Häppkes un Döönkes (1977), Holter, bolter, pleite: Döönkes un Riemsels (1980) en Emsland-Vertellsels: 100 Döönkes un Riemsels (2002). Aandere Platduutse deuntiesverzamelings bint uutebracht deur schrievers as Eduard Edert, Hinrich Kruse, Dierk Puls, Heinrich Schmidt-Barrien en Fritz Specht. Zokke verzamelings waren en bint de lu vake biester drok op, zodet der veule edities van uutkoomt. De webwinkel Plattschapp hef onder de tab 'Schmökern' (lichte kost) een ofdieling 'Dööntjes'. Mondeling bint deunties in de mederne tied ok ebracht deur vertellers as Wilhelm Wieben en in 't NDR-radiopergramma Hör mal 'n beten to.
Zie ok[bewark | bronkode bewarken]
Rifferenties[bewark | bronkode bewarken]
- ↑ Helmut Lensing (2021), 'Die grenzüberschreitende Niederdeutsch-Bewegung in den Jahren nach dem Zweiten Weltkrieg in der Region Emsland/Grafschaft Bentheim und den östlichen Niederlanden', in Henk Bloemhoff en Henk Nijkeuter (red.), Jaorboek Nedersaksisch 2 (2021), Oosterwoolde/Zwaag: Stichting Sasland mit boekenbestellen.nl
- ↑ Duden: 'Döntje'
- ↑ J. Bergsma, Woordenboek, bevattende Drentsche woorden en spreekwijzen (Stad, 1906)
- ↑ Twènterlaand en -leu en -sproake, jaorgaank 1, nummer 5, juni-juli 1956
- ↑ Twènterlaand en -leu en -sproake, jaorgaank 2, nummer 7, oktober 1957
- ↑ Plattmakers: 'Dööntje'
- ↑ Lowlands-L: Hannelore Hinz
- ↑ Arnold Rakers (1950), 'Een stukje volkskunde en dialect uit een achterhoek van de Graafschap Bentheim', in Driemaandelijkse bladen: Tijdschrift voor taal en volksleven in het oosten van Nederland, jk. 2, nr. 2
|
Dit stok is eschreven in 't Zuudwest-Drèents. |