Oldsassisk

Oldsassisk
Gebeed wår et oldsassisk espröäken wördde (in et lichtgeal)
Språke	Oldsassisk
Andere namen	Sahsisk, sahsisc
Gebeed	Noordoustneaderland, Noordwestdüütskland en Süüddänemarken (Noordsleeswyk)
Språkindeyling	Indo-Europees Germaans West-Germaans Oldsassisk
Periode	8. eyw tot de 12. eyw. Et untwikkelde sik an et ende van de 12. eyw tot et middelsassisk.
Oldere form	Primitiv sassisk
Skrivt	Et latynske alfabet
ISO 639-3/DIS	osx

Oldsassisk was een germaanske språke en de vrogst edokumenteerde form van et (neader)sassisk, dat vandage de dag espröäken wördt in et noordousten van Neaderland, Noorddüütskland, Süüddänemarken, in de Amerikas en deylen van Ousteuropa). Et is een westgermaanske språke, dat nauw verwand is an de anglo-freeske språken (bestånde üüt under andere et engelsk en et freesk). Et is vanaf de 8. eyw tot de 12. eyw edokumenteerd, wårnå et sik stådigan untwikkelde tot et middelsassisk. Et wördde espröäken döär de sassen, een germaanske stamme dee in et Sassenland leavde, in et teagenswoordige Noordwestdüütskland, vöärnamelik in de küstgebeden, en in Noordoustneaderland. Et hevt samen mid de anglo-freeske språken (oldfreesk, oldengelsk) deyls meadedån an enkele ingveoonske klankversküvingen wat et underskeidt van de neaderfrankiske en herminoonske språken, so as et oldneaderlandsk en et oldhoogdüütsk.

De grammatika van et oldsassisk wördde vulleadig eflekteerd mid veer naamvallen (nominativ, akkusativ, genitiv, dativ, en sporen van en vyfde, de instrumentalis), dree getallen (enkelvold, meyrvold, en rüdimenten van e tweyvold (dualis)) en dree geslachten (mannelik, vrouwelik en unsydig). De tweyvoldformen kwammen allinnig by de persöönlike vöärnaamwöärde in de eyrste en tweyde persoon vöär. Hyrin lyket et op de andere olde germaanske språken.

In historisk upsicht wördden et oldsassisk en et oldneaderlandsk eseen as afsünderlike dialekten van een eynheidsspråke in plaatse van twey amparte språken, höyvdsakelik ümdat der tüsken et hüdige Neaderland en Düütskland een dialektkontinuum löyp. Howel beide språken eenselvde oorsprung en soortgelyke skryvstylen hadden, vertöynt et oldsassisk een eynigsins ereduceerde morfology vergeleaken mid et oldneaderlandsk, dat enkele grammatikale underskeiden verwaard hevt dee et oldsassisk verlöyren hevt. Der binnen ouk een antal verskillen in fonologiske untwikkeling, oldsassisk wördde eklassificeerd as een ingveoonske språke, terwyl et oldneaderlandsk een istveoonske språke was.

Karakteristiken

Verwandskap mid andere westgermaanske språken

In de middeleywen was der een dialektkontinuum tüsken et oldneaderlandsk en et oldsassisk, een kontinuum dat eyrst vry kort eleaden underbröäken is döär de gelyktydige verspreiding van de standardspråken binnen de beide landen, en döär et verdwyning van lokale dialekten. Howel se enkele kenmarken deylen, binnen der een antal verskillen dee et oldsassisk, oldengelsk en et oldneaderlandsk van mekare underskeidt. Een vöärbeald dårvan is et gebrüük van de -a as meyrvoldsform van naamwoorden mid een a-stamme, terwyl et oldsassisk en et oldengelsk -as of -os hadden. Et likt der lykewels up dat et middelneaderlandsk de oldsassiske üütgangen van woorden mid een a-stamme oaverenöämen hevt üüt de middelsassiske dialekten, ümdat et nyneaderlandsk by party woorden ouk meyrvoldsformen up -s hevt. Een ander verskil is et so eheytden "eynheidsmeyrvold": oldsassisk, lykas et oldfreesk en oldengelsk, hevt eyn warkwoordform vöär alle dree de personen in et meyrvold, terwyl et oldneaderlandsk dree amparte formen had (wat teruggebröcht is tot tweye in et middelneaderlandsk).

Et oldsassisk is wårskynlik in de 5. eyw untstån üüt ingveoonske dialekten van de westgermaanske takke van et oorgermaansk. Et oldsassisk, ouk al wördt et eseen as een ingveoonske språke, is neet een süver ingveoonsk dialekt so as et oldfreesk en oldengelsk, disse twey språken hebben enkele andere ingveoonske karakteristiken gemeyn dee et oldsassisk neet had. Dit, plus et groute antal westgermaanske kenmarken van et oldsassisk, leidde derto dat party språkkündigen ten unrechte dervan üütgüngen dat oldneaderlandsk en oldsassisk variatys up deselvde språke waren, en dat oldsassisk een istveoonske språke was.

Verwandskap mid et middelsassisk

Oldsassisk untwikkelde sik in de loup van de 11. en 12. eyw tot et middelsassisk, wår rund et jår 1150 een groute versküving plaatsvünd en oavergüng van et skryven in et latyn nå et et sassisk, wårdöär de untwikkeling van de språke in dee periode evolgd kan wörden.

Et meyst upvallende verskil tüsken et middelsassisk en et oldsassisk is een fonetisk kenmark dat bekend steyt as klinkerredukty, dit vünd ouk plaatse in de meyste andere westgermaanske språken en in enkele skandinaviske dialekten so as et däänsk, wårby alle unbeklemtoonde klinkers tot sjwa ereduceerd wördden. So wördde oldsassiske woorden as gisprekan (espröäken) of dagō (dagen – gen. meyrvold) gesprēken en dāge.

Fonology

Vrogge untwikkelingen

Et oldsassisk hevt neet deylenöämen an de tweyde germaanske klankversküving, en hevt düs de plosive meadeklinkers p, t, k behölden dee in et oldhougdüütsk versköyven binnen nå verskillende frikativen en affrikaten. De germaanske tweyklanken ai, au untwikkelde sik konsekwent tot de lange klinkers ē, ō, terwyl se in et oldhougdüütsk verskynen as ei, ou of ē, ō, afhangelike van de dårup volgende meadeklinker.

Et oldsassisk hevt, samen mid van de andere westgermaanske språken behalven et freesk, konsekwent de germaanske -j- behölden nå een meadeklinker, bv. hēliand "heiland", (oldhoogdüütsk: heilant, oldengelsk: hǣlend, gotisk: háiljands). Ümlüüd is by de korte a vry inkonsekwent, bv. hebbean of habbian "hebben" (oldengelsk: habban). Dit kenmark is oaveredröägen up et middelsassisk, wår bv. et eigenskapswoord (byvooglik naamwoord) krank (seek, slim) de vergroutende formen krenker en kranker hevt. Los van de e, wördde de ümlüüd up skrivt neet emarkeerd.

Meadeklinkers

De tabel hyrunder givt de oldsassiske meadeklinkers weader. De fonemen tüsken parentesen (haakjes) stån vöär allofonen en binnen geen losstånde fonemen.

Oldsassiske meadeklinkerfonemen

		Labiaal	Dentaal/ Alveoläär	Palataal	Veläär	Glottaal
Nasaal		m	n
Plosiv	stemlous	p	t		k
	stemhebbend	b	d		ɣ (x)
Frikativ	sibilant		s̺ (z)
	nonsibilant	f (v)	θ (ð)			h
Approksimant			l	j	w
Rotisk			r

Anteykeningen:

• De stemlouse frikativen /f/, /θ/, en /s/ hebben dårnåst in intervokale posity stemhebbende allofonen ([v], [ð], en [z]). Disse verandering wördt up skrivt allinnig by [v] weaderegeaven (wördt eskreaven as ƀ of u). De andere twey allofonen bleaven gelyk.
• Frikativen wördden an et woordende stemlous (endklankverskarping). In een latere periode van et oldsassisk, wördden ouk plosiven an et woordende stemlous.
• De meyste meadeklinkers konden unheavig weasen an geminaty. Dat was vöäral et geval by /v/ dat /bb/ upleaverde, en by /ɣ/ dat wårskynlik /ɡɡ/ wördde. By /h/ leidde et tot /xx/.
• De germaanske *h is behölden as [x] in disse positys, en geyt düs samen mid de stemlouse /ɣ/.

Klinkers

Oldsassiske eynklanken

	Vöärklinker				Achterklinker
	ungerunded		erunded
	kort	lang	kort	lang	kort	lang
Eslöäten	ɪ	iː	(ʏ)	(yː)	ʊ	uː
Bynå-eslöäten	(e)	eː		(øː)		oː
Halv-oapen	ɛ	ɛː	(œ)	(œː)	ɔ	ɔː
Bynå-oapen	(æ)	(æː)
Oapen	ɑ	ɑː

Anteykening:

• Lange klinkers kwammen selden in unbeklemtoonde lettergreapen vöär en waren vöäral et resultaat van achtervoogsels of samenstellingen.

Tweyklanken

Oldsassiske tweyklanken

	Vöärklinker
Verbreydend	io  (ia  ie)
Höygde-harmonisk	iu

Anteykeningen:

• De versmallende tweyklanken /ei/ en /ou/ kummen in party teksten vöär (vöäral in Genesis), wårskynlik under invlööd van et neaderfrankisk of et hougdüütsk, wår et de oldsassiske untwikkelingen /ɛː/ en /ɔː/ vervangt (dee untstån binnen üüt de oorgermaanske /ai/ en /au/).
• Ho et by de verbreydende tweyklanken krekt in mekare stikt is wat undüdelik in een antal teksten. Woorden dee mid io eskreaven wördden in de Heliand, de üütvorigste skrivtelike bron van et oldsassisk, hadden in de meyste andere teksten vake de wisselform mid ia of selvs ie, vöäral in latere teksten. De tweyklank güng üütendelik in sowat alle middelsassiske dialekten samen mid /eː/.
• Der waren ouk 'lange' tweyklanken, so as /oːu/, /aːu/ en /eːu/. Se wördden lykewels behandeld as twey upeynvolgende lettergreapen van een lange klinker evolgd döär een korte klinker, neet as een süvere tweyklank.

Grammatika

Morfology

Et oldsassisk was een flekterende språke, ryk an morfologiske diversiteit. Et hevt een bült verskillende naamvallen üüt et oorgermaansk behölden, namelik: de nominativ, genitiv, dativ en akkusativ (achtereynvolgens: de eyrste, tweyde, darde en veerde naamval), en (as oaverblyvsel in de oldste teksten) de instrumentalis (de achtste naamval).

Et oldsassisk had ouk dree getallen (enkelvold, tweyvold, en meyrvold) en dree geslachten (mannelik, vrouwelik en unsydig). Et tweyvoldformen kwammen allinnig in de eyrste en tweyde persoon vöär en verweasen nå gruppen van tweye.

Naamwoorden

Oldsassiske (selvstandige) naamwoorden wördden volgens höär klasse up verskillende maneren eflekteerd. Hyrunder vind jy een oaversicht van de üütgangen vöär dag, een mannelik naamwoord mid een a-stamme:

dag m.
Naamval	Enkelvold	Meyrvold
Nominativ	dag	dagos
Genitiv	dages, -as	dago
Dativ	dage, -a	dagum, -un
Akkusativ	dag	dagos

An et ende van de oldsassiske periode begünnen de verskillen tüsken de naamwoordklassen te verdwynen, en üütgangen van de eyne wördden vake up de andere verbüging oaveredröägen, en vice versa. Dit was een ümvattend proces, wat dervöär sörgde dat de meystvöärkummende naamwoordklassen de minder vöärkummende vervüngen. As gevolg dårvan bleyven allinnig de vöärmålige klassen van de swakke n-stamme en de starke a-stamme in et middelsassisk ehandhaavd. Disse twey naamwoordklassen wördden an woorden to-evoogd dee neet allinnig historisk by et woord höyrde, mär volgde ouk de wortel van een woord.

Warkwoorden

De wyse van warkwoordvervoging in et oldsassisk kan ümskreaven wörden as een tüskenform van et oldengelsk en et oldneaderlandsk an de eyne kante, en et oldhougdüütsk an de andere kante. Anders as in et oldhougdüütsk en oldneaderlandsk, mär vergelykbår mid et oldengelsk, hevt et neet de dree verskillende warkwoordüütgangen in et meyrvold bewaard, se hadden allemåle -ad (ouk wel -iad of -iod volgens de verskillende warkwoordverbügingsklassen). Et oldsassisk had lykas et oldneaderlandsk, mär twey klassen van swakke warkwoorden, mid mär een pår oaverblyvsels van warkwoorden üüt de darde swakke klasse (namelik, in veer warkwoorden: libbian, seggian, huggian en hebbian).

Disse tabel givt een oaversicht van alle söäven oldsassiske starke warkwoordklassen en de dree swakke warkwoordklassen:

		Starke warkwoorden							Swakke warkwoorden
Vervoging	Vöärnaamwoord	'ryden'	'vlegen'	'helpen'	'breaken'	'spreaken'	'varen'	'(be)heyrsken'	'(ver)domen/ oordeylen'	'verklåren'	'seagen/ seggen'
Infinitiv		rīdan	fliogan	helpan	brekan	sprekan	faran	waldan	dōmian	mahlon	seggian
Antöynende wyse teagenswoordige tyd
	ik	rīdu	fliugu	hilpu	briku	spriku	faru	waldu	dōmiu	mahlo(n)	seggiu
	thū	rīdis	fliugis	hilpis	brikis	sprikis	feris	weldis	dōmis	mahlos	sages
	hē/it/siu	rīdid	fliugid	hilpid	brikid	sprikid	ferid	weldid	dōmid	mahlod	saged
	wī/gī/sia	rīdad	fliogad	helpad	brekad	sprekad	farad	waldad	dōmiad	mahliod	seggiad
Antöynende wyse verleaden tyd
	ik	rēd	flōg	halp	brak	sprak	fōr	wēld	dōmda	mahloda	sagda
	thū	ridi	flugi	hulpi	brāki	sprāki	fōri	wēldi	dōmdes	mahlodes	sagdes
	hē/it/siu	rēd	flōg	halp	brak	sprak	fōr	wēld	dōmda	mahloda	sagda
	wī/gī/sia	ridun	flugun	hulpun	brākun	sprākun	fōrun	wēldun	dōmdun	mahlodun	sagdun
Anvogende wyse teagenswoordige tyd
	ik	rīde	flioge	helpe	breke	spreke	fare	walde	dōmie	mahlo	seggie
	thū	rīdes	flioges	helpes	brekes	sprekes	fares	waldes	dōmies	mahlos	seggies
	hē/it/siu	rīde	flioge	helpe	breke	spreke	fare	walde	dōmie	mahlo	seggie
	wī/gī/sia	rīden	fliogen	helpen	breken	spreken	faren	walden	dōmien	mahlion	seggien
Anvogende wyse verleaden tyd
	ik	ridi	flugi	hulpi	brāki	sprāki	fōri	wēldi	dōmdi	mahlodi	sagdi
	thū	ridis	flugis	hulpis	brākis	sprākis	fōris	wēldis	dōmdis	mahlodis	sagdis
	hē/it/siu	ridi	flugi	hulpi	brāki	sprāki	fōri	wēldi	dōmdi	mahlodi	sagdi
	wī/gī/sia	ridin	flugin	hulpin	brākin	sprākin	fōrin	wēldin	dōmdin	mahlodin	sagdin
Gebedende wyse	Enkelvold	rīd	fliog	help	brek	sprek	far	wald	dōmi	mahlo	sage
	Meyrvold	rīdad	fliogad	helpad	brekad	sprekad	farad	waldad	dōmiad	mahliod	seggiad
Unvultooid deylwoord		rīdandi	fliogandi	helpandi	brekandi	sprekandi	farandi	waldandi	dōmiandi	mahlondi	seggiandi
Vultooid deylwoord		(gi)ridan	(gi)flogan	(gi)holpan	(gi)brokan	(gi)sprekan	(gi)faran	(gi)waldan	(gi)dōmid	(gi)mahlod	(gi)sagd

Anteykening:

• De darde swakke warkwoordklasse besteyt üüt mär veer warkwoorden (namelik libbian, seggian, huggian en hebbian); et is een oaverblyvsel van een oldere en groutere klasse dee in et oldhougdüütsk behölden is.

Syntaksis

De oldsassiske sinsbouw (syntaksis) verskilt up een antal punten van de hüdige sassiske dialekten. Een antal verskillen binnen te wyten an et vöälvüldige gebrüük van verbügingsformen by eigenskapswoorden (byvooglike naamwoorden) en warkwoorden – de woordvolgorde was byvöärbeald oaver et algemeyn wat vryer.

Ouk konden dubbele untkenningsformen sik in een sin upstapelen en mekare verstarken, in de moderne sassiske dialekten is dit minder gebrükelik, lykas in et moderne neaderlandsk en düütsk.

Skryvwyse

Et oldsassisk wördt in een antal geskrivten gebrüked, de skryvwyses verskillen noch wel eyns van mekare. In disse beskryvinge gebrüken wy vöär et gemak allinnig de enormaliseerde letters van de Heliand, en de klanken dee geleyrden traditioneel an disse letters toskryven. Wår spellingsafwykingen in andere teksten künnen wysen up signifikante üütspråkvarianten, wördt dit anegeaven.

Oaver et algemeyn kümt de skryvwyse van et oldsassisk vry good oavereyne mid dee van andere olde germaanske språken, so as oldhougdüütsk of gotisk.

• c en k wördden beide vöär de [k]-klank gebrüked. Lykas in andere westgermaanske dialekten, likt et derup dat de [k] as /ts/ of /kʲsʲ/ eklönken hevt as et döär i of e evolgd wördde. De letters c en x hadden de vöärköär by epalataliseerde formen, vöär /k/ wördde k en sums ch gebrüked as et evolgd wördde döär u, o of a (kuning vöär [kʏnɪŋk] 'kunning / koaning / köäning'; crûci vöär [kryːtsi] 'krüüs'; forsachistu vöär [forsakistuː] 'versaak jy / versaakst du').
• g stünd vöär [ɣ] of syn allofoon [ɡ]: brengian [brɛŋɡjan] 'brengen', seggian [sɛɡɡjan] 'seagen / seggen', wege [wɛɣe] 'weg' (dativ).
• et likt derup dat de g, in elk geval in een antal dialekten, de üütspråke [j] of [ʝ] had an et begin van een woord, mär allinnig as et döär i of e evolgd wördde. Dit völt af te leiden an vasteleagde formen as giār [jaːr] en gēr [jeːr] 'jår', de läste form wist up een starke oldfreeske invlööd.
• h stünd vöär [h] en syn allofoon [x]: holt [hɔlt] 'holt', naht [naxt] 'nacht'.
• i wördde vöär sowel de klinkers [ɪ] en [iː] as de meadeklinker [j] gebrüked: ik [ɪk] 'ik', iār [jaːr] 'jår'.
• qu en kw stünden altyd vöär [kw]: quāmun [kwaːmʊn] 'kwammen'.
• s stünd vöär [s], en tüsken twey klinkers in as [z].
• th wördde gebrüked vöär de [θ]-klank: thōhtun [θoːxtun] 'dochten'. ð wördde gebrüked vöär [ð], sümtyds wördde et ouk as dh eskreaven.
• u stünd vöär de klinker [ʊ] en [uː], of de meadeklinker [β] ~ [v], dee sporadisk in geskrivten anetröffen wördt as ⟨ƀ⟩, ⟨b⟩, ⟨u⟩, ⟨v⟩, of ⟨f⟩'.
• uu wördde gewoanlik vöär [w] gebrüked, de vöärlouper van de letter w.
• z kwam allinnig in een antal teksten vöär vanweagen oldhougdüütske invlööd.

Literatuur

See ouk Nedersaksische literetuur töt 1900

Een fragment üüt de Heliand, dee bewaard wördt in et Düütsk Historisk Museum

Der binnen slechts enkele teksten oavereleaverd, vöärnamelik döypgelovden dee de sassen af mosten leagen up bevel van Karel de Groute. De eynigste literäre tekste dee bewaard ebleaven is is de Heliand en fragmenten van de Oldsassiske Genesis. Dårnåst binnen de belangrykste bronnen:

• Beda-homily (Homilie Bedas)
• Credo (Abrenunciatio diaboli et credo) → oldsassiske döypgelovde.
• Essener Heberegister
• Oldsassiske döypgelovde
• Westfålske bychte (altsächsische Beichte, altwestfälische Beichte)
• Trierer bloodseagen (de.wikisource)
• Spurihalz (Wiener Pferdsegen) (de.wiksource)
• Wurmsegen (Wiener Wurmsegen) (de.wikisource)
• Gernroder psalmenkommentaar

Vöärbealdtekste

Fragment üüt de Heliand, wårin up een episke wyse de beginvarsen üüt et tweyde kapittel van et Evangely nå Lukas nåverteld wördt:

Thô ward fon Rûmuburg rîkes mannes bar alla thesa irminthiod Octaviânas ban endi bodskepi obar thea is brêdon giwald cuman fon them kêsure cuningo gihuilicun, hêmsitteandiun sô wîdo sô is heritogon obar al that landskepi liudio giweldun. Hiet man that alla thea elilendiun man iro ôdil sôhtin, helidos iro handmahal angegen iro hêrron bodon, quâmi te them cnôsla gihue, thanan he cunneas was, giboran fon them burgiun. That gibod ward gilêstid obar thesa wîdon werold.

Do richtde de rykshear vanüüt Romebörg, Octavianus, an alle volken een ban en boudskap, breyd verspreided döär de keiser verkundigd an de koaningen in syn ryk: inheymske vorsten, hartogen dee oaveral in wyde windstreaken et bewind voorden. Wee argens anders verbleyv, most syn arvgood söken, in syn gebeed verskynen vöär de bouden van syn hear. Ydereyne güng nå de streak wår syn volk vandån kwam, nå de börg wår hee geboaren was. Nå et gebod lüüsterden se in de wyde wearld.

Bibliografy

Bronnen

• Galleé, Johan Hendrik (1910). Altsächsische Grammatik. Halle: Max Niemeyer.
• Lasch, Agathe (1914). Mittelniederdeutsche Grammatik. Halle: Max Niemeyer.

Algemeyn

• Euler, Wolfram (2013). Das Westgermanische - von der Herausbildung im 3. bis zur Aufgliederung im 7. Jahrhundert - Analyse und Rekonstruktion (Westgermaansk - van de stichting in de 3. eyw tot an de untbinding in de 7. eyw - analyse en rekonstrukty). 244 bls., in et düütsk mid engelske samenvattinge, Londen/Berlyn 2013, 978-3-9812110-7-8.
• Rauch, Irmengard (1992). The Old Saxon Language. Berkeley Models of Grammar: Peter Lang Publishing.
• Ringe, Donald R. en Taylor, Ann (2014). The Development of Old English - A Linguistic History of English, vol. II, 632 bls. 978-0199207848. Oxford.
• Holthausen, Ferdinand (1923). Altsächsisches Elementarbuch. Ulan Press.

Leksikons

• Tiefenbach, Heinrich (2010). Altsächsisches Handwörterbuch / A Concise Old Saxon Dictionary. De Gruyter.
• Gerhard Köbler: Altsächsisches Wörterbuch, (3. üütgåve) 2000ff. (oldsassisk woordebook)

Eksterne geskydenisse

• Robinson, Orrin W. (1947). Old English and its closest relatives. Stanford: Stanford University Press.
• Helfenstein, Jacob (1901). Comparative Grammar of the Teutonic languages. Oxford: Forgotten Books.
• Meidinger, Heinrich (1923). Vergleichendes Etymologisches Wörterbuch Der Gothisch-Teutonischen Mundarten. Ulan Press.
• Schade, Oskar (1923). Altdeutsches Lesebuch. Ulan Press.
• Ammon, Hermann (1922). Repetitorium der deutschen sprache, gotisch, althochdeutsch, altsächsisch. Michigan: University of Michigan Library.

Üütgånde verwysingen

 Test-Wikipedia up Oldsassisk

Commons: Oldsassisk - plaatjes, filmkes en/of gelüüdsbestanden.

• Einführung in das Altsächsische (Inleiding tot et oldsassisk) döär Roland Schuhmann (in et düütsk); kopy up Internet Archive
• Galleé, Johan Hendrik (1910). Altsächsische Grammatik. Halle: Max Niemeyer. (up Internet Archive)

Dit artikel is eskreaven in et westveluwsk, in de Nysassiske Skryvwyse.