Oldfreesk

Et terreinverlees van et freesk in Neaderland en Düütskland döär de eywen hinne

Et oldfreesk was de westgermaanske taal dee in de middeleywen döär de freesken an de Noordseyküst van Noordwesteuropa spröäken wordde. Et was dårmid de vöärlouper van de moderne freeske talen. Et oldfreesk untwikkelde him ruweg rund de 7. eyw uut et protofreeske dialekt van et noordwestgermaansk. Et was een beholdende taal, dee pas rund 1550 sodånig veranderd was, dat der van middelfreesk spröäken worden kan. Umdat de eyrste oldfreeske tekst uut de 12. eyw dateert, wordt de oldfreeske periode ouk wel umskreaven as dürend van 1150 tot 1550. Disse taal is benamens oaverleaverd in de form van oorkundes en wetsteksten. Wel bestån der oldere inskriptys dee skreaven binnen in anglofreeske runen, mar dat binnen der neet slim vöäle, en butendat vake vöär meyrdere uutleg vatber.

Taalgebeed

Et freesk wordde in de middeleywen in een vöäl grouter gebeed spröäken as dat vandage de dag et geval is. Dodestyds kun tot et freeske taalgebeed reakend worden: sowat et heyle küstgebeed van Seywsk-Vlaanderen tot et land Wursten an de andere kante de Waesermunding, mid dårby de Waddeneilanden van Westfreeskland tot en mid Wangeroog, et isoleerde eiland Helligoland, in de Düütske Buchte, de küst van Noordfreeskland, et skyreiland Eiderstead inbegreapen, en alle noordfreeske eilanden. An et begin van de oldfreeske periode sal et freesk når alle gedachten ouk buten dat gebeed in gebruuk west hebben as een handelstaal en möägelik as lingua franca.

Gåndeweg de oldfreeske periode wordde et freeske taalgebeed lykewel stådigan kleiner. Teagen et ende van dee periode wordde et freesk ten westen van Vlieland inkeld noch spröäken up Texel, in Noordholland boaven et IJ (mar neet in Kennemerland), in Süüdholland in de umkryten van De Kaag, en in Seyland in Zierikzee en umkryten. Vearder höyrden do ouk Freeskland en Noordfreeskland noch altyd tot et freeske taalgebeed, mar was dat in de Grönninger Ummelanden en Oustfreeskland al flink an et ofbrokkelen. Rund 1600 was de teagenwoordige provincy Grönningen geheyl untfreesked raked, wyls in Oustfreeskland inkeld noch et noordelike Harlingerland, de meyrste Waddeneilanden, et land Wursten en et Säälterland an et freesk bleaven vasteholden. Underwyls hadden ouk et oustfreesk en et noordfreesk der eigen losmaked van et westlauwersk freesk en wären de beide talen begunnen an een eigen untwikkeling.

Geskydenis

De oldste oaverleaverde freeske tekst was lang een fragmentariske psalmvertaling uut et ende van de 12. eyw, mar in 2015 wordde in een vearders latynsktalig manuskript een korte notity in et oldfreesk untdekked, bestånde uut de woorden Lesa mi, helpe mi ("Verlos my, help my") en herte ande lenden god ("Harte en nyren God"), dee dateert uut de periode 1100-1125. Alle andere oaverleaverde teksten, vöäral rechtshandskriften, binnen van de 13. eyw of later. De meyrsten dateren uut de 14. eyw en 15. eyw, want tüsken 1300 en 1500 beleavde et freesk as skryvtaal een groute blööytyd. Et wordde bruked in alle facetten van et bestüür in Freeskland, en was so belangryk dat al rund 1485 et eyrste drukkede book in et freesk verskaen, de sonöömde Freeska Landriucht (oldfreesk vöär et freeske landrecht). Dat is vöär so'n kleine taal slim seldsem, döärdat de bookdrükköänst amper 35 jår eyrder uutvünden was.

Umdeby 1500 kwam an de blööytyd van et freesk lykewel abrupt een ende. Vöär een grout deyl was dat een gevolg van de veroavering van westlauwersk Freeskland döär Albrecht van Sassen, dee de rechten oaver dat gebeed in 1498 in handen kreagen had. Dee trük nå dee tyd een grout antal butentlandske ambteners an en vervung et freesk as bestüürstaal döär et hollandsk. Et freesk wordde wearummedrungen når et platteland, wår et, relativ isoleerd van et hollandsk döär de minne verbindings van dee tyd, as spreaktaal van sowat de heyle bevolking voordleavde. Et ende van de oldfreeske periode, dee rund 1550 te book ståt, valt samen mid de teruggeval van skryv- når spreaktaal. Dårnå spreaken wy van middelfreesk, een taalform dee pas rund 1820 stådigan in et moderne nyfreesk oavergån sol. Taalkündig seen is et groutste verskil tüsken et oldfreesk en et middelfreesk et feit dat et oldfreesk noch een naamvallesysteem had, wyls dat by de oavergang når et middelfreesk verdwaen of tenminsten in unbruuk raked was.

Varianten van et oldfreesk

In et oldfreesk kan een verskil maked worden tüsken vrogge en late formen. Rund 1400 is der wat dat angåt stådigan een verandering te verneamen in de skrivtelike bronnen. Dat verskil is so grout dat de taalkündigen Reitze Jonkman en Arjen Versloot van mening binnen dat al et skreaven freesk van nå et jår 1450 eins tot et middelfreesk reakend worden moaten sol.

Vergelyk in de tabel hyrunder de vrogge en late oldfreeske formen mid mekäre:

woord	vrog oldfreesk (1300)	laat oldfreesk (1450)
wêze	wesa	wessa
dat	thet	dat
hja	hia	hyae
wurd	word	wird
wat	hwat	haet
foar	for	for

Vergelyking mid andere westgermaanske talen

Oaver et algemeyn kümt et oldfrysk stark oaverene mid et oldingelsk (of angelsassisk). So deylt et bygelyks in de palatalisåty van veläre midklinkers, dee krekkengelyk in et oldingelsk vöärkümt. Düs wyls de süüdwestgermaanske talen oldsassisk en oldneaderlandsk et veläre bygeluud an et ende van dag behölden, kraeg et oldfreesk dårvöär dei, en et oldingelsk dæġ (uutspråke: [dæj]). Assibilåty is een ander ingveonisme, een taalkündige vernying dee wel in de noordwestgermaanske talen vöärkwammen, mar neet in de hougdüütske talen, en mar sporadisk in de neaderfrankiske talen. Dårdöär wordde de beginklank van "karke" in et oldfreesk tziurke en in et oldingelsk ċiriċe (uutspråke: [ʧiriʧe]), wyls et in et oldsassisk en et oldneaderlandsk (dat beide neaderfrankiske talen binnen) kirika blaev. Vearder behöld et oldfreesk van alle kontinentåle westgermaanske talen et langst de stemhebbende th (van et ingelske this) en stemlouse th (van et ingelske thin), tot de 13. of möägelik selvs de 14. eyw, wyls dee klank do in et oldsassisk en et oldneaderlandsk al lang vervangen was döär een [d], een verandering dee al in de 19. eyw in et oldhougdüütsk begunnen was.

In de tabel hyrunder worden verskillende oldfreeske woorden mid vertalings van andere westgermaanske talen vergeleaken:

woord	oldfreesk	oldingelsk	oldsassisk	oldhougdüütsk
fet	fet	fæt	fat	faz
man	mon	mann	mon man	man
moanne	monath	monaþ	monath manuth	manod
rêd	red	ræd	red rad	rat
oar	othar	oðer	oðar	andar
fiif	fif	fif	fif	fimf
ús	us	ús	us	uns
tsjerke	tziurke	ċiriċe	kirika	kirihha
lizze	ledza	leċġan	leggian	legen
hynder hoars	hors	hors	hors hros	hros

Oaverleaverde teksten

Eyrste bladsyde van et Freeska Landriucht, et eyrste drukkede book in et oldfreesk, daterend uut umdeby 1485.

Et groutste deyl van de geskrivten dee in et oldfreesk bewaerd bleaven binnen, binnen rechtsteksten. Dee binnen benamens oaverleaverd in sesteen kodeksen en eyn drukked book. De teksten worden döärgåns indeyld up grund van geografiske kumof:

• tüsken Lauwers en Waeser:
  • Eyrste Riustringer Kodeks (R1)
  • Tweyde Riustringer Kodeks (R2)
  • Brookmerbreev
    • Eyrste Brookmer Handskrivt (B1)
    • Tweyde Brookmer Handskrivt (B2)
  • Eyrste Emsinger Handskrivt (E1)
  • Tweyde Emsinger Handskrivt (E2)
  • Darde Emsinger Handskrivt (E3)
  • Fivelgoer Handskrivt (F)
  • Eyrste Hunsinger Kodeks (H1)
  • Tweyde Hunsinger Kodeks (H2)

• tüsken Lauwers en Vlieland:
  • Kodeks Unia (U)
  • Jus Municipale Frisonum (J)
  • Kodeks Aysma (A)
  • Kodeks Roorde (Ro)
  • Kodeks Parisiensis (P)
  • Kodeks Furmerius (Fs)
  • Freeska Landriucht (olde druk) (D)

• tüsken Vlieland en Zwin
  • uut dit gebeed binnen geyn teksten in et oldfreesk oaverleaverd.

Vöärbealdtekst

Uut et Fivelgoër Recht:
oldfreesk	moderne vertaling
1. Hueth is riucht? List ende kenst riuchtis ande godis. 'Riuchtes', thet queth rethelika thinga ande riuchtelika thinga, alsa bithiut hit thi paws. 2. Hwet queth thet wird 'godis'? Nethelikera thinga and erlikera thinga, sprecht thi kaiser. 3. Hv monich riucht ister? Twa, en godelic ende en manslic; thet erste is thi onbern, thet other scoltu lernia; thet en hath naturalis, thet other ciuilis.	1. Wat is rjocht? Wittenskip en kennis fan it rjocht en it goede. 'Fan it rjocht', dat betsjut ferstannige dingen en rjochterlike dingen, alsa tsjut de paus it. 2. Wat betsjut it wurd 'fan it goede'? Nuttige dingen en earlike dingen, sprekt de keizer. 3. Hoemannich rjocht is der? Twa, in godlik en in minslik; dat earste is dy oanberne, it oar silsto leare; it ien hjit naturalis, it oar civilis.

Uutgånde verwysings

• Et oldfreeske recht in de kanon van de freeske geskydenis
• Een päär oldfreeske teksten up de freeske versy van Wikibronnen

Bronnen / wellen:

referentys: bronnen: Boelens, K., et al., Twataligens: Ynlieding yn Underskate Aspekten fan de Twataligens, Leeuwarden, 1981 (Fryske Akademy), ISBN 9 06 27 30 086. Bremmer jr., Rolf H., A Bibliographical Guide to Old Frisian Studies, Odense, 1992 (Odense University Press). Bremmer, Rolf H.; Johnston, Thomas S.B.; en Vries, Oebele, under red. van, Approaches to Old Frisian Philology, Amsterdam/Atlanta, 1998 (Rodopi). Bremmer, Rolf H.; Laker, Stephen; en Vries, Oebele, under red. van, Advances in Old Frisian Philology, Amsterdam/New York, 2007 (Rodopi). Bremmer, Rolf H.; Meer, Geart van der; en Vries, Oebele, under red. van, Aspects of Old Frisian Philology, Amsterdam/Atlanta, 1990 (Rodopi). Bremmer, Rolf H., An Introduction to Old Frisian: History, Grammar, Reader, Glossary, Amsterdam/Philadelphia, 2009 (John Benjamins Publishing Company). Hofmann, Dietrich, en Popkema, Anne Tjerk, Altfriesisches Handwörterbuch, Leeuwarden, 2008 (Fryske Akademy). Hofstra, T., Oudnoors I, Grönningen, 1996. Jonkman, Reitze J., en Versloot, Arjen P., Tusken Talen, Leeuwarden, 2008 (Afûk). Sjölin, Bo, Das Altfriesische, in: Anthonia Feitsma, W. Jappe Alberts en Bo Sjölin, Die Friesen und ihre Sprache (Nachbarn, band 32), 1987. Vries, Oebele, under red. van, Asega, Is het Dingtijd?: De Hoogtepunten van de Oudfriese Tekstoverlevering, Leeuwarden/Utrecht, 2007 (Steven Sterk). Hutterer, Claus Jürgen, Die Germanischen Sprachen, Wiesbaden, 1987 (2. druk), ISBN 3 92 23 83 521. Vöär andere bronnen en veardere literatuur, kyk up: Notes en References, up disse syde.

Dit artikel is skreaven in et stellingwarvsk, in de Nysassiske Skryvwyse.