Herman Bezoen

Herman Lambertus Bezoen (Eanske, 19 april 1908 - Soest, 2 augustus 1953) was een Twèentse taalkundige. Hij hef een bulte wark verzet binnen de Nedersaksische taalkunde en was, mit Jan Naarding, oprichter van de tweede riege van de Driemaandelijkse Bladen, tiedschrift veur taal en volkslèven in 't oosten van Nederlaand. Bezoen was iene van de lu die heur 't hardst inzetten veur een leerstoel Nedersaksisch en een wetenschoppelijk Nedersaksisch Instituut, die der in 1953 an de Rieksuniversiteit Grunning kwamen.

Opgruien en studie

Bezoen zien volk, Jan Bezoen en Aleida Arink, dreven een hotel-kefé-restaurant mit daansgelegenheid, daor as hiel wat paarties menare leerden kennen in de tied rond de Eerste Wereldoorlog. Hij had twee zussen. As jonggien zwörf e vake rond en kwaamp zo in de kunde mit de Twèentse taal en volksgebruken. An 't Gemientelijk Lyceum in Eanske haalde hij in 1927 zien HBS-B-diploma en 't Staotsexamen alpha. 't Aandere jaor begunde e een studie Nederlaandse Lettern an de Stedelijke Universiteit in Amsterdam. Zien bedoeling was um hum te bekwamen in filologie, lexicologie en dialectologie.

Hij völt al rap op deur hum in een college as eerstejaorsstudent te mengen in een discussie mit olderejaorsstudenten. Bezoen was drok op wat Amsterdam te bieden had. Hij gunk der de betere boekantiquairs bijlanges en deu fikse bibliografische kennis op. In 1935 deu-r-e zien doctoraalexamen, mit as heufdvak Nederlaandse taal- en letterkunde en as bijvakken neie geschiedenis en Oldsaksisch.

Vrogge anstellings en internering

Bezoen kreeg, in een tied det ofestudeerden bekaant gien vaste betrekking vunden, een tiedelijke anstelling an de Rieks-HBS in Dèventer. Toen as 't hum niet lokte um veur 't Woordenboek der Nederlandsche Taal in Leiden an de slag te gaon, vertrök e naor Nederlaands-Indië. Daor gunk e begun 1937 an 't wark op 't Lyceum en de HBS in Batavia en een half jaor later an de HBS in Buitenzorg. In 1938 reisde e tiedelijk naor Amsterdam veur zien promotie; de titel van zien dissertatie was Klank- en vormleer van het dialect der gemeente Enschede. Zien promotor was de in 't Nedersaksisch especialiseerde Zwolse taalkundige Gesinus Gerhardus Kloeke.

Weerumme in Indië wördden Bezoen rond 1942 interneerd deur de Japanners, die de kelonie bezet hadden. Hij bleef vier jaor in gevangenschop en gunk in meie 1946 terogge naor Nederlaand. Daor was een lerarentekört, en Bezoen wördden anesteld an de HBS van Coevern. In 1952 gunk e an de slag an de Rieks-HBS in Amersfoort.

Schrieverije

Al in de jaoren dartig schreef Bezoen geriegeld artikels, vake aover Twèentse woorden, veur taalkundige bladen. In Nederlaands-Indië warkte hij an een boek, Taal en volk van Twente. Volgens WIEISWIEinOverijssel verstopte zien vrouwe 't manuscript in de grond in 't vrouwenkaamp daor as ze in gevangenzat, waordeur 't bewaord bleef en in 1948 uutegeven kun wörden. Volgens taalkundige Harrie Scholtmeijer gunk 't oorspronkelijke manuscript in 't jappenkaamp in vlammen op en begunde Bezoen aovernei. Aanders as in zien dissertatie, stunden in Taal en volk van Twente gien ofzunderlijke klaanken en vörmen centraal, mar hiele woorden, die aj op heur beurte niet lös kunden zien van de Twèentse taalgebruker. Veur Bezoen was 't Twèents gien abstract taalsysteem, mar een concrete weergave van hoe of 't volk dacht en lèefde. Taal- en volkskundige Piet Meertens schreef aover 't boek:

"Meer nog dan door zijn dissertatie zal de naam Bezoen door dit boek blijven voortleven. Hij schreef het voor alle Twentenaren, voor de boeren, de kantoorbedienden en de fabrieksarbeiders zowel als voor de onderwijzers, de handelsreizigers en de fabrikanten. Het is een welsprekend getuigenis van een diep inzicht in het wezen van de Twentse volkstaal en van een rijke kennis van haar woordenschat. Het is bovendien een vurig pleidooi voor het hooghouden van het dialect".

In zien Coevernse tied bewarkte Bezoen de 23ste drok (1951) van 't Verklarend handwoordenboek der Nederlandse taal van Koenen-Endepols. Mit de Drèentse taalkundige Jan Naarding zette hij in 1949 de tweede riege (de "Nieuwe Serie") op touwe van de Driemaandelijkse Bladen, tiedschrift veur taal en volkslèven in 't oosten van Nederlaand. Dit akkedemisch oriënteerde tiedschrift, daor as e zölf ok artikels an bijdreug, was al opezet in 1901, mar was in 't crisisjaor 1931 opeholden te verschienen.

In 1952 verzörgde hij een uutgave van Het Dumbar Handschrift: Idioticon van het Overijssels in het einde der achttiende eeuw samengesteld door Gerhard Dumbar - Deventer, Herman Scholten - Haaksbergen en Jan Arend de Vos van Steenwijk - Vollenhove. An Dagblad Tubantia dreug e een streektaalrubriek bij.

Inzet veur een leerstoel Nedersaksisch

Op de Akademiedagen in 1950, een bijienkomst van taalkundigen, preut Bezoen aover "Verleden, heden en toekomst van de dialectstudie van Overijssel en de Achterhoek". In dizze rede maakte hij hum stark veur de komst van een hoogleraarschop Nedersaksisch. Een zukse leerstoel kwaamp der in 1953 an de Rieksuniversiteit Grunning, daor as det jaor ok 't Nedersaksisch Instituut opericht wördden veur de bestudering van 't Nedersaksisch. Bezoen was de gedoodvarfde eerste hoogleraar Nedersaksisch, mar in zien stee wördden de taalkundige Klaas Hanzen Heeroma anesteld. Dizzend was in Zwolle opegruid, mar kwaamp uut een Fries gezin van Terschelling en preut zölf gien plat, waordeur een bulte oostersen hum veureerst niet zagen as iene van heurende.

Volgens Harrie Scholtmeijer in Mörn! Taalgids Overijssel (2006) was de anstelling van Heeroma 't gevolg van de umstandigheid det G.A. van Es, neerlandicus an de universiteit in Grunning, niet wol det de "regionalistische beweging" (die meer andacht wol veur regionale taal, cultuur en zölfbeschikking) daor een voete an de grond zol kriegen. As der dan toch een hoogleraarschop Nedersaksisch mus komen, smeuk 't Van Es bèter det de post deur een butenstaonder beklied zol wörden.

Mit zien inzet veur de wetenschoppelijke bestudering en maotschoppelijke erkenning van 't Nedersaksisch maakte Bezoen diel uut van de Nedersaksische Beweging, een körte periode in de jaoren vieftig det der alderhaande initiatieven ontstunden um 't Nedersaksisch te beholden, te bestuderen, een bèter anzien te geven en ok as schrieftaal uut te bouwen, mit een aoverkoepelnde schriefwieze. Scholtmeijer schrif:

Samen met de Drent Jan Naarding, de Groninger Kornelis ter Laan, en de Bentheimer Arnold Rakers behoort de Twent Herman Bezoen tot de founding fathers van de Nedersaksische Beweging in Nederland, zeker van de wetenschappelijke poot daarvan.

Vurtraken

In 1953, tiedens een rit op de motor mit zien zeuntien achterop, zag de 45-jaorige Bezoen bij een onbewaakte aoverweg bij Soest een tweede trein aover 't heufd. Hij was op slag weg; zien zeuntien aoverleefde de botsing. Naor anleiding van 't ongelok schreef Jan Naarding 't gedicht "Vraoge bij 't henbrengen van een vrund", in 1966 openeumen in de bundel Dååd en drööm (Daod en dreum). Daoruut, anepast naor de officiële Drèentse spelling:

"Op de weerumreis koj dus an,"
hef' mij de dag derveur nog schreven.
"'t Hef allang ies wezen zuld,
en aaltied is 't er weer bij bleven!"

[...]

Kepot stao'k bij zien graf. In 't hart
he'k zeert' van twiefel, stillijk klagen:
Zint wij het die de pèerde ment,
of veurt oes 'n aander op de wagen?

Van de Benthemer taalkundige Arnold Rakers verscheen 't artikel 'De Graofschup Bentêm en Twênte; för Willem Dingeldein en Herman Bezoen' in 't Bentheimer Jahrbuch 1954 (ok de taalvorser Dingeldein was in 1953 uut de tied ekomen). Bezoen zien aoverlieden kwaamp juust toen e in de weer zol hebben egaone mit alderhaand plannen en publicaties. Piet Meertens sprak naoderhaand aover de "unvollendete Symphonie" van Bezoen.

Herman Bezoen stund bekend as iene die knap verbraand kun wezen as iets hum niet anstund. Ok zol e een stiemse vent ewest hebben. An de aandere kaante had e 't imago terogholdend te wezen, en was e volgens Jan Naarding daonig bleu. Ok had e ongebrukelijke eigenschoppen: as e gien rieme veur de bokse veurhaanden had, zol e röstig een touw gebruukt hebben, en in de trein lag e laankuut op de baanke.

Bronnen

• WIEISWIEinOverijssel aover Herman Bezoen
• Scholtmeijer, Harrie (2006), Mörn! Taalgids Overijssel, Assen: In Boekvorm Uitgevers bv

Dit artikel is eschreven in 't Zuudwest-Drèents.