Brogge (bouwwark)

Een brogge

Een brogge is meestentieds een verbiending over een revier of een aander waoter, een oeververbiending, mar kan oek een verbiending ween over een kloof of enig soort gat. Een brogge wonnen, as 't over een aandere weg of spoorliende hinne geet, oek wel een viaduk eneumd. Een aquaduk is een brogge waorover gien verkeer geet, mar waor wè waoter overhinne streump.

Geschiedenisse

De eerste broggen wanen eenvoudige houten stammen of planken dee gebruuk wönnen um over een kleine beek hinne te koemen. Daornao wönnen der broggen van steen emaak, dee eigenlijks allinnig bedoeld wanen um 't hout te ondersteunen. De boogbrogge van netuursteen mit cement wönnen veur 't eers gebruuk deur de Romeinen. Veule van disse broggen hemmen de eeuwen deurstaon. Van keien emetselen broggen verschenen nao de Romeinse tied.

Mit de koms van de industriële revelusie verschenen in de 19e eeuw smeediezeren broggen, mar eers nao de uutviending van staol wönnen 't meugelijk ech lange broggen te gaon maken. Tegensworig wonnen oek veule broggen emaak van beton. De broggetechniek ontwikkelt zich alsmar veerder en de broggen wonnen dan oek alsmar langer.

Nedersaksisch

De Hanzebaoge aover de Iessel bij Zwolle

• Achterhoeks: brugge
• Drèents:
  • brog(ge), brug(ge)
  • bat (KVD, MD, ZOV), batte (ZOV, ZWN, VK), badde (VK), batting (ZWZ), badding (ZWZ) - een plaanken broggien, lös of vaste, vake in de veengebieden
  • spikke
  • steg(ge) (ZWZ) - een klein broggien
  • til (ZOZ, KVD), tille (ZWZ) - een plaanken broggien
  • vlonder, vonder - een plaanke, mit leuning, oaver een sloot
• Grunnegs:
  • brog, brug(ge)
  • badde
  • til - Oldgrunnegs woord van Fraise òfkomst*
  • holtje - veur n holten brog (bestaait voak oet ain plaank, mòr n hoogholtje bv nait)
• Stellingwarfs:
  • brogge
  • batte - veur een hoolten broggien**
  • tille - veur een hoolten broggien
• Tweants:
  • algemeen: brugge
  • spikke (loopplaanke)
  • voonder (loopplaanke)
  • batting (Vjens)***
• Veluws: brog(ge), brug(ge)

*Zoas Staintil over Auwerderdaip, n 17e-aivse boogbrogge mit keermuren van bakstain en zaandstain. De ploatsnoam Doodstil mout man den ook begriepen as doods-til en nait as doodse stilte.

**'In woorden als bod 'bord', batte 'bart, houten bruggetje', koste 'korst', dat wil zeggen na korte klinkers, treden een t, d, s en z op die worden gearticuleerd met een licht terugkrullende tongpunt, een overblijfsel van een r in een oudere taalfase.' Uut Henk Bloemhoff (2008), 'Stellingwerf', in Henk Bloemhoff, Jurjen van der Kooi, Hermann Niebaum en Siemon Reker (red.), Handboek Nedersaksische Taal- en Letterkunde, Assen: Van Gorcum, blz. 183

***'Meestal was [de timmerwaaikplaase] 'n hölt'n löösie, de schaafboanke in de midd'n en òn wierskoant'n vòn de boanke 'n paa oole battings um waaver hèn te loop'n, wònt ne vloor zat t'r aait neit in'. Uut 'Timer'n in vroeger dääge', in Eshuis e.a. (1989), Vjenneproot