Oldgrunnegs
t Oldgrunnegs (±1400 - ±1600[1]) is de toalperiode van t Grunnegs, dou t de eerste grote Saksische invlouden heur waark doan haren op t Oostlaauwers Frais in Ommelanden. Véúr dizze invlouden, wuir der Oldfrais proat in dizze kontrainen. Dit prozes von stee in haile gebied tuzzen Laauwers en Wezer.
Oet vonsten van olle braiven, blikt dat t Oldgrunnegs hail veul op t tegenswoordege Selterfrais leken mouten het. Ook zol t nog typisch Fraise kenmaarken had hebben.
De andere Grunnegse toalperiodes binnen Middelgrunnegs en Nijgrunnegs.
Ingvaeoonse substroat[bewark | bronkode bewarken]
De Fraise kenmaarken woar of net over proat wör hebben aals te môken mit de Inveaoonse substroat. Dizze Ingvaeoonse substroat komt veur in aal Skandinoavische toalen (Deens, Noors en Sveeds), t Engels, t Frais en t Westfloams (tegenswoordeg in mindere moat).
-eijn[bewark | bronkode bewarken]
n Typisch kenmaark van de Invaeoonse toalen is t Leegduutse -egen (bieveurbeeld in "regen") opbuten veur t Engelse -ain (rain [reen]), t Deense -egn of -ejn (regn [rain]) en t Fraise -ain of -in (rain). In t Oldgrunnegs wör dit -eijn (reijn), woarbie de -eij as -ij oetsproken wör. Dit wör ook broekt bie -eg, bieveurbeeld t Leegduutse "weg", wat dou "weij" (Engels way, Deens veg [wai]).
g[bewark | bronkode bewarken]
De g wör in t Oldgrunnegs oetsproken as kh, zo as ien t Duutse guten tag. Doarnoast wör, op stee woar wie tegenswoordeg de g zèggen, de g ook wel ais vothoalen. t Hierbovenstoande veurbeeld van weg-weij is n goud veurbeeld hiervan en lôt ook zain dat t tegenswoordeg ook nog aal in de skandinoavische toalen veurkomt. Denk bieveurbeeld aan t Deense veg (waj), t Zweedse Göteborg (Jeutèbor) of de Engelse woorden yard (Oldgrunnegs: jaerd, Duuts: garten) en fly (vlaij, Grunnegs: vlaig) en t nog aal broekte Grunnegse woorden jat (Nederlaands: gat), slaai (Nederlaands: sleg) en jier (Nederlaands: gier).
tsi-[bewark | bronkode bewarken]
Ook wör tsi- broekt veur t Leegduutse k-, bieveurbeeld "kirche", wat "tsiurk" (Engels: church, Frais: Tsjerke) wör. Dit wuir ook broekt bie woorden as "kans" (tsiaens [tsjens], Engels chance) en "kaas" (tsiaes [tsjees], Engels: cheese, Frais tsiis).
-skip/-schip[bewark | bronkode bewarken]
Wat in t Nederlaands -schap is en in t Nijgrunnegs -schop, wör in t Oldgrunnegs zègd as -schip of -skip. In t Frais is dit ook -skip, bieveurbeeld "selskip", wat in t Oldgrunnegs "geselschip" was.
th-[bewark | bronkode bewarken]
In t Oldgrunnegs wuir de Leegduutse d- vertoald as th- (ook ð of þ), zo as dat in t Engels nog aal doan wordt, bieveurbeeld in "third". In t Oldgrunnegs wör dit "thredde", zo as in t Oldfrais. t Westlaauwers Frais het de th- opbuten worden veur t- ("trêde"). t Woord "thredde" is loater veraanderd worden in "dredde" en vanôf t Middelgrunnegs opbuten worden veur worden veur "darde".
n Oetzöndern zègt os ook dat de th ook wel ais inwizzeld is veur j. Zo wör "doe" vrouger as "thu" schreven, woarnoar bie de meervoldsvörm en beleefdhaidsvörm de th inwizzeld wör veur j, dus "joe". Dizze veraandern het ook in t Engels steevonden: "thou" wör "you".
ae[bewark | bronkode bewarken]
De kombinoatsie ae, dat ook wel schreven wör as ä wordt oetsproken as de ae nou nog ien t Stellingwaarfs oetsproken wordt (/æ/) en wör broek op verschaaidene steden woar of t Leegduuts a broekt. Veurbeelden hievan binnen dat-daet (Deens det, Engels that, Selterfrais dät), waar-waer (Engels where, Frais wêr). In t Middelgrunnegs bleef man dizze kombinoatsie wel schrieven, môr de oetsproak veraanderde in oa.
sk[bewark | bronkode bewarken]
Aals wat in t Leegduuts sch wör, was in t Oldgrunnegs sk, bieveurbeeld wasch-wask (Deens "vask"), vriesch-vreesk (Frais: "Frysk"), visch-visk (Deens "fisk"), schaap-skeep (Frais: "skiep"), schael-skaele (Engels: "scale").
Woordschat[bewark | bronkode bewarken]
Ook bie de woordschat was t Grunnegs nog staark verwant aan de Invaeoonse toalen. Veurbeelden binnen "bern" (Frais bern, Deens barn) en efter (Frais en Deens efter, Engels after).
Hoogduutse invlouden[bewark | bronkode bewarken]
unde[bewark | bronkode bewarken]
De hoogduutse u wör in t Grunnegs ook nog broekt bie t Nijgrunnegse woord "en"/"ìn". Zo zee man doudestieds "unde", in tieds dat t Midleegduuts "ende" broekte.
spèllen[bewark | bronkode bewarken]
Summege bronnen lôten ook taikens zain van Duutse invlouden wat de spèllen aangaait. Dit is logisch, omreden t Hoogduuts n belaangrieke standerdtoal worden was in t Noord -en Oostzeegebied; t gebied woar de politieke aandocht van Grunnen in dij tied veuraal noar tou gong. Zo wör in de loatere joaren aingoal meer ä schreven in stee van ae en wör t broeken van de v veulal wizzeld veur f. Dou Grunnen toutrad bie de Unie van Oetrècht draaide de politieke aandoch van noordoost noar zuudwest, woardeur de spèllen doarnoa aan t Nederlaands aanpaast wör.
Invaeoons én Hoogduuts[bewark | bronkode bewarken]
ks[bewark | bronkode bewarken]
In t Oldgrunnegs haar de ks-wizzel nog nait stee vonden. Dit betaikent dat alles woar man tegenswoordeg in t Leegduuts -ss (Grunnegs -zz) veur zègt, dou -ks was. n Veurbeeld hierveur is t Nederlaandse "wissel", dat doudestieds in t Grunnegs "wixel" was. In t Hoogduuts (wechsel), t Deens (veksel) en t Frais (wiksel) komt dit nog aal veur. n Goud overbliefsel van dizze ks-wizzel is de noam "Texel".
ft[bewark | bronkode bewarken]
Zo as in t Hoogduutse "kraft", wör de Leegduutse cht wizzeld veur ft. t Woord "kracht"' wör "kraeft" (Frais krêft), t woord "zacht" wör "saeft" (Engels soft) en t woord "lucht" werd "loft" (Duuts luft). Begun 20e aive zee man veur de vergongen tied van t waarkwoord "kopen" nog "ik kofde", wat tegenswoordeg binoa nait meer sègd wordt. Deur de Nederlaandse invlouden is t noamelk omgoan in "ik kocht".