Verskil tüsken versys van "Gelre"

Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud

In de regel

Versy up 11:32, 26 aug 2008

Gelre is nen streke en veurmoalig hartogdomme in et Nederlaandsen-Duutsen grenzegebeed woar den groten riveeren Rijn, Waal, Iessel en Maas enigermoate bi-j mekaar komt. Veur de noam Gelre wödt as gevolg van r-metathesis ok mangs as Gelder uutesprokken, den wieze dee ebruukt wödt in weurdofleidingen as Gelders en Gelderlaand.

Gebeed

Et historiesen hartogdomme umvatten anzieenlek meer dan den proveensie Gelderlaand in et Nederlaand van vandage. Et umvatten nen groten dele van het Nederlaandsen Noord-Limburg van vandage en strekten zich in et zuudoosten veur nen kleiner dele ok uut in den noaberregio, vandage et Duutsen Nederrijn, noamelek bi-j den riveer den Niers.

Veer kwarteeren

Gelre was verdeald in veer kwarteeren:

et Kwarteer van Nimweage (tussen den Groten riveeren - tegenwoordig Riverenlaand);
et Kwarteer van den Veluwe (ok wal: van Arnem);
et kwarteer van Zutfent (et Groafschap Zutfent - tegenwoordig den Achterhook);
en Opper-Gelre, welk letsten gebeed mangsmoal et Oaverkwarteer van Gelre of Gelder wödt eneumd (noar et Duutsen Oberquartier) (tegenwoordig Noord-Limburg en n gebeed over de greens).

Dee eersten dree kwarteeren waren eleagen in den proveensie Gelderlaand van vandage. Opper-Gelre umvatten et noordeleken dele van den Nederlaandsen proveensie Limburg van vandage, mit Venlo en Roermond, en et angrenzenden gebeed in Duutslaand rundumme et stadjen Geldern, woaraan Gelre heur name hef te danken.

In den middeleeuwn was Gelre nen zelfstaandig en belangriek hartogdom. Den zelfstaandigheid endigden veur altied in 1543. Den noordeleken kwarteeren (Neder-Gelre) an den ene kante en et zuudeleken Opper-Gelre an den andere kante waren as gebeed gene anen-eslotten geheel. Et Hartogdom Kleef vörmden nen wigge tussen den noordeleken en de zuudeleken gebeedsdele. Ok politeek gingen beide gewesten nen ofzunderleken wegge. Tiedens den Republeek der Zeaven Vereanigden Nederlaanden vörmden et noordeleken dele ene van den 7 gewesten. Opper-Gelre was doarenteggen dele van den Zuudeleken Nederlaanden.

Et hartogdom en et doarmet verbunden Groafschap Zutfent umvatten an den ene kante et gebeed van den proveensieGelderlaand van vandage en an den anderen kante et noorden van Limburg (mit under meer Venlo, Venray en Roermond), net as et angrenzenden zuudeleken dele van den Duutsen Kreis Kleef. In dit tweeden laandsdele, en wal an den Duutsen kaante van vandage, lag ok den kleinen stad Geldern, of in et Nederlaands Gelre, Gelder, woarnoar et hartogdom Gelre en et loateren Gelderlaand bunt eneumd. Ok in et Noord-Braobant van vandage hef Gelre bezittingen ehad, zoas et darp Geldrop.

Et eurspronkeleken zuydelieken gebeed lag afzunderlek van et later verworven noordeleken, dat den proveensie Gelderlaand van vandage umvatten samen mit Kleef en Emmerik. Et zuudeleken dat noe in Limburg en Noord-Rijnlaand-Westfoalen ligt, wöd vanof dee tied Opper-Gelre of Oaverkwarteer eneumd. Den aandere gebeeden zollen bi-jgevolg as Neder-Gelre an-eduud künnen wödden, moar dee uutsproak is nooit in ebruik ewest.

Geskiednis tot 1579

Frankiesen tied

Den streke rundumme Gelre wöd eurspronkelek bewond deur Germoansem stammen zoas den Batoaven, en loater deur Franken. Under den Franken was et nen dele van et Könninkriek Austrasie en doarnoa van et Frankiesen Riek. Under Karel de Grote is den Geldersen stad Nimweage nen palts ewest.

Noa et uutenvallen van et Frankiesen Riek, bi-j den dood van Lodewiek de Vrome in 843, beheurden den streke tot et Hartogdomme Lotharingen en pas noa et Verdrag van Meerssen in 870 tot et Oost-Frankiesen Riek, of later et Heiligen Roomsen Riek

Groafschap

Den eursprong van den heerlijkheid ligt in dree ploatsen. Twee hiervan ligt bi-j den riveer den Niers, noamelek Geldern en Pont. Nen darden, meer zuudelek, is den stad Wassenbarg an den rivieer den Roer. Hier ontving den eersten here, Gerard van Antoing uut Henegouwen, in 1021 van keizer Hendrik II et laand van Gelre. Den eersten grave is Gerard III van Wassenberg (1060-1129). Deens zunne, Gerard II (1090-1131) trouwt Ermgard, dochter van Grave Otto II van Zutfent, en verwarft zo et groafschap Zutfent. Zunne Hendrik I van Gelre (1117-1182) is den eersten grave van Gelre en Zutfent. Deens zunne Otto I van Gelre (1150-1207) nemt dele an den darden kruustochte. Langzoam breidt et Geldersen gebeed zich uut en in 1248 verwarft grave Otto II weagens zien hulp an Rooms-Könning Willem II den rieksstad Nimweage.

Gelre bestoand toon uut veer kwarteeren:

Nimweage, bi-jbeheurend Betuwe, Tielerweerd, Bommelerweerd en Laand van Maas en Waal,
et Groafschap Zutfent,
et Kwarteer van den Veluwe, en
et Oaverkwarteer of Opper-Gelre (den streke rundumme Venlo, Roermond en Geldern).

An den Geldersen gebeedsuutbreiding kwam under Reinald I nen ende mit den Slag bi-j Woeringen in 1288. Reinald II trowuden echter den zuster van Edward III, den könning van Engelaand. Deur deens bemiddeling wödt Gelre in 1339 deur keizer Lodewiek van Beieren tot hartogdom verheaven.

Hartogdomme

Huus Gelre

Noadat Gelre nen hartogdomme was ewödden, untstoand under Reinald III den stried tussen den Heeckerens, steund deur Reinald, en den Bronckhorsten, steund deur Reinalds breur Eduard. Bi-j den slag van 1361 wödt Reinald gevängen enommen en Eduard wödt hartog. 10 Joar later wödt Eduard vermoord, en wödt Reinald herstald, moar dizzen starft nog in datzelfden joar. Hiermet is et Huus Gelre uut-estoarven.

Huus Gulik

Reinalds dochter Maria was etrouwd mit den hartog van Gulik. Toon hartog Reinald III in 1371 stierf zunder menneleken arfgenoam, volgden den Geldersen Successieoorlog. Dizzen leidden doar in 1383 too dat Maria's zünne Willem III van Gulik hartog wöd. Vanof 1393 was hi-j ok hartog van Gulik. In 1402 stierf hi-j zunder kinder en kwam Gelre in hende van zien breur Reinald IV. Noadat ok dizzen zunder kinder was estoarven in 1423, wödden Gelre en Gulik wier lös van mekaar.

Huus Egmond

Edelleu en steedn erkanden nen achterneave van Reinald, Arnold van Egmond as opvolger (1423-1465). Dizzen rakte verwekkeld in nen stried met zien zünne Adolf. Hi-j wöd op zien slot in Groave oaverrumpeld en in Buren gevängen ezet. Adolf nam et bewind oaver.

Bourgondies

In 1473 kwam Gelre in hende van den Bourgondiesen hartog Karel de Stoute Noadat dizzen in 1477 was oaverleaden wöd hi-j opgevolgd deur zien enigen dochter Maria van Bourgondie. Zi-j trouwden in hetzelfden joar Maximiliaan I van Oostenriek. Hun zünne Filips de Schone kreg in 1482 Gelre in hende.

Wier zelfstaandig

Teggen dizzen 'buutenlaandsen' oaverheersing blef verzet bestoan en in 1493 wöd Gelre wier zelfstaandig. Under Karel van Gelre verzetten et hartogdomme zich mit nen gooden aflöp teggen den Habsburgsen oaverwicht in den Nederlaanden.

Geldersen oorlogen

zee ok: Geldersen oorlogen

In 1502 raakten Gelre opni-j in stried mit et Hartogdom Bourgondie (dat later Habsburgs wierd). Karel van Gelre sloagden doar bi-jnoa in nen nedersaksisch riek te stichten in den oosteleken helfte (Freeslaand, Grunnen, Drenthe, Oaveriessel, en Gelderlaand) van et Nederlaand van vandage, moar den Bourgondiesen leagers verhinderen dat en underwarpen stukjen bi-j betjen et Geldersen riek in opbouw.

Wier Guliks

Noa et oaverlieden van Karel van Gelre wöd hartog Willem van Kleef en Gulik ok hartog van Gelre. Ok hi-j verzetten zich teggen den Habsburgsen heerser Karel V, moar mös bi-j et Traktoat van Venlo in 1543 Gelre ofstoan an Karel V.

Habsburgs

Vanof den tied mek Gelre dele uut van den Habsburgsen Nederlaanden.

Splitsingen

As gevolg van den Tachtigjoarigen Oorlog wöd Gelre splitst. Den dree noordeleken kwarteeren namen dele an den Unie van Utrecht (1579) en gingen later as Gelderlaand dele uutmaken van den Republeek der Zeaven Vereanigden Nederlaanden.

Het Overkwartier of Opper-Gelre blef in Spoanse hende moar noa den Vrede van Utrecht in 1713 wöd ok dit gebeed wieter splitst:

Pruusisch Oaverkwarteer: et grootsten dele mit den heufdstad Geldern kwam in hende van Pruusen;
Stoats Oaverkwarteer: Venlo en umgeaving kwam bi-j den Republeek en wöd Stoats-Opper-Gelre;
Guliks Oaverkwarteer: Erkelens ging noar et hartogdom Gulik;
Oostenrieks Oaverkwarteer: allenig Roermond en wat umrengenden gemeenten bleaven under et gezag van den Habsburgers, noe den Oostenrieksen tekke, en wödden Oostenrieks Gelre. (In 1790 was dit kleinen Belgies Gelre éne van den stichtende leedn van den Vereanigden Nederlaandse Stoaten).

Bi-j et Verdrag van Wenen van 1815 kwam et westeleken dele van Pruusies Opper-Gelre wier bi-j et Vereanigd Könninkriek der Nederlaanden, net as Stoats-Opper-Gelre (Venlo) en Oostenrieks Gelder (Roermond). Al dizzen dele van et vröggeren Oaverkwarteer gingen toon op in den groten proveensie Limburg. Den noordeleken kwarteeren wödden opni-j den proveensie Gelderlaand.

Zee ok

Uutgoande verwiezingen

@@ Regel 96: / Regel 96: @@
 [[Kattegerie:Achterhooks_artikel]]
-[[Kattegerie:Geschiedenis]]
+[[Kattegerie:Geschiedenis van Gelderlaand]]
-[[Kattegerie:Gelderlaand]]
 [[af:Gelre]]