Gelderse oorlogen

Striedende parti-jen in 1515: Bourgondiese Nederlanden Gelre, Freeslaand, Oost-Freesland en Grunningen met de Ommelaanden

Under de Gelderse Oorlogen wödt ne riege oorlogen verstoan tussen de Habsburgse Nederlanden: Hollaand, Vloanderen, Broabant, Henegouwen under leiding van de Hartoagen van Bourgondie an de ene kante en Gelre, Grunnen en Freeslaand, under leiding van Karel van Gelre an de andere kante. De Geldersen oorlogen duurden van 1502 tot 1543 en könt wodden ezeen as n zi-jtoneel van nen veul groteren stried um de heerschoppi-je in Europa tussen Frankriek en Spanje, den veural in Italie wodden uut-evochten, de Italiaanse Oorlogen.

Inleiding

Den stried kenmarkten zich deur et untbraeken van groten stried tussen de laegers. In plaatse doarvan waren der völle schermutselingen, plundertochten en hinderloagen. Moar de uutwarking van den oorlog was veur de bevolking arg groot. De vi-jandigheden beparkten zich neet alleneg tot Gelre, moar in vri-jwal alle Nederlanden was wal oorlog, met as heugtepunt de plundering in 1528 van Den Haag deur den Geldersen veldheer Maarten van Rossum.

Verlöp

Stried in Freeslaand

Als den gouverneur van Freeslaand Joris met den Board in 1514 Grunnen belaegert, wödt eerst Edzard I van Oost-Freeslaand, en wieter in den tied ok Karel van Gelre um hulpe evroagd. Noadat Joris is trög edrongen tot in Freeslaand, verköch dizzen et gebeed an Karel V, den wier met tröppe uut Hollaand, Zeelaand, Vloanderen, Henegouwen en Broabant kump, um Freeslaand in te nemmen. De Freezen kwamen hierteggen in opstand under leiding van piraat Groten Pier, den in dee tied Hollandsen darpen plunderden. Den Hollaandsen skeepvoart op de Zuderzee had hier völle van te lieden. De Freezen wodden in euren stried teggen de Bourgondiesen eholpen deur Gelre, Oost-Frieslaand, et Oaversticht, Grunnen en de Ommelaanden under leiding van Karel van Gelre, den wier ansluting had met Frans I van Frankriek. In 1517 wus Karel V Oost-Frieslaand buuten den krieg te holden; hi-j slot vrae met Edzard I van Oost-Freeslaand en erkenden zien groandgebeed. Den stried ging in tussentied langzaam wieter.

Oaversticht en Ommelaanden

Tiedens den Italiaansen Oorlog van 1521 - 1526 maakten Karel van Gelre ebruuk van zien bondgenotschap met Frans I van Frankriek um zich uut te loaten roopen tot heer van de Ommelaanden en in éne meujte deur bezetten hi-j et Oaversticht (1522). Et joar doarop wodden hi-j in-ehuldigd in de stad Grunnen en Drenthe. Dit was meugelek umdat den macht hier in hende was van heernboeren, heufdelingen, dee nog wal ens wesselden van partie. Karel van Gelre wodden steund deur de heufdelingen van de Vetkopers. Dit alles brech um in stried met den deur Karel V an-estelden Georg Schenck van Toutenburg den in 1524 Freesland under zien gezag wist te kriegen (dat um-evörmd wierd tot den Heerlekheid Freeslaand).

Nedersticht en Oaveriessel

Later bezetten Karel van Gelre et Nedersticht. Den Utrechtsen biskop Hendrik II zocht anhang bi-j Karel V, den um wol helpen as e zienen waeldleken macht zol ofstoan (et Sticht Utrecht). Uutendelek stemden Hendrik in en tekkenden in 1528 et Traktoat van Skoonhaoven, wat den oaverdracht volbrech. Den Geldersen moarschalk Maarten van Rossum veel doarop Den Haag an en plunderden de stad, wat leidden tot ne verharding van den krieg; Karel V was noe vastbeslotten Karel van Gelre te versloan. Hetzelfde joar won van Toutenburg de Oaveriessel op Gelre.
Op 3 oktober 1528 zollen Karel V en Karel van Gelre de Vrae van Gorkem tekkenen, woarin wodden beslotten dat den letsten Grunnen, de Ommelaanden en Drenthe moch holden; et verdrag wodden echter nooit undertekkend.

Slag bi-j Heiligerlee (1536)

In 1536 kwam et tot nen krieg bi-j Heiligerlee tussen de Geldersen en de Bourgondiese (Habsburgers) under leiding van van Toutenburg, den de oaverwinning kreg. Hiernoa mos Karel van Gelre de Vrae van Groave tekkenen, woarbi-j hi-j ofstaand mos doon van de Grönninger gebeden en Drenthe (dizzen wödden hiernoa um-evörmd tot de Heerlekheid Grunnen en et Laandskap Drenthe).

Val van Gelre

In 1538 kwamp Karel van Gelre oet de tied. Willem V van Kleef volgden um op as hartog van Gelre en verzetten zich ok teggen Karel V. Bi-j et Traktoat van Venlo in 1543 mos hi-j wier zienen titel ofstoan; Gelre veel zo uutendelek im hende van Karel V. Hiermet was et onstoan van den Zeuventien Previensien n feit, en kwam der en ende an de Gelderse Oorlogen.

Gevolgen

De Gelderse oorlogen kwamen tot ende met ne oaverwinning veur de Bourgondiese Nederlanden. Hierdeur kwamen alle Nederlanden under éen centroal gezag, dat van Karel V van et Heilige Roomse Riek. Veur et ontstoan van et Nederland van vandage was den uutkomst van de Gelderse Oorlogen van groot belang. Et ontstoan van nen Nedersaksischen stoat bestoande uut Gelderlaand, Oaveriessel, Drenthe, Grunnen en Freeslaand was veurkommen. In plaatse doarvan ontstoand tiedens den Tachtigjoarigen Oorlog, ne halve eeuwe later, de splitsing tussen de Habsburgse Nederlanden in noord en zuud.