Saxo Grammaticus

Saxo, teakend döär den noorsken teakenaar Louis Moe.

Saxo Grammaticus (~1160 ~1220), ouk bekend as Saxo cognomine Longus, was nen däänsken geskydskryver, godgeleyrden en skryver. Möägelik was hee nen klerk of skryver vöär Aartsbiskop Absalon van Lund, de höyvdrådsman van köäning Waldemar I van Dänemarken. Syn bekendste wark is de Gesta Danorum, de eyrste vulleydige geskydenisse van Dänemarken. Dårin steyt de legende van Amleth, wår as den britsken skryver William Shakespeare syn idee vöär Hamlet vandan haalden.

Leaven

De Jutlandkronik geavt bewys at Saxo stamden uut Sealand. Et is unwårskynlik dat hee vöär 1150 geboaren is en et wördt annöämen dat hee rund 1220 uut de tyd is eköämen. De name Saxo köäm vaker vöär in middeleywsk Dänemarken. De name Grammaticus ("den Geleyrden") kreag he in de Jutlandkronik. In de Sealandkronik kreag he de byname cognomine Longus ("med de byname 'den Langen'").

Hee leavden in ne tyd dat Dänemarken vöäle in oorlog was en et grundgebeed uutbreidden under leiding van Aartsbiskop Absalon en Waldemar syn volk. De dänen hadden ouk te lyden under anvallen van de Wenden, dee as oaver sea reagelmåtig binnenvöllen. Waldemar I had net nen börgeroorlog wünnen. Synen upvolger, Waldemar II, leidden nen veldtocht de Elbe oaver en tröäk Holsteen binnen.

Sven Aggesen, nen däänsken edelman en skryver van een yts eyrdere geskydenisse van Dänemark as Saxo, beskrivt Saxo as synen contubernalis, synen tentkameråd. Dåruut is af te leiden at Sven en Saxo beide deend hebbet in de Hird, de köäninklike wacht. Ouk is der ne lyste van geysteliken in Lund, wår as nen Sven as aartsdeaken by steyt. Dår steyt ouk nen deaken med de name Saxo by up, den as in 1190 uut de tyd köäm. Toch kloppet den dåtum nit med wat bekend is oaver Saxo.

Wat in yder geval segd kan worden, of Saxo nu in gelöyvigen deenst was of nit, is dat hee döäreleyrd had. Hee hevt les had in latyn. Söäns van höygere lüde wörden vake nen tyd når Paris henstüürd. Saxo selv skrivt dat hee uut een krygersgeslacht stamt en dat hee towydt suldåt is. Hee skrivt dat he et "eywenolde recht up arvdeenst" volget en dat syn vader en groutvader "bekende gäste warren in uw walbekenden hear (Waldemar I) syn veldkamp."

Saxo's underwys en vaerdigheiden understüttet et idee dat hee buten Dänemark når skole gån hevt. Wat geleyrden meynet dat den titel "Grammaticus" nit oaver syn geleyrdheid geyt, mär syne uutvorige styl in et latyn. Uut syn eygene skryverye blikt dat hee in de persöönlike råd sat van Aartsbiskop Absalon van Lund, den meyst vöäranstånden rådgeaver van köäning Waldemar I. In syn testament skeldet Absalon Saxo ne kleine skuld van twey en een halve mark silver kwyt en draegt em up üm twey leynde böke van et klooster in Sorø weaderümme te brengen.

Saxo syn gröätste nålåtenskap sint de sesteen böke vul heldhaftige geskydskryving oaver de Dänen, syne Gesta Danorum.

Gesta Danorum

In et vöärwoord van et wark skrivt Saxo dat syn patroonhear Aartsbiskop Absalon van Lund (1128 - 21 maert 1201) em anspoard had ne heroiske geskydenisse te skryven van et däänske volk. Et wark begün rund 1185 nå at Sven Aggesen syne geskydenisse al skreaven had. Et dool van de Gesta Danorum was, so as Saxo skrivt, "uns vaderland te eyren." Dårvöär gebröäk hee et model van Vergillius synen Aeneis. Ouk likt hee stark ekeaken te hebben når Plato, Cicero en ouk meyr når syne tydsgenoten, so as Geoffrey van Monmouth.

De brunnen dee as Saxo gebrukt sint historisk meskeen nit al te betrouwbår, mär hee had nit wat anders. Syne kennis haalden hee uut yslandske vertelsels, olde böke, runen up steynder en de verhalen van den Aartsbiskop (as den et oaver sikselv had). Dårmed was et wark nit echt ne geskydskryving of nen bündel olde verhalen, mär volgens kenner Friis-Jensen (2006) vöäral "een produkt van Saxo en de tyd wårin hee leavden." Volgens Westergaard (1952) deade Saxo de geskydenisse en mytology uut de heroiske tyd van Dänemarken samenvogen en bewarkeden dat as een eygen verhaal dat et verleaden van de dänen vöärstelt.

De geskydenisse besteyt uut sesteen böke en strekket van de grundleggers van de dänen (Dan I van Dänemarken) töt Angul, in et jår 1187. De eyrste veer böke behandelt de geskydenisse van de dänen in de tyd vöär Christus. De dårupvolgende vere gåt oaver et verleaden nå Christus, böke 9 - 12 oaver Kristelik Dänemarken en 13 - 16 gåt vöäral oaver Lund en geböärtenissen kort vöär en tydens Saxo's eygene leaven. Et wördt annöämen dat de lätste acht böke et eyrste skreaven sint ümdat Saxo flink leynden van Absalon syn wark.

De eyrste acht deylen lyket wal wat up et wark van Saxon synen tydsgenout Snorri Sturluson. Dårin wordet de mytiske elementen behandeld, so as röäsen en et skandinaviske meyrgodenstelsel. Saxo skrivt oaver Dan, den eyrsten däänsken köäning. Den har nen bröder, Angul, wår as de Angelen öäre name an danket. Ouk skrivt hee andere heldenverhalen, wårvan vöäle kontakt hebbet med de skandinaviske goden. In Saxo's skryverye sint de 'heidenske' goden nit altyd gode karakters. Mangs sint se achterbaks, so as in et verhaal van Harald, den legendarisken köäning van de dänen. In et verhaal krigt hee underricht in oorlogsvoring van Wodan selv, mär den verröäd em en vermoardet em, wårnå hee em når Walhalla brecht.

In Saxo's tyd wör vöäle waerde hechted an oorlogsdåden. Hee spreaket vöäle gröäter van helden dee name makeden in veldslagen dan van dee wat vreyde stichteden. Van de vreyde under köäning Frode skrivt hee nit heyl loavend. Hee is pas weader tevreyden as köäning Knut olde gebruken weader invoord. De tydlyne van Saxo geyt töt Sünte Knut en syn söäne Waldemar I. Et wark slöät hee in 1216 af med et vöärwoord. Inmiddels was Anders Sunesen syn patroonhear wörden, do as Aartsbiskop Absalon uut de tyd was eköämen. In et vöärwoord spreakt Saxo med vreendskappelike wöörde oaver de beide aartsbisköppe en den hearskenden köäning Waldemar II.

Geskydkündige waerde

Belangryk vöär skryvkünstleevhebbers en kenners van Shakespeare is et verhaal van Amleth, wår as Shakespeare syn Hamlet van hevt. Saxo had et uut ne vertelling oavernöämen. Et drait üm nen söäne den as wråke neamt vöär de doud van syn vader. In de 16. eyw deade den kanunnik Christiern Pederson uut Lund samen med Jodocus Badius Ascendius, ouk nen leevhebber, et verhaal van Saxo drükken. Et was den eyrsten grouten trad in et vasteleggen van de groute historiske waerdevan Gesta Danorum. Vanaf dee tyd wüsten de geleyrden der al meyr van. Volgens Oliver Elton, den eyrsten den as neagen böke van de Gesta ümsatten in engelsk, was Saxo den eyrsten grouten skryver van Dänemarken.

Syn meysterskap in latyn kun up prysing van Erasmus reakenen. Den vröäg sik af "wo as nen dään uut dee tyd so ne krachtige spreakvaerdigheid kun hebben."

Den lateren kenner R. W. Chambers nöömden Saxo syn wark "lastig en oaverdunderend, mär altyd vermakelik latyn.". Saxo's latyn is al vake undersöcht üm te kyken wo as et sik in de geskydenisse verhöldet en üm vaste te stellen wår as hee når skole weasd hevt. Wat meynt dat syn latyn meyr juridiske trekken had in steade van karkelik. Syne dichterye likt spoars te hebben van parallelisme.

Al wördt Saxo in dänemarken meysttyds seen as öären eyrsten nationalen geskydskryver, toch sint der twey öldere böke oaver de däänske geskydenisse. Den öldsten de Chronicon Roskildense (de Roskildekronik), een klein latynsk böken uut 1143 oaver de invoring van et kristendom töt de eygene tyd van de skryver. Den tweyden was Brevis historia regum Dacie van Saxo's tentkameråd Sven Aggesen. Den was klår tüsken 1186 en 1187 (et lätste beskreavene geböärden in 1185) en beslüt de jåren 300–1185.

In de Renaissance was Saxo's wark populäär under geleyrden dee as meyr wullen weaten oaver vöär-kristelike geskydenisse en legenden. Saxo's beskryvingen verskilt flink van dee van syne noorske en yslandske tydgenouten. Verskillende historiske karakters wordet döär em as helden of undöägden afskilderd, terwyl as dat by syne tydgenouten andersümme was. Der sint ouk groute verskillen med et wark van Sven Aggesen.

Saxo wydet uut en beskrivt historiske en mytologiske geböärtenissen vanuut de persoon beskreaven en dikket et mangs flink an. Saxo vertelt et verhaal oaver Thyri vöäle fantastisker as Aggesen. Dårümme krigt Saxo noch wal es kritik.

Een paar geleyrden, so as Sigurd Kværndrup, hebbet andere uutwydingen en fastasmen in de skryverye van Saxo bekeaken. Wat meynden dat Saxo nit gewoon mär vermeynd wåre noordske en baltiske volksverhalen verdraiden, mär der wat nys med wul bereiken; et sul den achtergrund weasen wårup et däänske volk syne instituten must bouwen en medgån up krüüstochten.

Wat upvalt is dat nå Absalon synen doud in 1202 Saxo Grammaticus anders güng skryven. De nu eyrste neagen böke wörden nå Absalon synen doud eskreaven en drait vöäral üm mytology. Disse steaket so slim af teagen de andere böke dat geleyrden selvs ne andere indeyling vöärstelt: de mytiske (I - IX) en historiske böke (X - XVI). De lätste sint beskryvingen up basis van Absalon's herinneringen.

Uutgånde verwysing

Commons: Saxo Grammaticus - plaatjes, filmkes en/of gelüüdsbestanden.