Nyguinea

Nyguinea (Tok Pisin: Niugini; Hiri Motu: Niu Gini; indonesisk: Papua, vanoldsher Irian) is et up-eyn-nå gröätste eiland van de wearld. Med ne uppervlakde van 785,753 km² is et et gröätste eiland up et südelik halvrund. Et is underdeyl van Melanesie en de süüdwestelike Groute Oceaan en ligt up 150 km van Australie. Ouk verskillende kleinere eilanden up et westen en ousten höyret der by an. De oustelike hälvde van et eiland valt under den unafhangeliken ståt Papua-Nyguinea. Et westen, ouk bekend as Westnyguinea of Westpapua, is deyl van Indonesie.

Anno 2021 woanet der sou'n 11 miljoon lüde up et eiland. Dee sint te verdeylen in ungeväär dusend verskillende volker, med eavenvöäle verskillende språken. Volgens Ethnologue sint der in Papua Nyguinea 826 språken en in indonesisk Papua noch es 257, wat et totaal up 1073 språken bregt. Dårmed is Nyguinea wat språken angeyt et meyst verskeidene gebeed van de wearld.

Med 0,5% van et totale wearlduppervlak is et eyne van de rykste gebeden wat leavensförme angeyt. Vöäle deers en planten dee der leavet kummet nargens anders vöär en sint noch neet beskreaven döär de weatenskap. Nyguinea wördt vake selvs bestempeld as 'håste' en wearlddeyl up sikselv.

Namen

Et eiland hevt verskillende namen ekreagen. Den name Papua wör al gebruked vöär wat deylen van et eiland vöär kuntakt med et Westen. De herkumst van dat woord is neet düdelik. Wat brunnen bewäret dat et uut et Tidore kumt, de språke van et Sultanaat Tidore. Dat had verskillende küststreaken under beheyr. Et woord kan ouk ne samenstelling weasen van papo (vereynigen) en ua (untkenning), wat wist up 'neet vereynigd' of 'afgeleygen gebeed (en dårdöär neet vereynigd)'.

Volgens Anton Ploeg kümt et woord papua uut et maleiske papua of pua-pua, wat 'karduushår' bedüdet, verwysend når et slim krusende hår van de inwoaners. Ne andere verklåren, geaven döär Sollewijn Gelpke in 1993 is dat et van et biakske sinneke 'sup i papwa' kümt; 'land under de undergånde sünne'. Dat verwist når de eilanden up et westen van Voagelkop, töt sou wyd as Halmahera. Den name Papua wör lykesteld med dit gebeed en vöäral med Halmahera. Sou nöömden et de portugesen do as se dit deyl van de wearld koloniseerden.

Do as de portugesen en spanjaarden dit eiland begünden te verkennen vanaf de Krüdeneilanden, nöömden se et ouk al Papua. Den spaansken verkenner Yñigo Ortiz de Retez begünde in 1545 med et gebruuk van den name Nueva Guinea, ümdat hee vünd at de inwoaners van Papua leaken up de inwoaners van et afrikaanske Guinea. Dårmed heat et eigenlik 'Swartenland', verwysend når de klöre van et vel van de inwoaners.

De neaderlanders, dee later under Jacob le Maire en Willem Schouten kümmen, nöömden et Schouteneiland. Later wör dat enkel noch gebruked vöär de noordelike eilanden boaven Papua, dee noch altyd Schouteneilanden heatet. Do as de neaderlanders et deyl makeden van Neaderlandsk Oustindie nöömden se et Nieuw Guinea.

Den name Irian wördt in et indonesisk gebruked en slöt tegelyke up et eiland en de indonesiske provincy. See nöömden et Irian Barat (Westirian) en later Irian Jaya (Provincy Irian). Den name wör in 1945 döär Marcus Kaisiepo inestelled, bröder van den eyrsten gouvernöör Frans Kaisiepo. Et kümt uut de språke biak van Biakeiland en bedüdet 'upkummen' of 'upkummenden geyst'. Irian wördt ouk in andere språken gebruket, sou as Serui, Marauke en Waropen. Dee name wör töt 2001 gebruked, wårnå Papua weader officieel in bruuk küm. Ümdat de naam Irian nu döär den indonesisken ståt upelegd wördt, willet de inwoaners et neet meyr gebruken.

Landbeskryving

Et nyguineaske eiland ligt up et noorden van Australie, besüden den evenaar. Et ligt ineslöäten tüsken de Arafurasey up et westen en de Stråt van Torres en de koraalsey up et ousten. Mangs wördt et bestempeld as et meyst oustelike eiland van den indonesisken archipel. Et ligt up et noorden van Australie's Top End, den Gulv van Karpentari en et skyreiland Kaap York en up et westen van de Bismarck-archipel en de Solomonseilände.

Politik is et eiland in twey deylen verdeyld. Et westen beslöt twey indonesiske provincys: Papua en Westpapua. Et ousten is et vasteland van et land Papua Nyguinea.

Den förm van et eiland wördt vake vergeleaken med nen paradysvoagel (dee ouk up et eiland vöärkummet). Dit gevt de twey uutenden van et eiland öären naam: et noordwesten wördt wal Voagelkop enöömd en et süüdwesten Voagelstart.

Et landskap van Nyguinea wördt bepåld döär de Nyguineaske Houglanden, nen bargkeaten van 1600 kilometer den as et eiland van oust når west döärlöpt. Vöäle van disse bargen sint meyr as 4000 meter houge. De westerhälvde hevt de höygste bargen van Oceanie. Et höygste punt is Puncak Jaya, med 4884 meter. De boumlyne ligt rund de 4000 meter. Up de höygste bargen ligget gletsjers, dee al seyd minstens 1936 kleiner wordet. Wyders gevt et noordelik en südelik ouk noch kleinere bargkeatens. Behalve in de höyger liggende deylen heyrst der et heyle jår döär en warm, vuchtig klimaat. In et noordousten kümt mangs en reagenseisoon vöär.

En ander vöärnaam kenmark sint de uutstrekkede südelike en noordelike laeglanden van hunderden kilometers. Hyr groiet laeglandreagenwolden, uutestrekkede watergebeden, savannes en wat van de gröätste mangrovewolden van de wearld. Ouk ligt hyr et Nationaalpark Lorentz, wat up de wearldarvgoodlyste van UNESCO steyt. De noordelike laeglanden wordet in et westen dröygetrökken döär de Mamberamo en in et ousten döär de Sepik. De vöärnaamste rivyren in de südelike laeglanden sint de Digul in et westen en de Fly in et ousten. Et gröätste eiland uut de küste is Dolak, wat kort by de munding van de Digul ligt.

Nyguinea hevt souwat alle soorten ekosystemen: gletsjers, alpentundra, savannes, barg- en laeglandreagenwold, mangroves, natte landen, mearen en rivyrenlanden, seygrassen en wat van de rykste koraalriffen van de wearld.