Nedersaksische bijnamen

Zie ok Tweantse skeeldnaamns, Nedersaksische veurnamen en Nedersaksische achternamen.

Nedersaksische bijnamen bint informele, vake beschrievende en vake ok grappig bedoelde namen die veur mèensen, gebouwen, streken, plaatsen of de bewoners daorvan, enzowieder gebruukt wördt en die evörmd bint op basis van de Nedersaksische taal. As de namen niet biester vleiend bint, wördt ok wal espreuken van scheldnamen of schimpnamen, al wördt dizze leste termen hier en daor ok in meer neutrale zin gebruukt.

Zo'n informele (niet deur de börgerlijke staand gebruukte) name is of was niet altied bedoeld um iene de gek mit an te stikken. Een bepaold naampetroon kan ok stammen uut de tied det der miest nog gien vaste achternamen waren en mèensen daorumme op aandere, beschrievende menieren uut mekaar ehaald mussen wörden.

Mit een bijname in de Nedersaksische streken gunk 't mangs wieder as een informele name die deur de naoste vrunden veur iene gebruukt wördden. In sommige streken had iederiene een bijname, waor de lu kunniger mit waren as mit iene zien deupname. "D'r woonden oak zoo veul kinders in de buurt en ze hadden allemaol 'n beejnaom en daor heurden ze veul bèter nao as nao hullie echte naom", schreef de in Doezebarg geboren domeneer W.J.J. Velders (1882-1939) in zien bijdrage veur de bundel Bij ons, in 't land der Saksers (1925).

Bijnamen veur personen

Vörmen

Beschrievend begrip + (veur)name

In dizze vörm wördt een beschrievend begrip (vake in 't meervold) veur de veurname of de hiele name ezet. Bekende bijnamen van dizze vörm bint Buizen-Beernd veur Bennie Jolink, zanger van rockgroep Normaal, en Brekken-Jan Schampschot veur Jan Manschot, drummer van de groep. In 't leste geval is 't darde element een woordspeling op de achtername.

Wiedere veurbielden bint historische Zwolse stadstypes as Bokken Miene (een vrouwgien det altied de geur van heur bokken mitdreug), Klokken Manusien en Bollen Miene (een veeverkoopster, waorbij Bollen verwis naor bolle (stier), mar ok mit inegeven ewest kan hebben deur heur stevige postuur), Voele Elsien en Blauwe Ale.

In zien Zwolsche Sketsies gef Willem Kloeke de veurbielden Èzel-Willem (een stalholder die ezelinnenmelk verkocht), Eier-Mannus (handelaar in eier) en Skelandieke, veur een Dieke wie heur bijname ofeleid was van de bijname van heur moeder, Skele-Anne. Een aandere Zwollenaar, een verkoper van feestpergramma's mit Keuninginnedag die mit körte naarms was geboren, wörrden Ärmpien Nagtzaam enuumd.

In de schrieverije van Karl Naber uut de Graofschop Benthem vien ie de hasies Knieptangen Harmtien ut'n Pallert en Krüsstatts Fritz ut'n Stubbenbrook.

Veurname + beschrievend begrip

Een veurbield hiervan is Harm Dreum veur de Drèentse schriever Harm Tiesing. Onder de Zwolse stadstypes haj onder aandern Bette de Nakke, Enneman de Klunderape en Kobussien Kak. De Drèentse schriever Peter van der Velde ondertiekende zien stokkies veur Drèents letterkundig tiedschrift Roet mit Bastiaan Brobbel, een schrieversname die op de liest van een bijname eschoeid is (zie brobbel wiederop).

Veurname + "van" + name van partner of familie(lid)

Veurbielden van dizze vörm bint Wimken van Dientje veur bassist Willem Terhorst van de rockgroep Normaal, Meine van Meintien veur de Aoveriesselse törfmeter Meine Veen, die etrouwd was mit Meintje (Meintien) Bijkerk, en Mans van Köttel-Beernd, deur Jan Waterink as "[i]ene van mien schoelkammerö" benuumd in de stokkiesbundel Bij ons, in 't land der Saksers (1925).

Riege namen die 't femilieverbaand angeeft

Mit een riege namen, mangs vrij uutebreid, kan anegeven wörden van wie iene der is. Dizze gewoonte kan stammen uut de tied det achternamen nog niet vastestunden en der minder veurnamen in ummeloop waren, waordeur mèensen uut mekaar ehaald mussen wörden deur de femilieverbaanden uut te spellen. Mèensen kwamen dan vake bekend te staon onder een specifieke riege namen, waor ok scheldnamen en geografische plekken in emengd kunden wörden. In Lucas Jonker zien roman Harm Boer'nlèv'n an de Riest (1929) koomt beveurbield veur: Jan Mulders Aorends Geu (Geu, zeune van Aorend, zeune van Jan Mulder) en Klaos van die van Jan Mulders Aorend (Klaos, ien van de kiender van Aorend, zeune van Jan Mulder.)

Buteruut bij Amingen in de gemiente Stappest woonde Jan Redderties Klaos, dus een Klaos van iene die op zich weer de bijname Jan Redderties had (uut een artikel van Klaos Russcher in Staphorsts verleden). In de novelle Graedske (1955) van de Twèentse schriever Johan Gigengack wördt een Siepel-Jänneke van Grada Wennink oet Hoksebarge enuumd. Ok in de roman Luuks Hilbers jonges (1935) deur Hendrik van Dijk uut Runerwold koomt verscheiden namen van dit type veur. De titel van de roman zölf is de collectieve bijname van de zeuns van Luuks Hilbers, aover wie de roman giet. Ok wördt der onder aandern enuumd:

Jan Hilbers Jantien (Jantien, dochter van Jan Hilbers)
Jan Hilbers volk ('t gezin van Jan Hilbers - vergeliekt Gerrit Kuipers zien bundel Belevenissen van Luuks Battelings volk en aner verhalen (1960), en Klaas Jassies zien roman De Leestinkleu (1949))
Karst Karsiesvolk ('t gezin van Karst Karsies)
Karst Karsiesen Zwaane (Zwaane, de vrouwe of dochter van Karst Karsies)
Freerk Oorns Appien (Appien, zeune van Freerk Oorns [Aorends])
Oome Luuk's Fömmechien van 't Vèène (Fömmechien die op 't Vèène woont, de vrouwe of dochter van Oome Luuk)
Jan Beerns Kleussies volk uut De Schippers ('t gezin van Kleussien, dochter van Jan Beerns, det woont in De Schippers)
Hillichien van Poesten Klaos mit Eûle (Hillichien, dochter van Poesten Klaos, ok Klaos de Poeste, en die zien vrouwe Eûle)
Jenne van Woltertien van Jan Barties Maaie (Jenne, dochter van Woltertien, dochter van Maaie, dochter van Jan Barties)

Veurname + van/uut de/'t/'n + geografische verwiezing

Hier wördt verwezen naor de streek waor iene woont; vake giet 't um een klein gebied det onder een onofficiële name bekendstiet. Veurbielden uut Lucas Jonker zien roman Harm, de boer van 't Hoogelaand (1939): Grote Klaos van 't Zaand, Triene van de Oldenkaamp, Marre van de Maot, Derk van de Braombarg. In Jonker zien Harm Boer'nlèv'n an de Riest (1929) hej een Mannes uut de Tute. Uut Riessen stamt de bijname De Mosboer (mit stille r in 't eerste lid) veur iene Meijerink die boerde in n Mors, een drassig gebied net buten de stad.

De Stellingwarver schriever Wiebe Jager (1912-2001) gebruukte as schrieversname Wube Lamers van de Kuunderwal. Een veurbield van een Eanterse bijname is die van de klompenmaker Hermannus Pluimers, die bekend stund as Mans van'n Ab van Gediene oet'n Diek; hierbij löp een riege femilieverbaanden uut op een geografische verwiezing. In de schrieverije van Karl Naber uut de Graofschop Benthem vien ie de hasies Knieptangen Harmtien ut'n Pallert en Krüsstatts Fritz ut'n Stubbenbrook: een beschrievende bijname plus een geografische verwiezing.

Van de Veluwse schriever Lambertus Bosch (1875-1954) verschenen in de jaoren twintig van de twintigste ieuw Twintig Riempies van Bât achter de Meule en Riempies van Bât achter de Meule en Zien Massepant. Een aandere Veluwse schriever is Gait van de Renderklippen (de Renderklippen is een heidegebied tussen Epe en Heerde). De schriever Arie Hofstede uut Heerde gebruukt ok de schrieversname Aornd van 'n Costerscamp. Nog weer een aandere Veluwenaor, Hermen Bomhof, gebruukte as schrieversnamen onder meer Harmen van 't Hinkelt en Lammert uut de Lende.

De schrieversname Hennik van 'n Scheenken van de Almeloër Henny Hamhuis (1927-2011) lek qua structuur naor een geografische plekke te verwiezen, mar is een woordspeuling op zien achtername (schinke - ham).

Veurname + "mit de" + beschrievend begrip

De boeman Derk mit de hundties of Derk met den beer wördt wal in verbaand ebracht mit de Wilde Jacht uut de Germaanse mythologie

In dizze vörm volgt op de veurname de toevoeging "mit/met de(n)" en dan 't beschrievende begrip. 't Begrip verwis dan oftewal naor iets wat typisch an iene is, of een attribuut det een persoon vake bij hum hef of drag. Veurbielden bint Zwolse stadstypes as Anton met de bienties (die op kroeme bienen leup), Diene met de musse, Jan met de bellegies en Trui met de päppen (päppen bint de titten van een koe, een verwiezing naor Trui heur fikse börsten). Een feguur uut de Nedersaksische mythologie wie zien name dizze strucuur hef, is Derk mit de (zeuven) hundties, ok wal Derk met den beer.

Aover de winkelier Jôpik met de konte schreef Willem Kloeke in zien Zwolsche Sketsies:

'k Eb 'm vaeke e-ziien, diie Jôpik; meestal liep-e in of biej zien winkel in zien boezeroen met 'n paer stèvege ulpzeels over de skolders en dan att-e 'n brooek an met piepen, diie 'n paer andenbreed te kört waeren en met 'n bôvenstuk, dät vaste twiie andenbreed te lang was, zoo dä-k maer zeggen wil, dät zien kleermaeker niiet onskuldig was an zien lilleke naeme.

Niks aanders as 't beschrievend begrip

Een veurbield hiervan is 't Spittertien veur de archeoloog A.E. van Giffen, bekend van 't in kaorte brengen van de hunebedden. Veurbielden onder twintigste-ieuwse Zwolse stadstypes bint de Boeklappe, de Skele, de Bosape en de Kalkenneuze. Veurbielden uut Riessen bint De Pruuse veur een Nieuwenhuis en Vretzak veur een Wolterink.

Bepaolde woorden, mangs zunder dudelijke betiekenis, bint in vaste ummeloop as woorden die vake as bijname van personen gebruukt wördt. Veurbielden uut 't Stellingwarfs - Nederlands Verklarend Handwoordenboek bint bofferd of pofferd (zunder bezundere betiekenis), maelpoede (bijname veur een mulder) en brobbel (veur iene die brabbelt, muite hef mit de r of slecht verstaonber prat).

Bijnamen op basis van wat iene vake zeg

As iene bekendstiet um een bepaolde uutspraoke kan det de basis van zien bijname vörmen. In zien Zwolsche Sketsies gef Willem Kloeke de veurbielden Weet iej?, Za-k maer zeggen, Biej veurbeeld en Ma-'k bärsten. De leste was een harbargier die bij 't opdissen van starke verhalen vake zee: "Ma'k bärsten, as 't niiet woeur is!"

Ok de olde Verdikkemij, uut Lucas Jonker zien roman Harm Boer'nlèv'n an de Riest (1929), lek hiervan een veurbield te wezen. In een verhaal van Willem Haandrikman in Drèents letterkundig tiedschrift Roet wördt Jobk Goffedomme opevoerd, die nogal ies löp te schelden.

Huusnamen

As soortement femiliename wördt ok wal de huusname (hoesnaom, ezw.) gebruukt, die slat op 't huus (vanolds de boerderije) van herkomst. Een veurbield uut Barger-Oosterveld, gemiente Emmen: een femilie die de femiliename Gerdes annaamp, stund eerder bekend as Botkes, naor heur boerderije, 't Botkeshoes. 't Begrip huusname kan ok in briedere zin gebruukt wörden veur de bijname.

Nedersaksisch

Drèents
- bijname, bijnaeme, bijnaom
- hoesnaam, hoesnaom(e), huusname, huusnaeme
- scheldname, scheldnaeme, scheldnaom(e) (uutspraok mangs sk-)
- schempnaom
- schimpname, schimpnaeme, schimpnaom(e) (uutspraok mangs sk-)
Sallaans:
- biename, bienäme (ook bi'j-)
- scheldname, scheldnäme (uutspraok mangs sk-)
- schimpname, schimpnäme (uutspraok mangs sk-)
Stellingwarfs:
- bi'jnaeme
- schelnaeme (uutspraok sk-)
- schimpnaeme (uutspraok sk-)
Twèents:
- bienaam
- hoesnaam
- skeeldnaam

Bronnen

Artikel "Bijnamen" op de Digitale Drentse Encyclopedie
J.P. van den Berg c.s. (1986), Van Reestdal tot Beentjesgraven. Van Kievitshaar tot Kievitsnest, Zwolle: Natuur en Milieu Federatie Overijssel
Henk Bloemhoff (2005), Stellingwarfs - Nederlands Verklarend Handwoordenboek, Berkoop/Oldeberkoop: Stichting Stellingwarver Schrieversronte
Hendrik van Dijk (1935), Luuks Hilbers jonges (Dialectschetsen uit het Drentsche dorpsleven), Dèventer: Æ. E. Kluwer
Jan Dijkslag (2006), 'Binnenstad Zwolle', uut: De Kringe, sketsies deur leden van de Zwolse Dialektkringe binnen de Dialektkringe Salland en Oost-Veluwe
Willem Haandrikman (2022), 'In de marge', in Drèents letterkundig tiedschrift Roet, veurjaor 2022
Lucas Jonker (1929), Harm Boer'nlèv'n an de Riest
Lucas Jonker (1939), Harm, de boer van 't Hoogelaand, Möppelt: Boom
Heufdstok 'Skeldnaemen' uut W. Kloeke (1931), Zwolsche Sketsies, Zutphen: W.J. Thieme & Cie
Minke Kraijer, Henk Mulder, Dick Visscher en Philomène Bloemhoff-de Bruijn (2008), Op zien Zwols: Woordenboek van de Zwolse taal, Kampen: Iesselakkedemie
Minke Kraijer (2020), Zo was Zwolle: de jaren 50, 60 en 70, Zwolle: Waanders
Janna van der Waarde (1991), 'Eb ie ze ook nog 'ekend? Zwolse veraelties deur Janna van der Waarde, Zwolle: Waanders

Kiekt ok bij

Dit stok is eschreven in 't Zuudwest-Drèents.