Fresen

Dat woan- un taalrebed van de fresen

De fresen bint en germaansk stam, dee an de waterkant van de Noordsey leaven deit, van Neaderland bit Düütskland. In Düütskland un Neaderland bint de fresen en anerkend minderheid.

Al syt olde tyden hebben de fresen hör egene språke, kultur un identiteyt. Allerdings stammen de fresen van vandaag an meesten of van germaanske stammen de in dat vyvde un sesde jårhunderd to de stark entvölkerte kuntrei van de frisii uut de röömse tyd wanderden.

Frese språken worden språken van stük of 400.000 minsken in de olde frese språkrebeten.

De fresen vandage

Vandage givt dat noch dree kontreien, wår dat traditionel fresen givt. In Neaderland leaven de fresen tüsken dat Ysselmear (de vöärmålske Südersey) un de Lauwers. In Düütskland worden disse fresen westfresen nöömd. Se sülvst nömen sik man bloot fresen of westlauwerske fresen, umdat Westfreesland de name van en kontrei in Noordholland is. De meysten van de westlauwersken fresen leaven in de provins Freesland, dee 650.000 inwoaners het.

De tweyde freeske volksgrup is an de waterkant van dat düütske bundsland Neadersassen tohuus, van de neaderlandske grens bit gindsyde van de Werser. Umdat dat in höär historie dwars un dwear gung, leaven de oustfresen in verskeyden landsdeylen mid en meyr of minder grout verskeal in höär geskigde. Kontreien, wår fresen un freeske identiteyt in en grouter of minder måt to vinden bint, sint Oustfreesland, dat Oldenbörger Freesland, dat Såterland, Butjadingen un dat Land Wursten, verenkeld ouk noch anderswår. Wovöäl fresen dat dår bint, weat nüms nip un nauw, man in de landstreaken leaven souwat van 500.000 minsken.

De darde grup sint de Noordfresen in Sleeswyk-Holsteyn. Se leaven in de westen van de kreis Noordfreesland, up de eilanden un de vastewal tüsken de Eider un de Vidå/Widau. De fresen van Helgoland höyren ouk to de noordfresen. Enkelde fresen, dee dat noch in Däänmark geaven sal, worden ouk to de Noordfresen reakend. In de geheyl sal dat wal 50.000 noordfresen geaven.

Kultuur un språke

In Düütskland un Neaderland bint de fresen anerkend as nationaal minderheid. In Düütskland wordt de beteaking volksgrup bruked. Wovöäl fresen dat givt, dee sik to dit volksgrup reakenen, weyt keyn eyn, umdat elk dat vöär sik uutmaken mut un dat van de regering neet afvraged wordt. Dat bekennen to en minderheid is vry.

Dat engste definering van de minderheid is dee oaver de språke. Geit dat dårnå, bint bloot de lüde fresen, dee eyn van de freeske talen pråten. Dit språkfresen givt dat vandage besünders in Neaderland, wår stük of 400.000 lüde up dat vastland un de eilanden Terskelling un Skyrmunnikouge dat westlauwersk freesk pråten.

In Noordfreesland un up Helgoland is dårteagen bloot noch van 10.000 minsken uut to gån, dee eyn van de noordfreeske dialekten pråten. Disse lüde leaven besünders up de eilanden Sylt, Amrum un Föhr un dichtby de däänske grens rund Risum-Lindholm. Dat Friisk Gesäts het van 2004 in Sleeswyk-Holsteyn sörgt, dat dit taal en klår rechtsgrundlåge kreag.

In't oostelike Freesland is dat old ousterlauwersk freesk al syd hunderden van jåren bold uutstörven. Bit vandage het bloot dat såterfreesk oaverleaved. Dit dialekt wordt van ruugweg 2000 minsken in't Såterland pråted.

Ouk de minsken, de vandage noch freesk pråten, bruken in höär warkeldag de ander språken, dee in höär kontreien bruked worden un mid höär Freesk verwand bint. Dårto höyren de standardspråken neaderlandsk, düütsk un däänsk, man ouk neadersassisk. Net as ander lütje språken in Europa bint de freeske språken in de knyp van uutstarven.

Sou sügt dat dän sou uut, dat mennig fresen vandage keyn freesk meyr pråten. Man besünders in Oustfreesland, dat van syn eygen neadersassisk dialekt steavig präged is, het de freeske identiteyt dat undergån van de freeske språke oaverleaved. Dat oustfreeske plat het boavendeam mennig old freeske deylen upnoamen. Dit språke deit in Oustfreesland net sou syn wark vöär de identiteyt van de minsken as de freeske språken in Noord- un westlauwersk Freesland.

Ouk in de provins Freesland worden teagen dat freeske ouk vaken neadersassiske dialekten bruked, besünders in de Stellingwarven un dat Kolmerland. Un dän givt dat dår ouk noch freesk-neaderlandske mengtalen, as dat stadsfreesk un dat bildtsk.

Mennig kontreien, dee in eyrder tyden freesk wassen, worden vandage neet meyr to Freesland teld. Sou givt dat to'n byspöäl in dat Westfreesland nöömd rebed in Noordholland net sou min freeske indentiteyt as in de grönningsk Ummelanden, de vandage tüsken de provins Freesland un Oustfreesland liggen.

Politik

De freeske volksgrup stelt tohoup mid de däänske un sorbske minderheiden un de in Düütskland leavend Sinti un Roma de anerkend nationaal minderheiden, dee dat in de bundsrepublik Düütskland givt. De van dat gesäts in Sleeswyk-Holsteyn anerkennde minderheidenparty van de dänen, de Süüdsleeswykske Wälerverband (SSW), warkt mid de Nationale Fresen in Noordfreesland tosamen. Sou kumt dat, dat de SSW sik ouk vöär de freeske belang insetten deit. In Neaderland givt dat al syd jåren de Fryske Nasjonale Partij un syd 2006 de party DeFriezen. In Oustfreesland besteit syd jungerde tyden de streakparty De Fresen.

De fresen uut west, oust un noord hebben sik to de Interfreeske Råd tosamensloaten.

Hertogen van Freesland

• Sibbelt ???-???
• Ritzard ???-???

• Aldegisel 654-680
• Radbod 680–719
• Poppo 719–734

Literatuur

• Steensen, Hemminga, van Lengen: Die Frieslande, uutgeavery Nordfriisk Instituut 2006, ISBN 978-3-88007-333-3 (düütsk)
• Franz Kurowski: Die Friesen, Das Volk am Meer, syde 12 f. , Manfred Pawlak Verlagsgesellschaft mbH, Herrsching, 1987, ISBN 3-88199-356-8 (düütsk)

See ouk

• Freesland
• Freeske taaln

Dit artikel is eskreaven in et oustfreesk neaderdüütsk, in de Nysassiske Skryvwyse.