Eerpel

Eerpels

Eerpelplaante

De eerpel of pieper (Solanum tuberosum) is n plaante die onder de grond n energieveurraod (zetmeel) anleegt in de vorm van n knolle, die meestentieds oek eerpels eneumd wörden. De knollen wörden evormp an stengels die onder de grond zitten (stolonen eneumd). In de eerpel koemen twee types zetmeel veur, amylose en amylopektine, waorvan 10% amylose. In 2005 is veur t eerst n ras in de haandel ekeumen mit zwat 100% amylopektine.

De eerppel is wereldwied nao rieste, weite en mais t meest verbouwden voedselgewas.

Geschiedenisse

De eerpel kömp oorspronkelik uut Zuud-Amerika, en is naor Europa ebröcht deur ontdekkingsreizigers. De eerpels greuiden hoge op t Andesgebargte waor aandere plaanten niet greuien konnen. De eerpel vun zien weg naor t Westen deurdat Spaanse monniken de eerpel in de tunen plaanten. Al gauw wördden de eerpel erkend as voedsel en in de 17e eeuw wördden de eerpel in alle Europese laanden verbouwd. Deur zien hoge gehalte vitamine C wördden t vake gebruukt um scheurbuuk te bestriejen.

Teelt

De belangriekste teeltgebiejen van konsumpsie-eerpels in Nederlaand bin Flevolaand, Zeelaand en Noord-Braobaant. In de Veenkoloniën wörden veule fabriekseerpels veur de zetmeelwinning eteeld en in t noorden vanwegen minder luzen pooteerpels.

De eerpel hef 2n=48 chromosomen en is n autoploïde tetraploïd. Eerpels wörden zwat altied ekweekt as n enkele kloon mit zo goed meugelike genen. Alle 'bintjes' bin bieveurbeeld van een kloon aofkomstig.

Algemeen

In n bulte Europese en westerse laanden is de eerpel een van de baosisvoedingsmiddels: liek as rieste, pasta en brood is t n belangrieke bron van koolhydraoten.

De eerpel beheurt tot de nachtschaofamilie, liek as de tomaot, de paprika en tabak: de greune delen van de eerpelplaante bin giftig. Liek as aandere lejen van de nachtschaofamilie zitten der in de plaante alkaloïden. Eerpelplaanten kunnen naost knollen bezen vormen. Disse bezen bin in tegenstelling tot de bezen van de tomaot naor giftig. Tussen de verschillende eerpelrassen bin der grote verschillen in de vorming van bezen.

Gebruuk van eerpels

De hele eerpels (45%)

Tegenswoordig wörden der aordig wat eerpels gebruukt in de patatindustrie. In Groningen zegen ze as ze patat gaon haolen: even n vette bek hoaln.

• Chips
• Eerpelslaod
• Patat
• Rösti
• Vars (tafeleerpels)

Zetmeeleerpels (31%)

• Eerpelpuree
• grondstof veur de eerpelzetmeelindustrie

Pooteerpels (24%)

• Verkoop in binnen- en butenlaand as niej pootgoed

Rassen

Adora Agata Agria Aladin Alexia Alfa Almera Amalia Amorosa Ampera Annabelle Anosta Aphrodite Appell Arcade Ariëlle Arinda Armada Arnova Arrow Artemis Asterix Aveka Aziza Belana Berber Bildtstar Binella Bintjen (Friese) Borgers Bright Carlita

Charlotte Cilena Colmo Corne de Gatte Cosmos Delianne Desiree Diamant Ditta Doré Dura Eigenheimer El Paso Elisabeth Escort Estima Exempla Fianna Finka Fontane Fresco Gloria Gourmandine Hansa Hermes Impala Innovator Irene Jaerla Kondor Konsul Lady Rosetta

Latona Leoni Leyla Madeleine Malta Marabel Maranca Marfona Maritiema Markies Marlen Matador Milva Minerva Miranda Monalisa Mozart Murato Nena Nicola Nomade Opperdoezer Ronde Parel Picasso Première Producent Quarta Raja Rapido Ratte Red Baron Redstar

Remarka Riviera Rode Pipo Roko Romano Rosa Rosella Roseval Rubinia Russet Burbank Sante Saturna Seresta Signum Sinora Sirco Sofia Sprint Spunta Stirling Timate Ultra Van Gogh Victoria Virgo Vitelotte noir Vitesse Vivaldi Zafira

Nedersaksies

[disse mal bewarken]

• Achterhooks: eerpel, eerdappel
• Drèents:
  
  • eerappel, eerpel, èerpel, erpel
  • eeteerpel, eter (die de mèensen atten; vergeliekt: varkenseerpel)
  • knoester (veur een dikke eerpel; Ni'jlusen)
  • varkenseerpel (veur een dikkere eerpel as de eeteerpel. Varkenseerpels koakten ze in een pot töt varkensvoer; Ni'jlusen)
• Grunnegs: tovvel, eerdappel (oetsproken as 'irrappol')
• Sallaands: eerappel, jappel/jäppel, aerpel, eerpel
• Stellingwarfs: eerpel, eerappel
• Tweants:
  
  • tuffel
  • earpel
  • jappel (Vjens)

• Urkers: arepel
• Veluws:
  
  • eerpel, erepel
  • epel (Doorspiek, Nunspeet, Schaarpezeel, Uddel)
  • aerpel (Wezep, Epe, Une)
  • aepel (Une, Vaossen, Wenum Wiesel)
  • eerdappel (Emst, Lieren, Garder, Apeldoorne)
  • pieper
  • petätter (Epe)

• Oostfrais:
  
  • kartovvel (Platduutske skriefwies: Kartuwwel)
  • tovvel (Platduutske skriefwies: Tuwwel)

 Wikiweurdebook: eerpel - weurdebook, woordherkumste, variaanten

Bronnen / wellen:

Uutgaonde verwiezing

Commons: Eerpel - plaatjes, filmkes en/of gelüüdsbestanden.

Commons: Eerpel - plaatjes, filmkes en/of gelüüdsbestanden.

 Wikiweurdebook: eerpel - weurdebook, woordherkumste, variaanten

Dit artikel is eskreaven in et westveluwske dialekt van Nunspeet, in de Algemene Nedersaksiese Schriefwieze.