Geschiednis van Leegsaksen

De Geschiednis van Leegsaksen is aine van verdaildhaid, zowel op stoatkundeg, dynastiek as religieus gebied. De belaangriekste stad ien de noudoagse Duutse dailstoat was al sunt de middelaiwen de hudege heufdstad Hannover.

De noam Leegsaksen is ôfkomsteg van t vôlk de Saksen. Van dij Germoanse stam stamt ook de Leegsaksische toal van nou aan dag ôf. Ien de middelaiwen wazzen der twij belaangrieke femilies (de Wettins en de Welfs) dij geern hertoog van Saksen wezen wollen en dij hebben oetìndelk baaident de titel kregen, môr baaident over n aander gebied. De Wettins kregen t zuudoostelke dail en veroverde loater t maarkgroafschop Meissen, woardeur de noudoagse dailstoat Saksen faailieks niks mit t Saksische vôlk tou doun. Om n verschil tou môken het man de ien 1950 nij dailstoat Niedersachsen nuimd mit as tegenhanger Obersachsen, de dailstoat Saksen en t zudelke dail van Saksen-Aanholt, zo as dat ook ien de Middelaiwen gebroekelk was.

De dailstoat Leegsaksen bestaait pas sunt t ontstoan van de Bondsrepubliek Duutslaand ien 1950. Veur dij tied was t verdaild ien verschaaidene stoatjes en steden. De Hanzestad Breem en de bieheurende Bremerhoaven, dij faailieks deur Leegsaksen omsloten worden, binnen nog aal apaarte dailstoaten binnen Duutslaand. Veur 1950 wör nait sproken van Leegsaksen, of op zien Duuts Niedersachsen, môr van Hannover.

Ondanks de verdaildhaid ien t verleden en de verschaaidene toalen en toalvarianten, is man ien verlieken tou aander dailstoaten as bieveurbeeld Brandenbörg of Rhainlaand-Palts behoorlieks stolleg op zien aigensheden. De bevôlken van Leegsaksen drokt de noam van heur dailstoat voak nait oet as Bundesland Niedersachsen, môr laiver as Land Niedersachsen. Ook is man nog aal stolleg op de prinzen van Hannover, dij al sunt 1866 gain offisjele monarch meer binnen. Ien t Oldenbörgerlaand is dit minder, den zai wazzen immer n apaart (Groot)hertoogdom mit n aander adelk hoes.

Veurgeschiednis

Ien de veurgeschiednis beston Leegsaksen oet roeglaand van klaaigronden aan de Noordzeekost, zaandgronden mit haaide ien t bovenlaand, moorgebieden der tuzzenien en laangs de revieren Ems, Wezer en Elve en beboste baarggebieden ien t oeterste zuden ien de Haarz, t Taitobörgerwold en t Wezerbaarglaand. De zaandgronden en baarggebieden wörren tuzzen 5000 en 2000 v.Kr. bewoond deur t zonuimde trechterbekervôlk. Zai baauwden middelkerwies ook de hunebedden, môr der binnen nou ook wat aanwiezens dat de hunebedden deur n zulfs older vôlk baauwd binnen.

Vanôf t ìnde van de bronstied begonnen zok Invaeoonse vôlker ien t gebied tou vestegen. Dit wazzen Germoanse stammen dij ook wel Noordzeegermoanen nuimd worden. De Reumse kroniekschrievers, zo as Tacitus, meldden dat t gebied bevôlk wör deur verschaaidene Germoanse stammen woaronder de Saksen, Fraizen, Sjouken, Angrevoaren, Tubanten en Felers.

Vrouge Middelaiwen

Ien de vrouge middelaiwen (roegweegs zo tuzzen t joar 300 en t joar 800) kin man pas echt proaten van Saksen. Dou begonnen de vôlker tou wandeln en kwammen de Saksen, dij veurnoamelk aan de Elve zaten, ook ien t binnenlaand tou zitten en smolten zai soamen mit aander vôlker as de Feler, Angrevoaren en Sjouken. Doudestieds ontston ook de vrougst bekende vörm van t Oldsaksisch. Nait dat der veur dij tied gain Saksisch proat wör, môr der is zo waineg bekend van dij toal en wat wie waiten is dat t redelk waineg gemain haar mit t Oldsaksisch, woardeur t ook wel Proto-Saksisch nuimd wordt, n vörm van t Proto-Germoans. De Saksen woonden ien Leegsaksen, mit oetzundern van Hail-Oostfraislaand, dij ook ien Westfele, Holstain en t gebied ien Saksen-Aanhoalt tin westen van de Elve en tin noorden van Aanhoalt. De Saksen aan de kost baauwden, liek as de Fraizen, wierden as woonhoogten om hom tegen de zee tou beschaarmen.

Veul Saksen binnen tiedens en noa de Grote vôlkerwandel noar Groot Brittanje tou goan.

De Saksen dij bleven hebben n hertoogdom vörmt, woarbie de hertoog kozen wör en allend funksie haar ien tied van oorlog. Der was aans gain echte ainhaid. t Zìntrum ien de stedendrijhouk Broenswiek-Göttingen-Osnebrog.

Ien 777 wör t hertoogdom Saksen (dat toon eleid wodden deur hartog Widukind) bie t Frankische riek ienliefd deur Karel de Grote. Hai het de Saksen tot bekeern dwongen tou t kristelke leuven deur de hailege esbomen van de Saksen om tou hakken en heur zain tou lôten dat heur goden doar niks aan doun konden.

Hertoogdom Saksen en Frankische riek

Ondanks dat Saksen nou bie t Frankische riek heurde, beheul t n groot dail van zien souvreiniteit. Zo mochten de Saksen heur aigen vôrst hebben, heur aigen toal proaten en heur aigen wetten môken en haandhoaven. Allend op gebied van belasten en defensie vörmde t n ainhaid mit de aander gebieden dij deur de Franken veroverd wazzen. Vanôf 24 dezìmber 800 stonden dizzent onder laaiden van de Duutse of, deur homzulf nuimd, Reumse kaizer, woarvan Karel de Grote de eerste was.

Verdailen en Hanzetied

Deur t gerop om de troon veul t hertoogdom Saksen oetìndelk oetnkander en wör t verdaild over de baaide femilies. Elk kreeg môr n hail lutje dail, de Welfs kregen Saksen-Laauwenbörg en de Wettins kregen Saksen-Wittenberg en mochten zok baaident hertoog van Saksen nuimen.

Broenswiek-Lunebörg

Broenswiek-Lunebörg begon as vorstendom en beston op zokzulf weer oet lutjedere vorstendommen.

Vanôf 1692 is Broenswiek-Lünebörg n keurvorstendom, wat betaikende dat zai nou ook mitbepoalen mochten wel der kaizer van t Hailege Reumse Riek wör. Offisjeel haitte t "keurvorstendom van Broenswiek en Lunebörg", môr ien de vôlksmond wör t ook wel t "keurvorstendom Hannover" nuimd, omreden dit de belaangriekste stad was en Broenswiek faailieks n apaart vorstendom vörmde. De vanôf regerende Welfs nuimden zok den ook nait Von Braunschweig-Lüneburg, môr Von Hannover. Dit is de femilie dij doudestieds ook t Britse keunenshoes vörmde en woarvan de noudoagse keunegin Elizabeth II ook van ôfstammen dut. Hannover vörmde sunt 1714 den ook n personele unie mit Groot Brittanje, twij souvraine landen mit ain vôrst, verliekensboar mit t noudoagse Gemaingoud van noatsies (Commonwealth of Nations). t Woapen van Engelaand bevat den nog aal t woapen van Hannover, môr den zunder t witte peerd op rood schild. Ien 1814 kreeg noamelk Georg I de troon van Groot Brittanje en Ierlaand.

Napoleontische tied

Noa de Fraanse revolutsie was de politieke situwoatsie ien Fraankriek hail onstabiel en de aine noa de aandere stoatsvörm volgde elkander op. Ien 1799 wör Frankriek n konsuloat, verliekensboar mit de Reumse republiek, en Napoleon Bonaparte wör ain van de twij konsuls dij t laand besturen mozzen. Zien plan was om Uropa tou verovern en as konsul beraaide hai dit veur. Hai wör geern kaier worden, wat er ien 1804 worden zol. Hierveur mos hai eerst de kaizer van t Hailege Reumse Riek boeten spel zetten, den der kon môr ain echte kaizer wezen. Hai zette de kaizer van doudestieds, dij toch al nait veul tou zèggen haar ien zien riek, Franz II von Habsburg-Lotharingen boeten spèl en zörgde der veur dat hai ôfstand dee van de titel Reums kaizer en lait hom de titel Kaizer van Oosterriek aannemen, n titel dij veul minder veurstèlde. Hierdeur was Napoleon vraai om de Duutse landen binnen tou valen. Dit gebeurde den ook ien 1806. De gebieden tin westen van de Rhain en de Zudelke Nederlanden wörren bie t Franse riek vougd, ien tieds dat de overge Duutse stoaten veraind wörren ien de Rhainbond, wat zain worden kin as n vasalstoat van Fraankriek. As kaizer mos hai keunenkleke femilie hebben, zo was de traditsie, en dus vörmde hai nije vorstendommen ien de Duutse landen en de Nederlanden woar hai zien femilie op de troon zette. Ain van dij nije keunenkrieken, dij ien 1807 opricht wör, was t keunenkriek Westfele, dat beston oet t oosten van wat wie nou as Westfele kennen, Hessen-Kassel, t gebied ien t noudoagse Saksen-Aanhoalt tin westen van de Elve en tin noorden van Aanhoalt, môr ook dailen van Hannover. t Zudelke dail van Hannover, wezend de olle vorstendommen Göttingen en Grubenhagen, môr ook Hildeshaim en Broenswiek kwammen bie t nije keunenkriek. De rest bleef veurlopeg zulfstandeg. Ien 1810 aans, braaidde Napoleon zien riek oet en annexeerde de Nederlanden en de gebieden bie de grìns laangs en de gebieden aan de Noordzee kost tot aan Lubeck tou. Hier vörmde hai de depaartemìnten Opperems, Wezermonden en Elvemonden. De rest van Hannover kwam bie t keunenkriek Westfele en de Welfs wörren ôfzet as vorsten van Hannover.

Keunenkriek Hannover

Noadat Napoleon versloagen was ien 1814, wör op t Wiener kongres ien 1815 ien de Oosterriekse heufdstad Wienen besloten dat t Hailege Reumse Riek en t keurvorstendom van veur dij tied hersteld wörren mos en doarbie wörren ien de joaren doarnoa de gebieden bie de Ems laangs aan touvougd. Osneborg was ien 1814 al vot bie Hannover kommen. Hildeshaim wör weer n apaart vorstendom onder Hannoveroaner opschrift. t Hailege Reumse Riek haitte vanôf nou de Duutse bond en ston onder laaiden, nait van n kaizer, môr van de Bondsdag. De Welf-dynastie wör weer hersteld ien Hannover en wör vanôf nou nait meer as Kurfürst von Braunschweig-Lüneburg, môr as König von Hannover betiteld.

De personele unie mit Groot Brittanje zette zok wieder, wat betaikent dat de keunen van Groot Brittanje, Georg III, ook keunen van Hannover wör. De personele unie ìndegde dou Wilhelm IV staarfde en keunegin Viktoria aan de macht kwam. Ien Hannover geul de Salische wet veur t aarfrìcht, dij veurschreef dat vraauwluu gain troonopvôlgers wezen maggen. Dou wör de oom van keunegin Viktoria kozen, Ernst August oet de Broenswiek-Wolfsbuttel lien van de Welfs (de eerste ziedbraans van de heufdbraans van t hoes van Hannover) en wör dou keunen van Hannover.

Oldenbörg wör vanôf nou n groothertoogdom en kreeg t oostelke dail van t Muunster oppersticht, nou ook wel t Oldenbörger Muunsterlaand nuimd. Dit groothertoogdom haar, deur dynastieke reloatsies mit Denmaark en Sveden-Noorweeg ook veul stoatkundege reloatsies mit Skandinoavie. Veul Oldenbörgers beschaauwden zokzulf doudestieds den ook as Skaninoaviers.

t Keunenkriek het tot 1866 bestoan. Sunt de nederloag van Napoleon kwam der ien de Duutse landen n gevuil van onmacht. Man stèlde homzulf vroag, hou of t gebeuren kon dat t "machtege" Hailege Reumse Riek zo makkelk versloagen en iennomen wör. Man begreep wel dat dit kwam deurdat t riek veuls tou verdaild was. Dizze drang noar ainhaid zörgde derveur dat man geern n staark, verain Duutslaand wol. Man haar twij opsies: de Groot-Duutse variant, mit Oosterriek as belaangriekte schoakel en n Lutteg-Duutse variant, mit Proezen as belaangriekste laand. Dit zörgde veur n oorlog. Proezen, dat ienmiddels t haile Rhainlaand en Westfele ien handen kregen haar, wol nait dat Oosterriek t machtegste laand wör, veuraal omreden doar n kaizer zat en Proezen de kaans laip om hom doaraan onderwaarpen tou mouten. Dit zörgde veur n oorlog, dij de Oosterrieks-Proesker oorlog of de Duutse oorlog nuimd wordt. Hannover koos hierbie de kaant van Oosterriek, ien tieds dat Oldenbörg en Broenswiek, nou n hertoogdom, de ziede van Proezen kozen. De oorlog wör wonnen deur Proezen, woarnoar de Proesker minister-presidìnt Otto von Bismarck, onderhaandeln gong mit de aander stoaten om de Lutteg-Duutse stoatsvörm der bie de aander bondstoaten deur hìn tou kriegen. De verloren partijen, woaronder Hannover, Hildeshaim en Hessen-Kassel (keurvorstendom Hessen) wörren deur Proezen annexeerd. De gebieden dij veur de kaant van Proezen kozen haren tiedens de oorlog, zo as Oldenbörg, Broenswiek en Schaumburg-Lippe, beheulen heur zulfstandeghaid.

Proeker provìnzie Hannover

Sunt 1866 is de Duutse Bond veraind ien t Duutse Kaizerriek, ook wel t Twijde Riek nuimd. Bismarck wör de eerste bondskansler van Duutslaand en de keunen van Proezen wör de kaizer. Oosterriek wör boeten spèl zet en richtte zok vanôf nou meer op t oosten en zuden, den t grote keunenkriek Hongoarn heurde al n haile tied bie de Habsburgers, môr tot dan tou wazzen de Duutse landen veul belaangrieker. t Nije Proezen en t opkommen van de industrie zörgde veur n blui van de Duutse gebieden.

Ien de Weimar-republiek en Nazi-Duutslaand

…

Bondslaand Leegsaksen

…