Stadsrechten
Stadsrechten waren in et middeleeuwse Europa biezundere (veur)rechten dee an ne plaatse wödden too-ekend.
Howal hier mangs meerdere rechten (zoas marktrecht, tolrecht en et recht um stadsmuren te bouwen) under wödden verstoan, ging et feajlek um et recht van de stad op eigen rechtsproak. An burgerleu wierd et recht verleend euren zaak te bepleiten veur nen rechtbank van "gelieken" in plaatse van underworpen te wean an et recht van den landheer. Feajlek is der dus sproake van stadsrecht en neet van stadsrechten. In n ofzunderlek veurrecht kon ok et recht op wetgeaving (keur) wödden egevven en et recht um eigen scholten en stadsbestuurders te beneumen. Stadsrechten waren nen trad in de untwekkeling van et rechtsstelsel in et Europa. Mit et vort goan van et feodaal stelsel en et toonemmende belang van den centroalen (rechts-)stoat kwam der ok n ende an et stadsrecht.
Der bestoande vergeliekboare rechten in olde kulturen, mit name dee van Mesopotamië woar zi-j den kidinnutu kenden.
Achtergroand
[bewark | bronkode bewarken]Al under de Romeinen verkreg Nimweage marktrechten. Vanof et joar 1000 wierden veurrechten deur laandsheern an neaderzettingen egoavn. Mangs in ruul veur geld, mangs bewust um steadnvörming te bevorderen. Vanof de tied dat dizze veurrechten in éne kere in n totaalpakket wödden an-eboden, spreakt wi-j van stadsrechten. Stadsrechten maken van ne neaderzetting ne antrekkeleke vestigingsplaatse veur koopleu. Van den economiesen bleuj den hiervan de uutkumste was, profiteerden den heer deur et heffen van belastingen.
De eerste Nederlaandse plaatse dee, in olde geskriften van et Bisdom Utrecht uut 956 as stad vermeld steet is Deventer. De plaatse was al in de 2de helfte van de 8ste eeuwe ontstoan moar wöd dus ruum 200 joar later al as stad eneumd. Woarschienlek is et eerste deel mit stadsrecht veur Deventer in de 1ste helfte van de 11de eeuwe op-esteld. De stad verkreg dit recht van den Duutsen keizer, ok de steadn dee doarop volgden: Grunning, Utrecht en Stavoren verkreggen eure rechten van den Duutsen Keizer. De rechten van de aandere Nederlaandse steadn wödden namens him verleend deur feodale heern. Alle steadn waren schatplichteg an dizze heern, ze vörmden ne gans belangrieke bronne van inkomsten veur dizze heern. Der bunt wal völle plaetse in Nederlaand woar den anvang tot et opstellen van dee rechten uutging van de bevölking van dee plaatse zelf.
De rechten van de oldste of veurnaamste stad binnen n gewest (groafschap, hartogdom of bisdom) deenden meangsmoal as veurbeeld veur de rechten van aandere steedn in dat gewest. Wanneer in de dochterstad juridiese oneanigheid ontstoand, gingen zee op "steadenvoart" noar de moderstad um doar uutleg van et recht te vroagen. Deur bestudering van de verskillende stadsrechtcharters hebt zi-j hele “stambeume” hiervan veur de ofzunderleke gewesten in Nederlaand op können stellen.
Vanof de 13de eeuwe wödden bepoalde rechten ok lös van den heer ofekundigd. De toon riezende machtige Vloamse steadn Gent en Brugge waren hier et eerste met. Laandsheern probierden wal zeggenschop te holden op de samenstelling van et stadsbestuur. Het dool van de stad was deurgoans derop ericht um doar helemoal vri-j in te wödden. In latere eeuwen was et mangs den geldnood van laandheern, den dertoo leidden dat de steaden uutbreiding van eure rechten kochten. Stadsrechten brachten dus walvoart en walvoart bracht stadsrechten. Zo wisten steaden noa verlöp van tied ne hoge moate van zelfstandegheid te verkriegen. Der waarn steadn dee zelfs wissen uut te greujen tot stadstoaten (zelfs noe vörmt Hamburg en Bremen in Duutslaand nog aparte Bundesländer). Grunnen (mit ziene Ommelaanden) was tot de Habsburgse machtsoavernoame in dit gewest (1528) begin 16de eeuwe binnen de Nederlaanden de stad die et meest noar dizze benaming op weg was. Den macht in de stoaten van den Nederlaandse en Belgiese gewesten lag ende 15de eeuwe al in gans belangrieke moate bi-j de steadn.
Den graaf van Vloanderen verleenden in de 12de eeuwe stadsrecht an n tröpken plaetse in Zeeuws-Vloanderen, under aandere: Eerdenburg, Hulst, Beervleet. Zi-j waarn gebouwd op de rechten dee de stad Atrecht in de löppe van de joaren mit de Graven van Vloanderen was oaveren-ekommen. De Hartogen van Broabant vörmden noa de Graven van Vloanderen as et woare den tweeden trop “stadsrechtverleaners” in Nederlaand, zi-j namen de rechten van Leuven as veurbeeld. Et Deaventerse stadsrecht gold as veurbeeld veur alle Oaveriesselse steadn, en dat van de stad Utrecht dus veur de oaverege Utrechtse steadn. De Hartogen van Gelre namen de stadsrechten van Zutfent as veurbeeld. De graven van Hollaand dee den lesten groep “stadsrechtverleaners” vörmden namen et Leuvense model oaver.
Deventer en Nimweage* vörmt in zeker opzicht ne uutzundering binnen de Nederlandse steadn. Zi-j waarn anvankelek vri-je riekssteadn binnen et Duutse riek. Deventer dat in et Oaversticht (Oaveriessel) lag was doardeur neet schatplichtig an den Bisskop van Utrecht. Nimweage (et Riek van ~) was korte tied tot de inlieving van de stad deur Gelre (1247) nen stadsstoat. Hoo wieter in de 13de eeuwe den macht van den Duutsen keizer ofnam, nam umgekeerd den macht van de lokale heern too, en stelden dizze vri-je riekssteadeleken toostand neet völle meer veur. Moar beide steadn blevven wal machtege plaetse binnen et Oaversticht en Gelre. Deventer was tot de vörming van de Republeek 1580 den 'primus inter pares' (eersten under gelieken) van de Oaverstichtse steadn. (*de stadsrechten van Aken waarn et veurbeeld veur de Nimweagse; veur Deventer is dit neet bekend).
De Habsburgsen machtsoavername in de 1ste helfte van de 16de eeuwe betekkenden nen sterke inbooting van den macht van de steadn. Noast den stried oaver de vri-jheid van godsdienst was den onvrea hieroaver (“et verlees van veurrechten”) et belangriekste gevolg van den opstaand in de Nederlaanden dee in de joaren ’60 geleidelek uutgreujden tot nen echten gewoapenden stried. Uutendelek leidden dizzen opstaand tot et uut-envallen van de Habsburgse Nederlaanden in de Spaanse Nederlaanden (noe België) en de Republeek der 7 Vereanegde Provinsien. In de Republiek bezetten de steadeleke patriciaten de machtegste plekken in de stoaten en wierd den adel bi-jnoa van invlood berooft.
Rechten
[bewark | bronkode bewarken]Stadsrechten hadden betrekking op zaken as:
- Veurrechten:
- Stadsmuurn: et recht um ne mure rundumme de stad te bouwen.
- Marktrecht: et recht um markt te holden (en doarveur te loaten betalen).
- Stapelrecht: et recht um bepoald handelsgood as eerste te möggen stapelen (Opsloan) en verkopen.
- Tolrecht: et recht um tol te heffen, eigen börgers waren doarvan meesttieds vri-j-esteld wat bi-jdroog an de antrekkelekheid as woonplaatse.
- Muntrecht: enkele steadn waren vri-j eur eigen geld te sloan.
- Vri-jheden:
- Persoonleke vri-jheid: mangs gold den reagel 'Stadsloch mek vri-j'. I'j waren gin heurege meer van den landheer, moar vri-j um te goan en stoan woar da'j wollen.
- Bestuur:
- Stadsbestuur: de bettere börgeri-je kon mangs zelf de bestuurders kezen dee in den stadsroad zitting mossen nemmen.
- Rechtsproak en wetgaeving: Binnen an-egeaven grenzen was de stad vri-j um zelf wetgeaving en rechtsproake uut te oefenen. De stad wierd hierdeur bestuurlek uut et umrengende laand elicht woar de wetgaeving van den landheer gold. Börgerleu hadden et recht veur nen eigen rechtbank (van "gelieken") te verschienen. Mangs wodden bepoald dat ne ni-je stad veur ziene rechtsproake was anewezzen op ne aandere, al lenger bestoande, stad.
- Belastingen: Et stadsbestuur verweerf et recht um binnen de eigen grenzen belastingen op te leggen an inwonners.
Et gebeed buten ne stad kon mangs laandsrecht kriegen. Zo kreggen Kennemerlaand en West-Frieslaand van de graven van Hollaand n laandrecht. Deurgoans gold wal dat stadsrecht veur landsrecht ging.
Ende van stadsrechten
[bewark | bronkode bewarken]Mit den greuj van den centroalen stoat kwam der langzaam n ende an et stadsrecht. In de noordeleke Laege laanden wierden de leste stadsrechten feajlek verleend in 1586 (Willemstad). In de tied van et bestoan van de Republiek verweerf alleneg Blokziel (1672) nog n stadsrecht. Noa de Bataafse Umwenteling (1795) wödden gemeenten noar Fraans veurbeeld vörm-egeaven en wodden et stadsrecht - bi-j wet - of-eschaft. Howal deels hersteld noa 1813 kreggen steadn neet helemoale de bevoogdheden trög dee zi-j veur dee tied hadden: rechtspraoke en wetgeaving wödden meer en meer nen zaak van et centroal gezag. Noa de groandwet van 1848 en de Gemeentewet van 1851 is et verskil tussen darpen en steadn kommen te vervallen.
Stadsrechten dee in et beginne van de 19de eeuwe nog bunt egeaven (an Delfshaven in 1825 veur et leste) bunt neet te vergelieken mit dee uut de Middeleeuwn en meer symbolies van eerd. Deur sommigen wodt Den Haag en Assen neet as stad ezene, umdat dizze plaetse eure stadsrechten kreggen in de Franse tied.
Uut Artikel 25 van de "Stoatsregeling" 1798:
- "Alle Tiend- Chijns- of Thijns-, afstervings- en Naastings-Regten, van welke aard , midsgaders alle andere Regten of Verpligtingen, hoe ook genoemd, uit het Leenstelsel of Leenrecht afkomstig, en die hunne oorsprong niet hebben uit een wederzijdsch vrijwillig en wettig verdrag, worden, met alle gevolgen van dien, als strijdig met der Burgeren gelijkheid en vrijheid, voor altijd vervallen verklaard. "
Den Haag
[bewark | bronkode bewarken]Den Haag is ne bi-jzunder geval, mangs wöd dizze stad beschouwd as et grootste darp van Europa, umdat officieel nooit stadsrecht is egeaven. Helemoal juust is dat neet want Den Haag kreg stadsrechten in 1806 (Lodewiek Napoleon), bekrachtigd in 1811 (Napoleon Bonaparte) (howal dizze feajlek symbolies bunt). Moar ok doarveur kreg Den Haag bi-jzundere rechten, dee et wal degelek tot ne stad maken:
- Vanof 1334 kreg Den Haag et recht op ne joarmarkt.
- In 1370 stelden hartog Albrecht van Beieren, graaf van Hollaand, de grenze van et rechtsgebeed vaste.
- In 1451 wödden de bevoogdheden van schepenen vastgesteld noar veurbeeld van et Leidse stadsrecht. Zo kreg et ne vroodschop, dee betrokken was bi-j de joarlekse verkezing van de schepenen.
- In 1559 kreg Den Haag boavendeen twee börgemeisters mit dezelfden stand en rechten as de börgemeisters van de bestoande steadn van Hollaand.
- In 1795 kreg Den Haag de stand van Stad in de republiek.