Verskil tüsken versys van "Stadsrechten"

Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud

In de regel

Versy up 23:58, 19 nov 2009

Stadsrechten waren in et middeleeuwse Europa biezundere (veur)rechten dee an ne plaatse wödden too-ekend.

Howal hier mangs meerdere rechten (zoas marktrecht, tolrecht en et recht um stadsmuren te bouwen) under wödden verstoan, ging et feajlek um et recht van de stad op eigen rechtsproak. An burgerleu wierd et recht verleend euren zaak te bepleiten veur nen rechtbank van "gelieken" in plaatse van underworpen te wean an et recht van den landheer. Feajlek is der dus sproake van stadsrecht en neet van stadsrechten. In n ofzunderlek veurrecht kon ok et recht op wetgeaving (keur) wödden egevven en et recht um eigen scholten en stadsbestuurders te beneumen. Stadsrechten waren nen trad in de untwekkeling van et rechtsstelsel in et Europa. Mit et vort goan van et feodaal stelsel en et toonemmende belang van den centroalen (rechts-)stoat kwam der ok n ende an et stadsrecht.

Der bestoanden vergeliekboare rechten in olde kulturen, mit name dee van Mesopotamië woar zi-j den kidinnutu kenden.

Achtergroand

Al under de Romeinen verkreg Nimweage marktrechten. Vanof et joar 1000 wierden veurrechten deur laandsheern an neaderzettingen egoavn. Mangs in ruul veur geld, mangs bewust um steadnvörming te bevorderen. Vanof de tied dat dizze veurrechten in éne kere in n totaalpakket wödden an-eboden, spreakt wi-j van stadsrechten. Stadsrechten maken van ne neaderzetting ne antrekkeleke vestigingsplaatse veur koopleu. Van den economiesen bleuj den hiervan de uutkumste was, profiteerden den heer deur et heffen van belastingen.

De eerste Nederlaandse plaatse dee, in olde geskriften van et Bisdom Utrecht uut 956 as stad vermeld steet is Deventer. De plaatse was al in de 2de helfte van de 8ste eeuwe ontstoan moar wöd dus ruum 200 joar later al as stad eneumd. Woarschienlek is et eerste deel mit stadsrecht veur Deventer in de 1ste helfte van de 11de eeuwe op-esteld. De stad verkreg dit recht van den Duutsen keizer, ok de steadn dee doarop volgden: Grunning, Utrecht en Stavoren verkreggen eure rechten van den Duutsen Keizer. De rechten van de aandere Nederlaandse steadn wödden namens him verleend deur feodale heern. Alle steadn waren schatplichteg an dizze heern, ze vörmden ne gans belangrieke bronne van inkomsten veur dizze heern. Der bunt wal völle plaetse in Nederlaand woar den anvang tot et opstellen van dee rechten uutging van de bevölking van dee plaatse zelf.

De rechten van de oldste of veurnaamste stad binnen n gewest (groafschap, hartogdom of bisdom) deenden meangsmoal as veurbeeld veur de rechten van aandere steedn in dat gewest. Wanneer in de dochterstad juridiese oneanigheid ontstoand, gingen zee op "steadenvoart" noar de moderstad um doar uutleg van et recht te vroagen. Deur bestudering van de verskillende stadsrechtcharters hebt zi-j hele “stambeume” hiervan veur de ofzunderleke gewesten in Nederlaand op können stellen.

Vanof de 13de eeuwe wödden bepoalde rechten ok lös van den heer ofekundigd. De toon riezende machtige Vloamse steadn Gent en Brugge waren hier et eerste met. Laandsheern probierden wal zeggenschop te holden op de samenstelling van et stadsbestuur. Het dool van de stad was deurgoans derop ericht um doar helemoal vri-j in te wödden. In latere eeuwen was et mangs den geldnood van laandheern, den dertoo leidden dat de steaden uutbreiding van eure rechten kochten. Stadsrechten brachten dus walvoart en walvoart bracht stadsrechten. Zo wisten steaden noa verlöp van tied ne hoge moate van zelfstandegheid te verkriegen. Der waarn steadn dee zelfs wissen uut te greujen tot stadstoaten (zelfs noe vörmt Hamburg en Bremen in Duutslaand nog aparte Bundesländer). Grunnen (mit ziene Ommelaanden) was tot de Habsburgse machtsoavernoame in dit gewest (1528) begin 16de eeuwe binnen de Nederlaanden de stad die et meest noar dizze benaming op weg was. Den macht in de stoaten van den Nederlaandse en Belgiese gewesten lag ende 15de eeuwe al in gans belangrieke moate bi-j de steadn.

Den graaf van Vloanderen verleenden in de 12de eeuwe stadsrecht an n tröpken plaetse in Zeeuws-Vloanderen, under aandere: Eerdenburg, Hulst, Beervleet. Zi-j waarn gebouwd op de rechten dee de stad Atrecht in de löppe van de joaren mit de Graven van Vloanderen was oaveren-ekommen. De Hartogen van Broabant vörmden noa de Graven van Vloanderen as et woare den tweeden trop “stadsrechtverleaners” in Nederlaand, zi-j namen de rechten van Leuven as veurbeeld. Et Deaventerse stadsrecht gold as veurbeeld veur alle Oaveriesselse steadn, en dat van de stad Utrecht dus veur de oaverege Utrechtse steadn. De Hartogen van Gelre namen de stadsrechten van Zutfent as veurbeeld. De graven van Hollaand dee den lesten groep “stadsrechtverleaners” vörmden namen et Leuvense model oaver.

Deventer en Nimweage* vörmt in zeker opzicht ne uutzundering binnen de Nederlandse steadn. Zi-j waarn anvankelek vri-je riekssteadn binnen et Duutse riek. Deventer dat in et Oaversticht (Oaveriessel) lag was doardeur neet schatplichtig an den Bisskop van Utrecht. Nimweage (et Riek van ~) was korte tied tot de inlieving van de stad deur Gelre (1247) nen stadsstoat. Hoo wieter in de 13de eeuwe den macht van den Duutsen keizer ofnam, nam umgekeerd den macht van de lokale heern too, en stelden dizze vri-je riekssteadeleken toostand neet völle meer veur. Moar beide steadn blevven wal machtege plaetse binnen et Oaversticht en Gelre. Deventer was tot de vörming van de Republeek 1580 den 'primus inter pares' (eersten under gelieken) van de Oaverstichtse steadn. (*de stadsrechten van Aken waarn et veurbeeld veur de Nimweagse; veur Deventer is dit neet bekend).

De Habsburgsen machtsoavername in de 1ste helfte van de 16de eeuwe betekkenden nen sterke inbooting van den macht van de steadn. Noast den stried oaver de vri-jheid van godsdienst was den onvrea hieroaver (“et verlees van veurrechten”) et belangriekste gevolg van den opstaand in de Nederlaanden dee in de joaren ’60 geleidelek uutgreujden tot nen echten gewoapenden stried. Uutendelek leidden dizzen opstaand tot et uut-envallen van de Habsburgse Nederlaanden in de Spaanse Nederlaanden (noe België) en de Republeek der 7 Vereanegde Provinsien. In de Republiek bezetten de steadeleke patriciaten de machtegste plekken in de stoaten en wierd den adel bi-jnoa van invlood berooft.

Rechten

Stadsrechten hadden betrekking op zaken as:

Veurrechten:
- Stadsmuurn: et recht um ne mure rundumme de stad te bouwen.
- Marktrecht: et recht um markt te holden (en doarveur te loaten betalen).
- Stapelrecht: et recht um bepoald handelsgood as eerste te möggen stapelen (Opsloan) en verkopen.
- Tolrecht: et recht um tol te heffen, eigen börgers waren doarvan meesttieds vri-j-esteld wat bi-jdroog an de antrekkelekheid as woonplaatse.
- Muntrecht: enkele steadn waren vri-j eur eigen geld te sloan.

Vri-jheden:
- Persoonleke vri-jheid: mangs gold den reagel 'Stadsloch mek vri-j'. I'j waren gin heurege meer van den landheer, moar vri-j um te goan en stoan woar da'j wollen.

Bestuur:
- Stadsbestuur: de bettere börgeri-je kon mangs zelf de bestuurders kezen dee in den stadsroad zitting mossen nemmen.
- Rechtsproak en wetgaeving: Binnen an-egeaven grenzen was de stad vri-j um zelf wetgeaving en rechtsproake uut te oefenen. De stad wierd hierdeur bestuurlek uut et umrengende laand elicht woar de wetgaeving van den landheer gold. Börgerleu hadden et recht veur nen eigen rechtbank (van "gelieken") te verschienen. Mangs wodden bepoald dat ne ni-je stad veur ziene rechtsproake was anewezzen op ne aandere, al lenger bestoande, stad.
- Belastingen: Et stadsbestuur verweerf et recht um binnen de eigen grenzen belastingen op te leggen an inwonners.

Et gebeed buten ne stad kon mangs laandsrecht kriegen. Zo kreggen Kennemerlaand en West-Frieslaand van de graven van Hollaand n laandrecht. Deurgoans gold wal dat stadsrecht veur landsrecht ging.

Ende van stadsrechten

Mit den greuj van den centroalen stoat kwam der langzaam n ende an et stadsrecht. In de noordeleke Laege laanden wierden de leste stadsrechten feajlek verleend in 1586 (Willemstad). In de tied van et bestoan van de Republiek verweerf alleneg Blokziel (1672) nog n stadsrecht. Noa de Bataafse Umwenteling (1795) wödden gemeenten noar Fraans veurbeeld vörm-egeaven en wodden et stadsrecht - bi-j wet - of-eschaft. Howal deels hersteld noa 1813 kreggen steadn neet helemoale de bevoogdheden trög dee zi-j veur dee tied hadden: rechtspraoke en wetgeaving wödden meer en meer nen zaak van et centroal gezag. Noa de groandwet van 1848 en de Gemeentewet van 1851 is et verskil tussen darpen en steadn kommen te vervallen.

Stadsrechten dee in et beginne van de 19de eeuwe nog bunt egeaven (an Delfshaven in 1825 veur et leste) bunt neet te vergelieken mit dee uut de Middeleeuwn en meer symbolies van eerd. Deur sommigen wodt Den Haag en Assen neet as stad ezene, umdat dizze plaetse eure stadsrechten kreggen in de Franse tied.

Uut Artikel 25 van de "Stoatsregeling" 1798:

"Alle Tiend- Chijns- of Thijns-, afstervings- en Naastings-Regten, van welke aard , midsgaders alle andere Regten of Verpligtingen, hoe ook genoemd, uit het Leenstelsel of Leenrecht afkomstig, en die hunne oorsprong niet hebben uit een wederzijdsch vrijwillig en wettig verdrag, worden, met alle gevolgen van dien, als strijdig met der Burgeren gelijkheid en vrijheid, voor altijd vervallen verklaard. "

Den Haag

Den Haag is ne bi-jzunder geval, mangs wöd dizze stad beschouwd as et grootste darp van Europa, umdat officieel nooit stadsrecht is egeaven. Helemoal juust is dat neet want Den Haag kreg stadsrechten in 1806 (Lodewiek Napoleon), bekrachtigd in 1811 (Napoleon Bonaparte) (howal dizze feajlek symbolies bunt). Moar ok doarveur kreg Den Haag bi-jzundere rechten, dee et wal degelek tot ne stad maken:

Vanof 1334 kreg Den Haag et recht op ne joarmarkt.
In 1370 stelden hartog Albrecht van Beieren, graaf van Hollaand, de grenze van et rechtsgebeed vaste.
In 1451 wödden de bevoogdheden van schepenen vastgesteld noar veurbeeld van et Leidse stadsrecht. Zo kreg et ne vroodschop, dee betrokken was bi-j de joarlekse verkezing van de schepenen.
In 1559 kreg Den Haag boavendeen twee börgemeisters mit dezelfden stand en rechten as de börgemeisters van de bestoande steadn van Hollaand.
In 1795 kreg Den Haag de stand van Stad in de republiek.

Zee ok

Lieste van Nederlaandse plaetse mit veurmoalige stadsrechten

Uutgaonde verwiezing

Lieste van den stadsrechten in Nederlaand

@@ Regel 1: / Regel 1: @@
-'''Stadsrechten''' waren in et [[Middeleeuwn|middeleeuwsen]] [[Heiligen Roomsen Riek|Europa]] biezundere rechten en veurkeuren dee an nen plaetse wödden toogekend.
+'''Stadsrechten''' waren in et [[Middeleeuwn|middeleeuwse]] [[Heilige Roomse Riek|Europa]] biezundere (veur)rechten dee an ne plaatse wödden too-ekend.
-Howel hier mangs meerdere rechten (zoas markterecht, tolrecht en et recht um stadsmure te bouwen) under wödden verstoan, ging et in wezen op et rechte van den [[stad]] op eigen rechtsproak. An burgerleu wierd et rechte verleend hun zoak te bepleiten veur nen rechtbanke van "gelieken" in pleatse van underworpen te wean an et rechte van den landhere. Feitelek is doar dus sproake van stadsrecht en neet van stadsrechten. In nen ofzunderlek veurrecht kon ok et recht op wetgeaving ([[Stadskeure|keur]]) wödden verstrekt en et rechte um eigen scholt en stadsbestuurders te beneumen.
+Howal hier mangs meerdere rechten (zoas marktrecht, tolrecht en et recht um stadsmuren te bouwen) under wödden verstoan, ging et feajlek um et recht van de [[stad]] op eigen rechtsproak. An burgerleu wierd et recht verleend euren zaak te bepleiten veur nen rechtbank van "gelieken" in plaatse van underworpen te wean an et recht van den landheer. Feajlek is der dus sproake van stadsrecht en neet van stadsrechten. In n ofzunderlek veurrecht kon ok et recht op wetgeaving ([[Stadskeure|keur]]) wödden egevven en et recht um eigen scholten en stadsbestuurders te beneumen.
-Stadsrechten waren nen stap in den untwekkeling van et rechts wieze in [[Heiligen Roomsen Riek|Europa]].
+Stadsrechten waren nen trad in de untwekkeling van et rechtsstelsel in et [[Heilige Roomse Riek|Europa]].
-Mit et vort goan van et [[Feodalisme|feodaal stelsel]] en et toonemmende belang van den centroale (rechts-) stoat kwam doar ok nen ende an et stadsrecht.
+Mit et vort goan van et [[Feodalisme|feodaal stelsel]] en et toonemmende belang van den centroalen (rechts-)stoat kwam der ok n ende an et stadsrecht.
-Doar bestoanden vergeliekboare rechten in olde culturen, mit noame dee van  Mesopotamië woar zi-j den [[kidinnutu]] kenden.
+Der bestoanden vergeliekboare rechten in olde kulturen, mit name dee van Mesopotamië woar zi-j den [[kidinnutu]] kenden.
 == Achtergroand ==
-Al under den Romeienen verkreg [[Nimweage]] markterechten. Vanof et joar 1000 wierden veurrechten deur laandsheern an neaderzettingen egoavn. mangs in ruul veur geld, mangs bewust um steednvörming te bevorderen. Vanof den tied dat dizzen veurechten in éne keer in nen totaalpakket wödden angeboden, spreaken wi-j van stadsrechten. Stadsrechten maakten van nen neaderzetting nen antrekkeleken vestigingsploatse veur koopleu. Van den economiesen bleuj dee hiervan den uutkomst was, profiteerden den here deur et heffen van [[belastingen]].
+Al under de Romeinen verkreg [[Nimweage]] marktrechten. Vanof et joar 1000 wierden veurrechten deur laandsheern an neaderzettingen egoavn. Mangs in ruul veur geld, mangs bewust um steadnvörming te bevorderen. Vanof de tied dat dizze veurrechten in éne kere in n totaalpakket wödden an-eboden, spreakt wi-j van stadsrechten. Stadsrechten maken van ne neaderzetting ne antrekkeleke vestigingsplaatse veur koopleu. Van den economiesen bleuj den hiervan de uutkumste was, profiteerden den heer deur et heffen van [[belastingen]].
 [[Ofbeelding:Stadsrechten Utrecht oorkonde 1122 bron Utrechts Archief.jpg||thumb|200px|]]
-Den eersten Nederlaandsen plaetse dee, in olde geskriften van et Bisdom Utrecht uut 956 as stad vermeld steet is [[Deventer]]. Den plaetse was al in den 2den helfte van den 8sten eeuwe ontstoan moar wöd dus ruum 200 joar later al as stad geneumd. Woarschienlek is et eerste dele mit stadsrecht veur Deventer in den 1sten helfte van den 11den eeuwe opgesteld. Den stad verkreg dit rechte van den Duutsen keizer, ok den steedn dee doarop volgden: Grunning, Utrecht en Stavoren verkreggen hun rechten van den Duutsen Keizer. Den rechten van de aandere Nederlaandse steedn wödden namens him verleend deur feodale heern. Alle steedn waren schatplichtig an dizzen heern, ze vörmden nen gans belangrieke bronne van inkomsten veur dizzen heern. Doar bunt wal veul plaetse in Nederlaand woar den anvang tot et opstellen van dee rechten uut ging van den bevölking van dee plaetse zelf.
+De eerste Nederlaandse plaatse dee, in olde geskriften van et Bisdom Utrecht uut 956 as stad vermeld steet is [[Deventer]]. De plaatse was al in de 2de helfte van de 8ste eeuwe ontstoan moar wöd dus ruum 200 joar later al as stad eneumd. Woarschienlek is et eerste deel mit stadsrecht veur Deventer in de 1ste helfte van de 11de eeuwe op-esteld. De stad verkreg dit recht van den Duutsen keizer, ok de steadn dee doarop volgden: Grunning, Utrecht en Stavoren verkreggen eure rechten van den Duutsen Keizer. De rechten van de aandere Nederlaandse steadn wödden namens him verleend deur feodale heern. Alle steadn waren schatplichteg an dizze heern, ze vörmden ne gans belangrieke bronne van inkomsten veur dizze heern. Der bunt wal völle plaetse in Nederlaand woar den anvang tot et opstellen van dee rechten uutging van de bevölking van dee plaatse zelf.
-Den rechten van den oldsten of veurnoamsten stad binnen nen gewest (groafschap, hartogdom of bisdom) deenden meangsmoal as veurbeeld veur den rechten van aandere steedn in dat gewest. Wanneer in den dochterstad juridiesen oneanigheid ontstoand, ging men op "stedenvoart" noar den mooderstad um doar uutleg van et rechte te vroagen. Deur bestudering van den verskillende stadsrechtcharters hebt zi-j hele “stambomen” hiervan veur den ofzunderleke gewesten in Nederlaand op kunnen stellen.
+De rechten van de oldste of veurnaamste stad binnen n gewest (groafschap, hartogdom of bisdom) deenden meangsmoal as veurbeeld veur de rechten van aandere steedn in dat gewest. Wanneer in de dochterstad juridiese oneanigheid ontstoand, gingen zee op "steadenvoart" noar de moderstad um doar uutleg van et recht te vroagen. Deur bestudering van de verskillende stadsrechtcharters hebt zi-j hele “stambeume” hiervan veur de ofzunderleke gewesten in Nederlaand op können stellen.
-Vanof den 13den eeuwe wödden bepoalde rechten ok lös van den here ofekundigd. Den toon riezende machtige Vloamsen steedn Gent en Brugge waren hier et eerste met. Laandsheern probierden wal zeggenschop te holden op den soamenstelling van et stadsbestuur. Het dool van den stad was deurgoans doarop gericht um doar volledig vri-j in te wödden.
+Vanof de 13de eeuwe wödden bepoalde rechten ok lös van den heer ofekundigd. De toon riezende machtige Vloamse steadn Gent en Brugge waren hier et eerste met. Laandsheern probierden wal zeggenschop te holden op de samenstelling van et stadsbestuur. Het dool van de stad was deurgoans derop ericht um doar helemoal vri-j in te wödden.
-In later eeuwen was et mangs den geldnood van laandheern, dee doartoo leidden dat den steden uutbreiding van hun rechten koften. Stadsrechten brechten dus welvoart en welvoart brecht stadsrechten. Zo wisten steden noa verlöp van tied nen hoogn moate van autonomie te verwarven. Doar waarn steedn dee wisten zelfs uut te greujen tot [[stadstoat|stadstoaten]] (zelfs noe vörmt Hamburg en Bremen in Duutslaand nog aparte Bundesländer). Grunnen (mit zien Ommelaanden) was tot den Habsburgsen machtsoavernoame in dit gewest (1528) begin 16den eeuwe binnen den Nederlaanden den stad die et meest noar dizzen beneuming op wegge was. Den macht in den stoaten van den Nederlaandse en Belgiesen gewesten lagen end 15den eeuwe al in gans belangrieke moate bi-j den steedn.
+In latere eeuwen was et mangs den geldnood van laandheern, den dertoo leidden dat de steaden uutbreiding van eure rechten kochten. Stadsrechten brachten dus walvoart en walvoart bracht stadsrechten. Zo wisten steaden noa verlöp van tied ne hoge moate van zelfstandegheid te verkriegen. Der waarn steadn dee zelfs wissen uut te greujen tot [[stadstoat|stadstoaten]] (zelfs noe vörmt Hamburg en Bremen in Duutslaand nog aparte Bundesländer). Grunnen (mit ziene Ommelaanden) was tot de Habsburgse machtsoavernoame in dit gewest (1528) begin 16de eeuwe binnen de Nederlaanden de stad die et meest noar dizze benaming op weg was. Den macht in de stoaten van den Nederlaandse en Belgiese gewesten lag ende 15de eeuwe al in gans belangrieke moate bi-j de steadn.
-Den grave van Vloanderen verleenden in den 12den eeuwe stadsrecht an nen tröpken plaetse in Zeeuws-Vloanderen, under aandere: Eerdenburg, Hulst, Beervleet. Zi-j waarn gebouwd op den rechten dee den stad [[Atrecht]] in den löp der joaren mit den Graven van Vloanderen was oaverengekommen. Den Hartogen van Broabant vörmden noa den Graven van Vloanderen as et woare den tweeden gröpe “stadsrechtverleners” in  Nederlaand, zi-j namen den rechten van [[Leuven]] as veurbeeld. Et Deventersen stadsrechte gold as veurbeeld veur alle Oaveriesselsen steedn, en dat van den stad Utrecht dus veur den oaverigen Utrechtseb steedn. Den Hartogen van [[Gelre]] namen den stadsrechten van [[Zutfent]] as veurbeeld. Den graven van Hollaand dee den letsten gröppe “stadsrechtverleners” vörmden namen et Leuvensen model oaver.
+Den graaf van Vloanderen verleenden in de 12de eeuwe stadsrecht an n tröpken plaetse in Zeeuws-Vloanderen, under aandere: Eerdenburg, Hulst, Beervleet. Zi-j waarn gebouwd op de rechten dee de stad [[Atrecht]] in de löppe van de joaren mit de Graven van Vloanderen was oaveren-ekommen. De Hartogen van Broabant vörmden noa de Graven van Vloanderen as et woare den tweeden trop “stadsrechtverleaners” in  Nederlaand, zi-j namen de rechten van [[Leuven]] as veurbeeld. Et Deaventerse stadsrecht gold as veurbeeld veur alle Oaveriesselse steadn, en dat van de stad Utrecht dus veur de oaverege Utrechtse steadn. De Hartogen van [[Gelre]] namen de stadsrechten van [[Zutfent]] as veurbeeld. De graven van Hollaand dee den lesten groep “stadsrechtverleaners” vörmden namen et Leuvense model oaver.
-[[Deventer]] en [[Nimweage]]* vörmen in zeker opzicht nen uutzundering binnen den Nederlaandsen steedn. Zi-j waarn anvankelek vri-je riekssteedn binnen et Duutsen riek. Deventer dat in et [[Oaversticht]] (Oaveriessel) lag was doardeur neet schatplichtig an den Biskoppe van Utrecht. Nimweage (et Riek van ~) was korten tied tot den inlieving van den stad deur [[Gelre]] (1247) nen stadsstoat. Noarmoate in den 13den eeuwe den macht van den Duutsen keizer of nam, nam umgekeerd den machte van de lokoale heern too, en stelden dizen vri-je rieksstedeleken toostand neet veul meer veur. Beide steedn beheelden echter wal machtigen plaetsen binnen et Oaversticht en Gelre. Deventer was tot den vörming van den Republeek [[1580]] den 'primus inter pares' (eersten under gelieken) van den Oaverstichtsen steedn.
+[[Deventer]] en [[Nimweage]]* vörmt in zeker opzicht ne uutzundering binnen de Nederlandse steadn. Zi-j waarn anvankelek vri-je riekssteadn binnen et Duutse riek. Deventer dat in et [[Oaversticht]] (Oaveriessel) lag was doardeur neet schatplichtig an den Bisskop van Utrecht. Nimweage (et Riek van ~) was korte tied tot de inlieving van de stad deur [[Gelre]] (1247) nen stadsstoat. Hoo wieter in de 13de eeuwe den macht van den Duutsen keizer ofnam, nam umgekeerd den macht van de lokale heern too, en stelden dizze vri-je riekssteadeleken toostand neet völle meer veur. Moar beide steadn blevven wal machtege plaetse binnen et Oaversticht en Gelre. Deventer was tot de vörming van de Republeek [[1580]] den 'primus inter pares' (eersten under gelieken) van de Oaverstichtse steadn.
-(*den stadsrechten van [[Aken (stad)|Aken]] waarn et veurbeeld veur den Nimweagsen; veur Deventer is dit neet bekand).
+(*de stadsrechten van [[Aken (stad)|Aken]] waarn et veurbeeld veur de Nimweagse; veur Deventer is dit neet bekend).
-Den Habsburgsen machtsoavername in den 1sten helfte van den 16den eeuwe betekkende nen sterke inbooting van den machte van den steedn. Noast den stried oaver den vri-jheid van godsdeenst was den onvrede hieroaver (“et verlees van veurechten”) den belangriekste gevolg van den opstaand in den Nederlaanden dee in den jaaren ’60 geleidelek uutgreujden tot nen echten gewoapende stried. Uutendelek leidde dizzen opstaand tot et uut-envallen van den Habsburgsen Nederlaanden in den Spoansen Nederlaanden (noe België) en dne Republeek der 7 Vereanigde Proveensien. In den Republeek bezetten den stedeleken patriciaten den mechtigsten plekken in den stoaten en wierd den adel bi-jnoa van invlood berooft.
+De Habsburgsen machtsoavername in de 1ste helfte van de 16de eeuwe betekkenden nen sterke inbooting van den macht van de steadn. Noast den stried oaver de vri-jheid van godsdienst was den onvrea hieroaver (“et verlees van veurrechten”) et belangriekste gevolg van den opstaand in de Nederlaanden dee in de joaren ’60 geleidelek uutgreujden tot nen echten gewoapenden stried. Uutendelek leidden dizzen opstaand tot et uut-envallen van de Habsburgse Nederlaanden in de Spaanse Nederlaanden (noe België) en de Republeek der 7 Vereanegde Provinsien. In de Republiek bezetten de steadeleke patriciaten de machtegste plekken in de stoaten en wierd den adel bi-jnoa van invlood berooft.
 == Rechten ==
-Stadsrechten hadden betrekking op zoaken as:
+Stadsrechten hadden betrekking op zaken as:
 *'''Veurrechten''':
-**'''[[stadsmure|Stadsmuurn]]''': et rechte um nen mure rundumme den stad te bouwen.
+**'''[[stadsmure|Stadsmuurn]]''': et recht um ne mure rundumme de stad te bouwen.
-**'''[[Marktrechte]]''': et rechte um [[markte]] te holden (en doarveur te loaten betalen).
+**'''[[Marktrecht]]''': et recht um [[markt]] te holden (en doarveur te loaten betalen).
-**'''[[Stapelrechte]]''': et rechte um bepoald handelsgood as eerste te meugen stoapelen (Opsloan) en verkopen.
+**'''[[Stapelrecht]]''': et recht um bepoald handelsgood as eerste te möggen stapelen (Opsloan) en verkopen.
-**'''[[Tolrechte]]''': et rechte um [[tolwegge|tol]] te heffen, eigen bürgers waren doarvan veulal vri-jgesteld wat bi-jdroog tot den antrekkelekheid as woonplaetse.
+**'''[[Tolrecht]]''': et recht um [[Tolweg|tol]] te heffen, eigen börgers waren doarvan meesttieds vri-j-esteld wat bi-jdroog an de antrekkelekheid as woonplaatse.
-**'''[[Muntrechte]]''': enkele steedn waren vriij hun eigen geld te sloan.
+**'''[[Muntrecht]]''': enkele steadn waren vri-j eur eigen geld te sloan.
 *'''Vri-jheden''':
-**'''Persoonleken vri-jheid''': mangs gold den reagel 'Stadslög mek vri-j'. Men was gene [[horige]] meer van den laandhere, moar vri-j um te goan en stoan woar men wilde.
+**'''Persoonleke vri-jheid''': mangs gold den reagel 'Stadsloch mek vri-j'. I'j waren gin [[heurege]] meer van den landheer, moar vri-j um te goan en stoan woar da'j wollen.
 *'''Bestuur''':
-**'''Stadsbestuur''': den gegoodn bürgeri-j kon mangs zelf den bestuurders keezen dee in den stadsroad zitting mösten nemmen.
+**'''Stadsbestuur''': de bettere börgeri-je kon mangs zelf de bestuurders kezen dee in den stadsroad zitting mossen nemmen.
-**'''Rechtsproak en wetgaeving''': Binnen an-egeaven grenzen was den stad vri-j um zelf wetgeaving en rechtsproake uut te oefenen. Den stad wierd hierdeur bestuurlek uut ht umrengende laand gelicht woar den wetgaeving van den landhere gold. Bürgerleu hadden et rechet veur nen eigen rechtbanke (van "gelieken") te verschienen. Mangs wöd echter bepoald dat nen ni-jen stad veur zien rechtsproake was anewezzen op nen aandere, al lenger bestoanden, stad.
+**'''Rechtsproak en wetgaeving''': Binnen an-egeaven grenzen was de stad vri-j um zelf wetgeaving en rechtsproake uut te oefenen. De stad wierd hierdeur bestuurlek uut et umrengende laand elicht woar de wetgaeving van den landheer gold. Börgerleu hadden et recht veur nen eigen rechtbank (van "gelieken") te verschienen. Mangs wodden bepoald dat ne ni-je stad veur ziene rechtsproake was anewezzen op ne aandere, al lenger bestoande, stad.
-**'''Belastingen''': Et stadsbestuur verwierf et rechte um binnen den eigen grenzen belastingen op te leggen an inwonners.
+**'''Belastingen''': Et stadsbestuur verweerf et recht um binnen de eigen grenzen belastingen op te leggen an inwonners.
-Et gebeed buuten nen stad kon mangs [[laandsrecht]] kriegen. Zo kreggen [[Kennemerlaand]] en [[West-Frieslaand]] van den graven van [[Hollaand]] nen laandrechte. Deurgoans gold wal dat stadsrechte veur landrechte ging.
+Et gebeed buten ne stad kon mangs [[laandsrecht]] kriegen. Zo kreggen [[Kennemerlaand]] en [[West-Frieslaand]] van de graven van [[Hollaand]] n laandrecht. Deurgoans gold wal dat stadsrecht veur landsrecht ging.
 ==Ende van stadsrechten==
-Mit den greuj van den centroale stoat kwamen doar langzame nen ende an et stadsrecht. In den noordeleke Laege laanden wierden den letsten stadsrechten feitelek verleend in [[1586]] (Willemstad). In den tied van et bestoan van den [[Republieek der Vereanigde Nederlaanden|Republeek]] verwierf allenig Blokziel (1672) nog nen stadsrecht. Noa den [[Batoafsen Republeek|Batoafsen Umwenteling]] (1795) wödden gemeenten noar Fraans veurbeeld vörm-egeaven en wöd et stadsrecht - bi-j wet - of-eschaft. Howal deels hersteld noa [[1813]] kreggen steedn neet volleadig den bevoogdheden trög dee zi-j veurdeen bezeten hadden: rechtspraoke en wetgeaving wödden steeds meer nen zoak van et centroal gezag.
+Mit den greuj van den centroalen stoat kwam der langzaam n ende an et stadsrecht. In de noordeleke Laege laanden wierden de leste stadsrechten feajlek verleend in [[1586]] (Willemstad). In de tied van et bestoan van de [[Republiek der Vereanegde Nederlanden|Republiek]] verweerf alleneg Blokziel (1672) nog n stadsrecht. Noa de [[Bataafse Republeek|Bataafse Umwenteling]] (1795) wödden gemeenten noar Fraans veurbeeld vörm-egeaven en wodden et stadsrecht - bi-j wet - of-eschaft. Howal deels hersteld noa [[1813]] kreggen steadn neet helemoale de bevoogdheden trög dee zi-j veur dee tied hadden: rechtspraoke en wetgeaving wödden meer en meer nen zaak van et centroal gezag.
-Noa den groandwet van [[1848]] en den Gemeentewet van [[1851]] is et verskil tussen darpen en steedn veur altied kommen te vervallen.
+Noa de groandwet van [[1848]] en de Gemeentewet van [[1851]] is et verskil tussen darpen en steadn kommen te vervallen.
-Stadsrechten dee in et beginne van den 19den eeuwe nog bunt egeaven (an [[Delfshaven]] in [[1825]] veur et letst) bunt neet te vergelieken mit dee uut den Middeleeuwn en meer symbolies van eerd. Deur sommigen wödden [[Den Haag]] en [[Assen]] neet beschouwd as stad, umdat dizzen plaetse hun stadsrechten kreggen in den Fraanse tied.
+Stadsrechten dee in et beginne van de 19de eeuwe nog bunt egeaven (an [[Delfshaven]] in [[1825]] veur et leste) bunt neet te vergelieken mit dee uut de Middeleeuwn en meer symbolies van eerd. Deur sommigen wodt [[Den Haag]] en [[Assen]] neet as stad ezene, umdat dizze plaetse eure stadsrechten kreggen in de Franse tied.
-''Uut Artikel 25 van den "Stoatsregeling" 1798:''
+''Uut Artikel 25 van de "Stoatsregeling" 1798:''
 :''"Alle Tiend- Chijns- of Thijns-, afstervings- en Naastings-Regten, van welke aard , midsgaders alle andere Regten of Verpligtingen, hoe ook genoemd, uit het Leenstelsel of Leenrecht afkomstig, en die hunne oorsprong niet hebben uit een wederzijdsch vrijwillig en wettig verdrag, worden, met alle gevolgen van dien, als strijdig met der Burgeren gelijkheid en vrijheid, voor altijd vervallen verklaard. "''
 ==Den Haag==
-[[Den Haag]] is nen bi-jzunder geval, mangs wödt dizzen stad beschouwd as et grootsten darp van Europa, umdat officieel nooit stadsrecht is egeaven. Helemoal juust is dat neet want Den Haag kreg stadsrechten in [[1806]] ([[Lodewiek Napoleon]]), bekrechtigd in [[1811]] ([[Napoleon Bonaparte]]) (howal dizzen feitelek symbolies bunt). Moar ok doarveur kreg Den Haag bi-jzundere rechten, dee et wal degelek tot nen stad maakten:
+[[Den Haag]] is ne bi-jzunder geval, mangs wöd dizze stad beschouwd as et grootste darp van Europa, umdat officieel nooit stadsrecht is egeaven. Helemoal juust is dat neet want Den Haag kreg stadsrechten in [[1806]] ([[Lodewiek Napoleon]]), bekrachtigd in [[1811]] ([[Napoleon Bonaparte]]) (howal dizze feajlek symbolies bunt). Moar ok doarveur kreg Den Haag bi-jzundere rechten, dee et wal degelek tot ne stad maken:
-* Vanof [[1334]] kreg Den Haag et rechte op nen [[joarmarkte]].
+* Vanof [[1334]] kreg Den Haag et recht op ne [[joarmarkt]].
-* In [[1370]] stelden Hartog [[Albrecht van Beieren]], grave van Hollaand, den grenze van et rechtsgebeed vaste.
+* In [[1370]] stelden hartog [[Albrecht van Beieren]], graaf van Hollaand, de grenze van et rechtsgebeed vaste.
-* In [[1451]] wödden den bevoogdheden van [[schepen]]en vastgesteld noar veurbeeld van et [[Leiden|Leidse]] stadsrechte. Zo kreg et nen [[vroodschop]], dee betrokken was bi-j den joarleksen verkieezing van den schepenen.
+* In [[1451]] wödden de bevoogdheden van [[schepen]]en vastgesteld noar veurbeeld van et [[Leiden|Leidse]] stadsrecht. Zo kreg et ne [[vroodschop]], dee betrokken was bi-j de joarlekse verkezing van de schepenen.
-* In [[1559]] kreg Den Haag boavendeen twee [[burgemeister]]s mit dezelfden stand en rechten as den burgemeisters van den bestoande steedn van Hollaand.
+* In [[1559]] kreg Den Haag boavendeen twee [[börgemeister]]s mit dezelfden stand en rechten as de börgemeisters van de bestoande steadn van Hollaand.
-* In [[1795]] kreg Den Haag de stand van ''Stad in den republeek''.
+* In [[1795]] kreg Den Haag de stand van ''Stad in de republiek''.
 ==Zee ok==
-* [[Lieste van Nederlaandse plaetse mit veurmoaligen stadsrechten]]
+* [[Lieste van Nederlaandse plaetse mit veurmoalige stadsrechten]]
 ==Uutgaonde verwiezing==