Rien

Den Rien (Duuts: Rhein, Nederlaands: Rijn, Fraans: Rhin, Retoromaans: Rein, Zwitserduuts: Rhy, Ripuarisch: Rhing) is mit 1320^[1] kilometer ene van de langste revieren van Europa. Doarvan ligt 800 kilometer in Duutsland, zoas ok et grootste deel van et streumgebeed (120.000 van de 185.000 km²) op Duuts grondgebeed ligt. De name van den Rien kump woarschienlek van et Indo-Europese *rei dat "streumen" betekent.

Löppe

Laanden

Den Rijn/Rien ontsprönk in Graubünden, in de Zwitserse Alpen, en döt op riege zes landen an:

Zwitserlaand
Liechtenstein (grensreviere)
Oostenriek
Frankriek (grenzreviere, zee hierunder)
Duutslaand
Nederlaand

Tussen Bazel en Breisach am Rhein, ne afstaand van rundumme 60 km, is den Rijn/Rien ne ondepe reviere mit völle streumversnellingen. Ten westen doarvan is n bevoarboar kanaal egroaven. Men sprekt van den 'Olden Rien' en den 'ni-jen Rien'. Et lange eilaand doartussen is Fraans gebeed. Den 'Olden Rien' is dus ne grensreviere, en de bevoarboare 'ni-jen Rien' ligt in Frankriek.

Doarnoast maakt delen van Italië, België en Luxembarg deel uut van et totale streumgebeed van den Rien.

Naamgeaving

Den Rien is lange, streumt deur verskillende laanden en taalgebeeden. Verskillende deale hebt nen eigen name - wat mangs verwarring kan oplaeveren (welken Boavenrien? welken Niederrhein?).

Van Zwitserlaand deur Duutsland noar Nederlaand heet den Rien op riege:

Alpenrien tot an et Bodenmeer (deels de grenze tussen Zwitserlaand en Liechtenstein en Oostenriek). Den Alpenrien hef twee boavenlopen: den Veur-Rien en den Achter-Rien, dee bi-j Reichenau, ten westen van Chur, samenvleujt. Et Rienwater deurstreumt et Bodenmeer en geet weer wieter as reviere vanof Konstanz.
Hoogrien tot Bazel (deels de Zwitsers-Duutse grenze). Et deel vanof de samenvleujing mit den Aare wödt deur de Zwitsers Nederrien eneumd. Bi-j Schaffhuse is den Rienwaterval, den grootsten waterval van Europa;
Bovenrien (Duuts: Oberrhein) tot Bingen an den Rien (deels de Duuts-Franse grenze);
Middenrien (Duuts: Mittelrhein) tot Bad Godsbarg. Dit deel van et Riendal is n kloofdal deur den Eifel, mit onder aandere den Lorelei as karakteristiek punt.
Nederrien (Duuts: Niederrhein) tot an de Duuts-Nederlaandse grenze.

In Nederlaand vertakt den Rien zich tot in historiese tieden van natuur, en bunt delen van den Rien egroaven veur de waterhuusholding, veiligheid en plaatsbepoaling. Verskillende delen hebt nen eigen name. As den Nederrien Duutsland uutgeet, heet zi-j op riege:

"Boven-Rien" van Lobith tot Tolkamer (grensreviere mit Duutslaand). Tot an et groaven van et Pannerdens Kanaal en et Bi-jlandsch Kanaal was dit et boavenste stuksken van den Waal. Tussen Boven-Rien en Zevenaar ligt et Rienstrangen gebeed, et verzaande verlengde van den Nederrien).
"Bi-jlandsch Kanaal" (veur et grootste deel n egroaven deel) tot an de afsplitsing van den Waal.
"Pannerdensch Kanaal" (veur et grootste deel n egroaven deel) tot veurbi-j Angeren.
"Nederrien" tot an Wiek bi-j Duurstede (veur Arnem splitst den Geldersen Iessel hier vanof).

Noa Wiek bi-j Duurstede geet den Rien offisjeel wieter as Lek, Nie-je Maas en Ni-jen Waterweg, moar den name 'Rien' leaft veurt in:

Vertakkingen in Nederlaand

In ziene revierdelta vertakt (splitst) den Rien völle, en verdealt doarbi-j zien water. Den Waal draegt twee daarde van den ofvuur van de Boven-Rien, et Pannerdens Kanaal de reste.

Tot an den diek (middeleeuwn) waren der meer splitsingen. De kleinere streumen - in de Romeinse tied mangs nog grote revieren, moar in de middeleeuwn al stark an et verzaanden - wierden geliektiedeg mit de bedieking of-edamd. Veurbeelden bunt den Krommen Rien en Olden Rien, den Utrechtsen Vecht, den Linge, den Hollaandse Iessel. Noast den Waal blef alleneg den Lek oaver as revier-streum.

Waal, Lek en den Maas mundt alle as estuaria uut in de Noordzee. De haavns van Rotterdam ligt in dit gebeed (Ni-jen Waterweg). Et meeste van et Rien- en Maaswater bereikt de Noordzee langs den Ni-jen Merwede (egroaven), en den (veurmalege) estuaria Hollaands Deep en Heringvleet.

Zi-j revieren

Belangrieken zi-jrevieren van den Rien bunt den Aare in Zwitserlaand, en den Neckar, den Main, den Moezel, den Lahn, den Ruhr en den Lippe in Duutslaand. Al dizze revieren, op den Aare en den Moezel noa, mundt van de beskrieving van et ontstoan en de gedoante van bargen en dalen an de rechterkante in den Rien uut.

Linksriens mundt under aandere et zi-j riveertjen den Kalflack bi-j Emmerik uut in den Rien.

Historie en olderdom van den Rien

As grote reviere is den Rien, noar eerdkundege moatstaven, vri-j jung. Tiedens et Mioceen en et vrögge Plioceen was den Rien ne kleine reviere dee de brookgebeden in de umgeaving van et Köln van noe afwaterden. Dizze brookgebeeden lagen toon dichte bi-j de kuste woardeur den Rien inderdoad ne kleine lengte had. Deur de warkzaamheid van de Baltiese Reviere of ok wal Eridanos wödden de kustliene steeds wieter noar et Noordwesten eschovven woardeur de underlöppe van den Rien langer wierd. Mit den trögwarking gingen uutendelek ok de brookgebeden vort. De reviere vergreutten doarnoa streumopweerts et streumgebeed. Dit gebeurden veurnamelek tiedens et Plioceen en et Pleistoceen. Et streumgebeed wierd uutgebreid noar Midden- en Zuud-Duitslaand en et noorden van Zwitserlaand. Dit ging veural ten koste van et streumgebeed van Rhône en Donau. Ok delen van et Maas-streumgebeed bunt deur den Rien inenommen (rivierontheufding), bi-jveurbeeld de boavenlöppe van den Moezel. Et veraanderen van de revierstreumgebeedn in midden Europa hönk samen mit tektoniese beweagingen (veural under invlood van de vörming van de Alpen).

Tiedens et Vrög Pleistoceen en Midden Pleistoceen streumden den Rien deur Nederlaand deur de previnsies Gelderlaand, Oaveriessel, Freeslaand en Noordhollaand noar et Noorden hen en mundden in de Noordzee uut bi-j ne kustliene dee in et Noorden van Nederlaand of nog Noordeleker lag. Dit was zowal et geval tiedens interglacialen, woarin den zeespegel op vergeliekboare heugte lag as noe, as tiedens glacialen woarin den zeespegel völle tientallen meters laeger stond. Tiedens de meeste iestieden lag et Zuden van de Noordzee doordeur dreuge. Revieren as IJzer, Maas, Schelde en Thames wierden tiedens dizze laege zeespegelstanden zi-j riveeren van den Rien.

Tiedens éne of meer Midden Pleistocene iestied(en) bunt de ieskeppe van Scandinavië en Skotlaand samen-evleujd tot éne grote ieskappe woardeur ofvleujing van et revierwater noar et Noorden wödden teggen eholden. Et revierwater wödden mit et smeltwater van dizze Noordeleke ieskeppe n smeltwatermeer dat deur nen dorpel ter plaatse van et Nauw van Calais van noe 'oaverleep' noar et Kanaal. Deur afslieten van laand deur de warking van wind, ies, streumend water en de zee van et ofvleujende smeltwater wierd dizzen dorpel wieter verleagd. As gevolg van dizzen toostaand leep den vröggeren Rien tiedens de doarop volgende iestieden deur et Nauw van Calais van noe en Het Kanaal en mundden uut in den Atlantiesen Oceaan ten Noordwesten van Bretanje, woarbi-j ok Fraanse revieren as den Somme en den Seine en Britse Solentreviere (Dee noe vort is) as zi-j reviere wödden openommen. Dizzen toostand was nog tiedens de letsten iestied (et Weichselien) anweazig.

De ligging van de Rien-delta noe in Nederlaand (Waal, Nederrien) is oaverarfd uut de leste iestied. De Rientekke van noe bunt in Nederland (neet de egroaven dele) tussen de 1700 en 4000 joar eleaden ontstoan (en rundumme 1100-1300 n.Chr bediekt en of-edamd).

Tiedens et Pleistoceen moar veural noa et verdwienen van de Baltiese Reviere rundumme éne miljoen joar eleden hef den Rien in midden Nederlaand ofzettingen neerelegd, eerst veural ZO-NW deur Limbarg en Broabant, later meer Z-N deur Oost Nederlaand (Veluwe, Achterhook, Flevolaand) tot in Freeslaand - en steeds in de Noordzee uut-emund. Den Rienofzettingen bunt mangsmoal good te zeen an de kenmarkende samenstelling. Veural de zwoare mineralen bunt doarbi-j van belang. De samenstelling van dee zwoare mineraleninhold van Rienzaanden weerspeegelt de historie van de reviere. Elke boavenstreumse vergroting van et streumgebeed veugden de uut dat gebeed kenmarkende mineralen an et zaand toe. Dizze veranderingen weerspegelt neet alleneg de historie van de reviere, zi-j bunt ok n heel belangriek hulpmiddel in de Nederlaandse stratigrafie. Umdat van sommige gebeurtenissen dee boavenstreums plaatse vindt ne olderdom bekend is en dizze gebeurtenissen in de mineraalinhold zichtboar bunt, bunt dizze olderdommen ok toopasboar op de Riensedimenten dee-t in Nederlaand bunt of-ezet. Enkele lithostratigrafiese eenheden dee op ofzettingen van den Rien beröst bunt de vörming van Sterksel, vörming van Urk en den vörming van Kreftenheye.

Steaden

Op zienen tocht streumt den Rien langs, en mangs deur, ne groten trop steaden. Dizze steden stoat hierunder eneumd, mit doarbi-j den over woarop ze ligt. Bi-j steaden an beide overs steet den ziede mit et centrum eerstmoal eneumd.

Langs den Rien

Langs den Rien in Zwitserlaand ligt de volgende steden.

Ilanz (l/r)
Splügen (l/r)
Chur (r)
Vaduz (r, in Liechtenstein)
Konstanz (l/r, Konstanz is Duuts, moar ligt an den zuudover van et Bodenmeer)
Schaffhuze (r)
Bazel (l/r)

In Frankriek ligt an den Rien:

Stroatsburg (l)

In Duutsland ligt an den Rien:

Karlsruhe (r)
Speyer (l)
Mannheim (r) - Ludwigshafen am Rhein (l)
Worms (l)
Mainz (l) - Wiesbaden (r)
Rüdesheim am Rhein (r)
Kamp-Bornhofen (r)
Lahnstein (r)
Koblenz (l/r)
Andernach (l)
Bonn (l/r)
Köln (l/r)
Düsseldarp (r) - Neuss (l)
Krefeld (l)
Duusburg (r) - Moers (l)
Wesel (r)
Xanten (l)
Emmerik (r)

Wat kilometers ten westen van Emmerik geet den Rien Duutsland uut en streumt dizzen Nederlaand binnen.

Langs den Nederrien, Lek, Ni-je Maas of Ni-jen Waterweg

Langs den Waal, Boven Merwede of Olde Maas

Nimwaege (l/r)
Tiel (r)
Zaltbommel (l)
Gorinchem (r)
Woudrichem (l)
Dordrecht (Ligt an den Olden Maas; in feite ene van de zi-jtekke van den Waal.)
Zwiendrecht (l)

Lengs den Iessel

Doezebarg (r)
Bronkhorst (r)
Zutfent (r)
Deventer (r)
Zwolle (r)
Kampen (l)
Iesselmuden (r)

Lengs den Krommen Rien en Olde Rien

Nederlandse grenze

Nen belangrieken plaatsname in verband mit den Rien is veur Nederlaanders ok Lobith: bi-j dizze plaetse zol de reviere Nederlaand binnenkommen. Vrögger lag Lobith inderdoad an den Rien, moar in de löppe van de eeuwn is langs et stuksken reviere tussen Emmerik en Arnem verkorting noa verkorting ewest, zodat Lobith noe neet meer an de reviere ligt.

Een aander darpjen is juust esplitst deur de löppe van den Rien van noe: Spiek. En toon vanof 1817 den rechterover van et darp, samen mit Lobith, van Duuts (Kleefs) grondgebeed Nederlaands grondgebeed wierd, verlöt den Rien bi-j Spyk (op den Duutsen linkerover) Duutslaand, en kump den Rien bi-j Spiek (op den Nederlaandse rechterover) Nederlaand binnen.

Nog n darpsken dat an de grenze ne belangrieke plaetse innam: Tolkamer. Den name van et darp kump uut de tied dat doar skippers dee vracht vervoerden van Duutslaand noar Nederlaand tol mössen betalen, den zo-eneumden Tol Kamer.

Lobith, Tolkamer en Spiek beheurt sinds 1985 tot de gemeente Rijnwaarden.

Ofvoer

Inhold

Oaver et joar gemiddeld bedreg den ofvoer van den Rien rundumme 2200 m³/s (debiet bi-j Lobith). De ofvoeren van 1926 en 1995 waren rundumme 13.000 m³/s. In zeer wietgoande gevallen kan dit toonemmen tot ruum 16.000 m³/s (de kanse hierop wödt geschat op 1/1250 per joar). Op et keern van zukke ofvoeren is et onderhold van de dieken en de wieze van samenstelling van uuterweerden bi-j wet of-estemd (Wet op de Waterkering).

Oaver et algemean wödt de verdealing van den ofvoer oaver de verskillende Rientekke, den Waal, den Nederrien en den Iessel, deur Riekswaterstoat eregeld. Veural de waterdeepten op de Waal bunt van deurslaggeavend belang veur de skeepsvoart, dus bi-j leage ofvoeren kriegt dee veurrang.

Under normale umstandigheden wöd den ofvoer as volgt verdeald:

2/3 - Waal
1/3 - Pannerdens kanaal (noar et splitsingspunt Nederrien/Iessel)
- 2/3 - Nederrien/Lek (2/9 van totaal)
- 1/3 - IJssel (1/9 van totaal)

Veilegheid

De Nederlaandse revierdieken möt waaterstaanden kunnen weerstoan dee hooguut eenmoal in de 1.250 joar kunt bestoan. Veur zeedieken besteet ne veiligheidsheugte eenmoal in de 10.000 joar. Tiedens de heugwaters van 1995 mössen echter uut grote gebeden in de Betuwe en aandere revierpolders in Gelderlaand rundumme 200.000 mensen wödden evakueerd umdat den diek under aandere bi-j et darp Ochten et dreigden te begeaven. Et debiet bedroog toon 13.000 m³/s.

Deur de klimaatveraandering verwacht et KNMI dat den joarleksen neerslag in et streumgebeed van den Rien zal toonemmen. Doarnoast besteet in dat gebeed ne grootse versteadeleking, woardeur den neerslag dee doar vült, sneller tot ofstreuming zol kommen. Riekswaterstoat verwocht doarumme dat den eenmoal-in-et-1250-joar ofvoer in et joar 2050 rundumme 18.000 m³/s zol wean.

Tussen noe en 2015 nömp de ovverheid moatreageln om de kanse op oaverstreumingen neet groter te loaten wödden, ondanks de verwochte klimaatveraandering. Ende 2006 wierd de PKB-fase kloar emaakt en gemeenten, previnsies en waterschoppen goat anvangen mit de uutwarking van de plannen. De moatregelen bunt bedoold as investering in de veiligheid en den leavenskracht van et revierengebeed. Et untwarp Ruumte veur de Reviere is in et leaven eropen om te zorgen dat der meer water deur den Rien kan wegstreumen (minder kans op oaverstreumingen) en dit ok op ne ekologische, duurzame wieze te doon.

Plannen veur et inrichten van grote oaverlöpgebeeden bunt zowal in Nederlaand as in Duutsland veurlopig neet hoalbear blekken.

Leagterekord

Den waterstaand van den Rien bi-j Tolkamer bereiken op 21 september 2003 een leagterekord van 7,06 m boaven NAP. Et leste leagterecord kump uut 17 augustus 2003 toon den Rien nen staand bereikten van 7,16 m boaven NAP. Ende september 2003 wierd den staand nog leager en schommelden dizzen rundumme 6,90 meter boaven NAP, den leagsten staand ooit emeaten.

Dizzen leagsten waterstaand in vergelieking mit NAP betekent neet dat nog nooit eerder zo weineg water deur den Rien hef estreumd. Dat toch n rekord is bereikt kump deur de boademligging van den Rien. Den revierboadem bi-j Lobith daalt deur erosie rundumme twee centimeter in et joar en snid doarmet as et woare in in et laandskap. Deurdat den boadem daalt, daalt et waterpeil vanzelf met. Ok bi-j dizzen leagen waterstaand van net wat meer dan 7,00 m boaven NAP vuurt den Rien nog ruum 800 m³/s of. Tiedens et leagwater in september 1991 was den ofvoer vergeliekboar, moar bedroog den waterstaand in vergelieking mit NAP nog 7,16 m. Dat was toon n rekord.

Wat voardeepte veur de skeape angeet is et verskil tussen den emeaten waterstaand en de boademlegging van de reviere van belang. Deurdat beiden deur de boademdaling in ongeveer dezelfde moate worden beïnvleud heeft bodemdaling weinig effekt op de voardeepte. Der wodden daarumme in 2003 wal een leegterekord in den waterstand, moar gin leegterekord in voardeepte bereikt.

Waterkwaliteit

Midden joaren zestig was et water in den Rien stark vervoeld. Der wierd völle ongezuverd ofvalwater in eloosd deur de völle huusholdens en bedrieve langs de reviere. De vervoeling was zo stark dat nagenög al et leaven uut den Rien vort was. De waterkwaliteit van den Rien kreggen den andocht van milieugroeperingen, media en ovverheden. Veur Nederlaand was den waterkwaliteit ok van unmiddelek belang umdat der water uut den Rien wierd in enommen om doar drinkwater van te maakn. De vervoeling deur streumopwearts eleagen gebeeden vormden doarbi-j n groot vroagstuk.

Der kwamen steeds strengere reagels en et water wierd steeds meer ezuverd veur et oavertollege waoter wödden of-evleujd. Ok wierd der een internationaal oaverleg in et leaven eropen deur de laanden dee in et streumgebeed van den Rien lagen: Nederlaand, Duitslaand, Fraankriek en Zwitserlaand. Hier wödden ofspraken emaakt um den waterkwaliteit hoger te kriegen.

Nen sprong veurweerts wierd emaakt noa n ongeluk bi-j et chemiebedrief Sandoz in Bazel in 1986. Bi-j dit ongeluk streumden grote bulten giftege chemicaliën den Rien in. Deur den groten andacht dee dit kreg in de media, wierden bedrieven en overheden an-espoord um den anpak van de vervoelingen en de veiligheid te verbeateren. Ene van de hardnekkegste problemen waren de lozingen van zalt deur de kalimienen in Fraankriek. Zalt is meujlek uut et water te zuveren en vormden een vroagstuk veur den inname van drinkwater in Nederlaand. Anno 2004 bunt ok dizze lozingen beheurlek trög ebracht zodat den kwaliteit van et Rienwater zo verbaeterd dat doar plannen emaakt bunt om den zalm weer uut te zetten in den Rien. Noe krig thermiese verontreineging deur keulwater meer andacht

Natuur lengs den Rien

Op de groonden lengs den Rien komt verskillende wilde plantensoorten veur dee in Nederlaand kenmarkend wodt evonden veur dit gebeed. Völ kump uut Midden- en Zuud-Europa en bunt noar alle woarschienlekheid deur et Rienwater an-evoerd. Boavendeen bunt de zaandgroonden dee deur den Rien bunt of-ezet in verholding kalkriek, wat ok gunsteg is veur völle soorten. Dizzen soorten wodt binnen de Nederlaandse floristiek eneumd mit streumdalsoorten.

Stoatus van natuurmonument

Deur den Duutsen deelstoat Noordrien-Westfalen is veur den Rien et moatschoppelek anzeen van Natuurmonument anevroagd. Et ontwarp Gelderse poorte, n samenwarking tussen Nederlaand en Duutslaand, is ne skoolveurbeeld van natuurontwikkeling. De belangenteggenstellingen bunt grote, umdat ne hogere waardering veur den natuur kan leiden tot meugeleke anpassingen veur skeepvaort en waterbeheer.

Nedersaksisch

Achterhooks: Rijn, Rien
Grunnegs: Rhain, Rien
Stellingwarfs: Rijn
Veluws: Rijn, Rien
Sallands: Rijn

Uutgoande verwiezingen

Het tekstdeel oaver et leagterecord of ne eerdere versie doarvan kump van den webstea van et Nederlaands Ministerie van Verkeer en Waterstoat, https://web.archive.org/web/20050303171756/http://www.minvenw.nl/.
Nederlaand leaft mit water
Informasie oaver de toponomie, geografie en geologie van den Rien en heure delta in Nederlaand is under aandere ontleend an Rhine-Meuse delta studies (voorjaar 2007) van Universiteit Utrecht, en doarop an-ehoalden uutgaavn.

Bronvermelding

Auteur Roth, D., J. Warner, M. Winnubst, 2006. Een noodverband tegen hoog water. Waterkennis, beleid en politiek rond noodoverloopgebieden. Wageningen Universiteit en Researchcentrum, 158 pp. (ISBN 978-90-810736-1-5)
Zagwijn, W.H. & Doppert, J.W.Chr., 1978. Upper Cenozoic of the Southern North Sea Basin: Palaeoclimatic and palaeogeographic evolution. Geologie en Mijnbouw, 57: 577-588.
Auteur Zagwijn, W.H. & H. Hager, 1987. Correlations of continental and marine Neogene deposits in the south-eastern Netherlands and the Lower-Rhine District. Mededelingen van de Werkgroep voor Tertiaire en Kwartaire Geologie, 24: 59-78.

↑ Winkler Prins, 7e druk, 1973, ISBN 90-10-00036-2, pg. 699 1326 km lang

[1] Winkler Prins, 7e druk, 1973, ISBN 90-10-00036-2, pg. 699 1326 km lang

[1]