Olle leven van vrouger ien de Leegsaksische gebieden

Orvelte, n old Drìnts (Saksisch) loug

Olle mìnsken maggen aaltieds geern proaten over t olle leven van vrouger. Dit komt veuraal deurdat noa de oorlog de veraanderns zok hail vlot op nkander opvôlgden en de wereld aal klainer wordt deur de hogere mobiliteit. Hierdeur wordt de belevenswereld van luu groter, woardeur olle gebruken en regionoale identiteit laanksoam votgoan. Der wordt al ais zègd dat ien de lèste 50 joar net zo veul veraanderd is as ien de 500 joar doarveur. Veul olle luu dij veur of tuzzen de oorlogen geboren binnen, kinnen de veraanderns van noudoags den ook nait apmoal even goud biebainen en hebben den ook nog voak verlet van vrouger. Ien vergelieken mit de rest van Nederlaand het t Leegsaksische gebied messchain nog wel de maiste veraandern ondergoan, deur t van oorsprong laandelke karakter van de streek. Olle gebruken goan vot, de viskerij is ôflopen, dialekten staarven oet, klederdracht wordt nait meer droagen, de laandbaauw gaait noar t boetenlaand, bedrieven trekken vot oet de dörpen, ambachten worden omwizzeld veur mesienewaark, noaberkontakten worden minder, jongluu trekken vot noar de steden, enzowieder. t Leegsaksisch wordt deurregen deur de zonuimde biebelraim (biblebelt), woar man nog laank perbaaierd het om t olle tou beholden, môr ook hier begunt de globalisoatsie zien ientrid tou doun. Hieronder wordt n beschrieven geven van t leven van vrouger van de gemiddelde leutje man ien de bepoalde gebieden dij wie nou kennen as t Leegsaksische gebied, veurdat de globalisoatsie begon.

Grunnen

Kultureel kin Grunnen ien vaaier gebieden verdaild worden: Stad en omstreken op Hondsrog, de Klaaigebieden, de Veenkelonien en Westerwôlde (de zaandgronden). Ien dizze vaaier gebieden was t leven apmoal net even aans, môr wel verliekensboar.

Stad

n Olle verbeelden van t Gruine Weeshoes oet 1858. Tot aan Twijde Wereldkraig tou zag hail Stad der sikkom zo oet

Olle foto van hou of Stad der veur de oorlog van boeten oetzag

De grootste verandern ien Stad is t oeterliek van de stad. Was t veur de oorlog n echte historische stad, nou binnen der n hail ìnde nijmoodse gebaauwen, kantoren en aander grote torens en baauwwaarken. Nou is de overgang tuzzen t olle en nije leven ien Stad minder hektisch wèst, deurdat liek as aander steden, ook Grunnen eerder mit de tied mit goan as dörpen. De veraandern ien oeterliek was aans wel radikoal. De stroaten wazzen vrouger van lösse stainen, voak rooie klinkers, mit aan ziedkaant dikke vlinten. De hoezen wazzen van brikken môkt en haren veul klassisistische elemìnten. Bie de bevraaiden noa de Twijde Wereldkraig deur de Kanadezen is n groot gedailte van stad bombardeerd worden omdat de Duutse soldoaten over haile stad verspraid wazzen. Noa de oorlog was der naauwlieks gèld om alles opnij op tou baauwen, woardeur der nije gebaauwen hìn zet wörren. Veul van dizze gebaauwen wazzen hail simpel, deurdat der nait genog gèld was en man zo gaauw meugelk t leven weer oppakken wol.

Noa de bevraaiden is Stad ook hail slim gruid en het t zien zìntroale positsie ien t Noorden ook goud benoadrokt. Doardeur was t veur zoakenluu oet aander dailen van t laand aantrekkelk om hier tou zeddeln. Noa t ontdekken van t gas, zeddelde de gasunie zok ook ien Stad. Dit ales het biedroagen dat Grunnen van n rustege pervìnziestad dij waineg tou doun haar mit t Hollaandse dail van t laand, zok nou openstèlde veur de forensen en aander zoakenluu. Ook de universiteit het hieraan mitwaarkt. Deurdat aal meer luu studeren gingen, mos de universiteit oetbraaiden. Tegenswoordeg is meer as ain op de vaaier ienwoners van Stad n studìnt.

Stee woar de Ruten Oa en de Muzzel Oa bienkander kommen tou de Westerwoldse Oa

Westerwôlde

Tot aan t twijde vörrel van de 20. aiw tou beston Westerwôlde grotendails oet haide en veen. n Laange zaandrog luip tuzzen de venen deur en doar laggen de dörpen op. De dörpen wazzen nait groot, môr haren apmoal wel aigen veurzainens, zo as n smid, n bakker, n slachter, n schoumoaker, enz. Man kwam voak nait wieder as zien aigen dörp of t dörp even wieder, deurdat man voak nog mit peerd en woagen raaizen mos of lopens. Veul olle mìnzen vertèllen nog aal van de tied dat zai mit peerd en woagenkje noar Winschoot tou gingen en vroug weer noar hoes gingen om zo nait ien t duuster over stroat hìn tou mouten. Stroaten wazzen ook nog van zaand of olle klinkers. Dörpen as Zèlng, Wedde en Onswedde konden mit rècht esdörpen nuimd worden. Ien dij dörpen woonden den ook nog veul schaipers dij doagelks mit heur schoapen noar de essen tou gingen en doar heur schoapen groazen lôten. Noa de joaren 20 is binoa aal t haaide en t veen ôfgroaven en binnen de hoogeverschillen ien Westerwôlde nait meer as n poar meter. Dou dit gebeurde, ontston der n hail ìnde laandbaauwgrond. Hierop wör veuraal boukwaaite verbaauwd, dat luu oet Hannover aantrok dij hier waarken gingen as gastaarbaider, môr dou bleven en integreerd binnen ien de bevôlken. Hierdeur kon man ien stee van schaiper of vijboer ook baauwboer worden. Ook ontston der n hail ìnde waarkgelegenhaid deurdat de woaterhoesholden ien Westerwôlde drastisch aanpakt wör. Der wör n knoal groaven van Troapel tot aan de Dullert tou. Loater wör ook de olle Oa (Ruten Oa) liektrokken. De dörpen begonnen tou gruien en de bevôlken nam tou. Hierdeur kwammen der ook n ìnde krougkes ien de dörpen en kwam der meer kontakt mit de veenkelonien. Klaine dörpswinkeltjes gruiden oet tot krudeniers en ien de grotere dörpen kwammen zulfs maarkten op bepoalde doagen. Man kin den ook zèggen dat Westerwôlde aan t begun van de 20. aiw n ienörme impuls had het. Toch duurde dit nait laanger as de joaren 60. Vanôf dij tied ging man aal gaauwer noar t grote Uropa tou en kwam ook op t plattelaand de auto op. Hierdeur gingen veul dörpswinkels en ambachten vot. Dizzent wörren vervongen deur supermaarkten, dij tegenswoordeg ook al binoa gain bestoan meer hebben. Westerwôlde mout t tegenswoordeg hebben van t toerisme. De vesten Boertang is ien joaren 70 opknapt en rekonstruweerd, t klooster Troapel is opend veur publiek en is ien 2000 oetbaauwd mit n vleugel veur kunst, bie Wedde is de Wedderbörg opknapt en is n vakantiepaark baauw, liek as bie Vlagtwedde. De laandbaauw is tegenswoordeg overlôten aan de grotere boeren, dij veurnoamelk mais of groan verbaauwen. De Ruten Oa is weer ien zien olle stoat hersteld worden en de overbleven natuur om en bie Zèlng is nou beschaarmd. Westerwôlde is veuraal gelaifd bie luu dij van de natuur holden en fietsen, môr ook bie Duutse toeristen dij net even de grìns kommen.

Wildervank noudoags, standbeeld van n ol snikjeman dij mit t peerd op de waal laip om t schip veuroet tou roppen woar snikjevoarder op zat

Veenkelonies

De Veenkelonies binnen laank nog bezit wèst van Stad. Ook al wazzen der wel zulfstandege gemaintes ontstoan, veul grond was nog ien aigendom van de gemainte Grunnen. Pas ien 2007 is t lèste stukje stadsgrond van Stad ôfkocht. Ien t leven van de Veenkolonies haar dit n redelk grote ploats, den t haile leven was op Stad richt. Boeren dij doar laand haren gingen via de knoalen noar Stad tou om doar heur gouder tou verkopen, törf dat ôfgroaven wör ging noar Stad tou, boeskolen gingen en kwammen vanoet Stad, enzowieder. De scheepvoart was ien de Veenkelonien van groot belang. Deurdat t ôfgroaven veengebied nog nait echt haard was, wörren der ien eerste ienstaansie naauwlieks wegen aanlègd. De belaangriekste vervouerswieze was den ook per schip. Veul luu oet de Veenkelonien dij gain törfaarbaider of eerdappelboer wazzen, wazzen den ook schipper. Vraauwluu waarkten thoes ien t hoesholden en voak ook op t laand, môr as schip kwam, den mozzen zai dij ien en oetloaden. Tegenswoordeg is de schipperij binoa hailmoal vot. t Ainegste dat nog aan de schipperij denken dut, binnen de olle schippershoeskes dij ien binoa èlk Veenkelonioals dörp nog wel stoan. Schippers dij körte tochten muiken, voak nog mit n peerd op de waal, wörren snikjevoarders nuimd. Zai muiken körte tochten deur de pervìnzie en gingen dingen bezörgen. De grotere schepen worden tegenswoordeg ook wel snikken nuimd, môr dat is nait hailemoal korrekt. As snikjevoarders bie n brog kwammen, blaizen zai op n snikhoorn, zodat brugwachter wos dat zai der aan kwammen. Dij brugwachter, of n poar kwoajongen dij doar toustemmen veur haren, deden den n holtske aan n stôk en huilen dij noar snikjevoarder tou, zodat hai doar n sìnt of n stuver ien doun kon, as belonen veur t open doun van de brog.

Veul Veenkelonioalse dörpen binnen op dezulfde menaaier iendaild. t Belaangriekste is t knoal, woar de maiste dörpen aan ontstoan binnen. Aan dij weerskanten lagen wegen, aine kaant haar n zaandwèg (loater klinker) en aander kaant haar n klinkerwèg (loater asfalt). Aan de klinkerwèg lagen de maiste hoezen, ien tieds dat der aan de zaandwèg n poar boerderijen lagen. Dij kaant wordt ook wel de laandskaant nuimd, omdat der direkte tougang is tou t laand en de aander kaant de dörpskaant, omdat doar de maiste hoezen en veurzainens lagen. Tuzzen de oorlogen ien kwam der ook n peerdentram en wörren pakjes en post ook mit hondekoar brocht. Noa de oorlog binnen dizzent weer votgoan en kwam de auto op.

Ien de dörpen was man nait n haile hechte gemainschop. Man ging wel mit nkander om, bie verjoardagen en t slachten kwammen noaber wel nkander, môr n echte hechte gemainschop mit noaberplichten was der nait. Dit het ook tou moaken mit t fait dat man ien de Veenkelonies apmoal import is van aander dailen van de pervìnzie, oet Drìnt, oet Hannover (noudoags Niedersachsen), oet Westvele en zulfs oet Fraislaand. Dizze verschillende bevôlkensgroepen wörren veraind deur t kontakt mit de Stad. Man nam dij toal dails over en zo ontston t Veenkelonioalse dialekt, dat noudoags nog t maist proat wordt. Relatief zain wazzen de Veenkelonies t aarmste gedailte van Nederlaand. Veul luu leefden ien lutje hoezen en mozzen t doun mit wat zai zulf veur handen haren. Der was ook n groot verschil tuzzen grote en lutje boeren. De grote boeren haren n hail ìnde knechten en lutje boeren ien dainst. De lutje boeren haren voak grote gezinnen dij apmoal mitwaarken mozzen om brood op plaanke tou kriegen. Noa de zummervakaansie was t tied om de eerdappels van t laand ôf tou kriegen. De kinder kregen den extroa weken vrai en mozzen den van smörnsvroug tot soavensloat op laand waarken. Dit gebeurde zowel ien t Grunnegse as ien t Drìntse gedailte. Ien de riege Bartje wordt mooi zain lôten hou of t leven doudestieds was.

Tegenswoordeg binnen veul knoalen en wieken dempt en binnen dörpen oetgruid tot grode ploatsen as Knoal, de Pekels, Veendam, Zuudbrouk en Hoogezaand-Sapmeer. Ook hier binnen lutje winkeltjes vottrokken, môr deurdat t apmoal redelk grote ploatsen binnen, kinnen nijmoodse winkels zo as supermaarkten, klaiderwinkels, komputerwinkels, woarhoezen, enz. wel bestoan.

Verjoardoagen

Verjoardoagen wazzen vrouger verliekensboar mit vandoag. Femilie en vrunden kommen bie nkander en de joarege krigt n kadootje. t Verschil mit vandoag is dat der bepoalde gebroeken wazzen dij nou aal minder worden. Man kreeg aaltied twij moal n kopke thee of kovvie. Bie de eerste kreeg man kouk (of cake) en bie de twijde n gebakje. Doarnoa kwam de borrel op toavel. Aal volwazzenen dronken jenever, ook de vraauwluu, dij der sumtieds wat bie ien deden, bieveurbeeld stroop. Jenever mit stroop wör hoazenbloud nuimd. Bier wör vrouger sikkom nait dronken tiedens verjoardoagen. Mit de borrel kwam der ook sokkeloa (veuraal veur de kinder), wòrst, kees en aander hapjes op toavel en ook kloare sigaretten, sigoaren of tebak veur luu dij n piep rookte. Tegenswoordeg nemt elk zulf zien aigen rokerij mit, mòr doudestieds heurde dat op toavel te stoan, voak op n mooie schoal of op n sierlek bred. Doarnoast wör mit verjoardoagen ook voak bool moakt.

Tiedens verjoardoagen zaten luu voak ien de "veurkoamer". Vrouger haren luu voak twij koamers, de veurkoamer en de achterkoamer. As man op n gewone dag bie aine op verziede kwam, zat man ien de achterkoamer, of as luu gain twij koamers haren, ien keuken. De veurkoamer was allend veur biezundere gelegenheden.

Dit artikel is skreaven in et grönningsk.