Niej-York

Zie Niej-York (deurverwiezing) veur aandere betekenissen van Niej-York

De stejelike umtrek van Niej-York

t Vrieheidsbeeld

De brogge van Brooklyn

Niej-York (Engels: New York City, bienaam: The Big Apple; letterlik de grote appel) is n Amerikaanse stad die helemaole in t zujen van de gelieknamige staot ligt. t Is de grootste stad van t laand en een van de grootste stejen ter weerld, mit zo'n 8,3 miljoen luui die in de stad zelf woenen en zo'n 22 miljoen inwoeners veur t hele stejelike gebied. Niej-York is oek n sentrum van de internasionale haandel, politiek, kommunikasie, muziek, moede en kultuur. Mit n bulte kwalitatief goeie museums, galderiejen, podiums, media, internasionale bedrieven en groothaandels geldt Niej-York, naost Londen, Paries en Tokio, as een van de belangriekste vier weerldstejen.

De stad Niej-York is verdeeld in vuuf stadsdistrikten: Brooklyn, De Bronx, Manhattan, Queens en Staoteneilaand. De burgemeister is de rippublikeinse Michael Bloomberg.

Stadsfunksies

Niej-York is nargens de heufdstad van, mer t is n belangriek bestuurlik gebied. De grootste effektenbeurs van de weerld (NSE) zit an de Walstraote (Wall Street), liek as n hele bulte belangrieke bedrieven, en tot 2001 oek t World Trade Center.

Stadsbeeld

Niej-York steet alum bekend um zien stejelike umtrek, mit wolkenkrabbers in Manhattan van zo'n honderd en tweehonderd meter hoge. t Hoogste gebouw is de Empire State Building (381 meter, zendmaste tot 443,5 meter); t World Trade Center was veurdat t verrineweerd wördden t hoogste gebouw. In de 20e eeuw is der veule kritiek ewest op t ontbreken van kunstzinnige gebouwen. Volgens partie luui waren de gebouwen wel groot mer niet biezunder genog, mit as uutzunderingen bieveurbeeld t Guggenheimmuseum. t Ontwarp veur t nieje World Trade Center wördden in de kunstzinnige kringen beter ewardeerd, al verdeelt t moederne ontwarp de bevolking wel.

Deur de stad streump de Hudsonrivier, in t oosten he'j nog de Oostrivier en in t westen de Harlemrivier. Brooklyn en Manhattan wörden daordeur mit n paor lange broggen an mekaar verbunnen. Naost de wolkenkrabbers hef Niej-York oek t Vrieheidsbeeld, dat an de stad eschönken wördden deur de Fransen um t honderjaorige bestaon van de VS in 1874 te vieren. t Vrieheidsbeeld is dan oek n symbool van de stad ewörden.

Veural Manhattan, mer oek Queens en De Bronx, bin in-edeeld in strage straotenplannen mit rechtlopende laonen en straoten, die de stad in gelieke parten van bebouwing verdelen en stark doon denken an de ouwe Romeinse stejen.

Geschiedenisse

Veur de komst van de Europeanen leefden der in t gebied rondumme de Hudsonrivier indianen. In 1609 wördden t gebied deur de Engelsman George Hudson onderzöcht, en in 1626 vestigen de Nederlaanders onder Peter Minuit hier n kolonie mit de naam Niej-Nederlaand. De heufdplaotse heetten Niej-Amsterdam en daor umhinne wördden darpen ebouwd: Vlissingen, Haarlem en Breukelen. De weg waorlanges t vee naor de stad ebröcht wördden heetten de Breeweg en de straote bie de stadsmure, as bescharming tegen de indianen, heetten de Walstraat. In t moederne Niej-York ku'j al disse namen nog weerummevienen, al is der niks meer beweerd ebleven van de gebouwen uut die tied: Vlissingen, Haarlem en Breukelen heten noen Flushing, Harlem en Brooklyn, de Breeweg is noen Broadway en de Walstraat heet noen Wall Street.

In 1664 wördden de stad zonder geweld deur de Engelse in-eneumen, en in 1667 wördden de stad bie t Traktaot van Breda formeel overedreugen. In 1685 wördden t n kroonkolonie. Net zo as in 1774 de inwoeners van Amerika t laand onaofhankelik verklaorden, wördden de stad, die inmiddels tot tienduzenden inwoeners uutegreuid was, al mitene deur t Britse leger bezet en eerst op 30 april 1789 verlaoten.

Nao 1800 greuiden de stad alderbarstens vlogge uut tot n metropool van weerldformaot. Umdat de meeste immigranten uut Europa in Niej-York ankwammen, bleef n bulte daor oek woenen. Zo kree'j hele ophopingen van volken die bie mekaar gungen woenen in een straote. Dit is noen nog zo. Der woenen n bulte immigranten uut meer as 180 laanden, waorvan de grootste groepen: Jodemmeensen, Italianen, Chinezen, Latino's, Ieren en Afro-Amerikanen. Veule Aziaten woenen in Chinatown in Manhattan. De stadsbouw wördden regelmaotig veraanderd, en rond 1860 had Niej-York n miljoen inwoeners ehaold.

Vanaof de 20e eeuw wördden Manhattan iezelig duur, dit hef derveur ezörgd dat der n finansiële behoefte kwam an hoge gebouwen. Tegeliekertied gung de buurte De Bronx achteruut, wat n getto veur de negerbevolking wördden en vake mit misdaod in verbaand ebröcht wördden. Niej-York kwam, mit San Francisco, nao de Tweede Weerldoorlog bekend te staon as een van de meest veuruutstrevende stejen van t laand, allewel de stad de vergangen jaoren rippubliekeinse burgemeisters had.

Zusterstejen

Boedapest (Hongarije), sinds 1992 Kairo (Egypte), sinds 1982 Jeruzalem (Israël), sinds 1993 Johannesburg (Zuud-Afrika), sinds 2003 Londen (Engelaand), sinds 2001

Madrid (Spanje), sinds 1982 Peking (China), sinds 1980 Rome (Italië), sinds 1992 Santo Domingo (Dominikaanse Rippubliek), sinds 1983 Tokio (Japan), sinds 1960

Niej-York hef oek n goeie baand mit twee Kanadese stejen: Toronto en Montréal.

Nedersaksies

Der bin der verschillende leenvertalingen veur New York. n Extreem veurbeeld hiervan is Niej-Everwiek, vanuut t Oudengels (Nīwe Eoforwic), mer gienene zol dan begriepen waor of da'j t over hebben. Naost de Engelse benaming New York, ku'j oek t volgende gebruken:

• Achterhooks: Niej-, Ni'j-York
• Drèents Nij-York
• Grunnegs: Nij-York
• Sallaans: Nij-, Ni'j-, Niej-York
• Stellingwarfs: Ni'j-York
• Tweants: Niej-York
• Urkers: Nij-York
• Veluws: Niej-York (Bunsjoots: Nieuw-York)

Uutgaonde verwiezing

• De webstee van t Niej-Yorkse stadsbestuur

Dit artikel is eskreaven in et westveluwske dialekt van Algemene Nedersaksiese Schriefwieze.