Neuze

De neuze is 'n underdiel van et lief bi'j alle ewarvelde dieren, bedoeld um mit te aosemen en ruken.

De mieste warvelden hebt de neuze midden veur et gezichte zitten of op et ende van de snute. Zowat alle dieren en ok mèensen hebt in de neuze twee gaten, de neuzegaten. Daorachter hebt ze de neusholte. Aosemen wördt et miest deur de neuze daon. De neuze mut daorbi'j de locht klaormaken en opwarmen veurdet et de longen ingiet.

Daornaost koelt de inaosemde locht langs de sliemvliezen et bloed, wat vanaf daor de harsens ingiet. Een groot diel van de stofwisseling gebeurt ja in de harsens en det wekt warmte op, wat weer afekoeld worden mut. Dat verklaort ok dreks waorum a'j van kook- of tabaksnuven subiet zo'n rappe roes kriegt.

Veul zoogdieren hebt een natte neuze, waormet ze kunt vulen waor of een bepaolde locht vandan kump. Zo komt ze rapper bi'j et etten. Et vocht verdampt en koelt et snelste af an de kante waor de locht vandan kump. Zo wet zoogdiers waor ze hen mut.

Mèensenneuze

De neuze hef twee lochtgangen wat uutkomt in de neuzegaten onderan de neuze. Dertussen zit et tussensköttie. De neuzevleugels bint de ziedkanten van de neuze. Veurin de neuzegaten zit heurties, die verkeerd grei buten de deure holdt, zodet et neet in de longen komt.

Achterin de neuze giet de neusholte aover in de nasofarynx, die langs de gange van Eustachius rechtstreeks bi'j de oren uutkump. Zo kan et gebeuren det et snot bi'j verkeerd snuten neet an de veurkante deruut kump, mar nog dieper in de gaten achter en in de neuze edrok wördt. Tegelieke kan det et gevuul geven det de oren dichte zit. Iene die verkolden is en de neuze dichte hef, kan et soms ok an de oren vernemmen. Et extra snot in de neuze en kele blokkeert dan de verbinding mit de oren, zodet de locht in et hiele neuze-kele-orengebied niet goed deurstreumen kan.

In de neusholte he'j an beide kanten tegenaover mekare drie dunne botplaten met sliemvlies der op (de neuzeskelpen) waormit et inwendige oppervlak van de neusholte best wat grötter wördt. Disse skelpen vangt kleinere dielties in de binnenkommende locht op. Der löp bloed deurhen, wat de inaosemde locht töt op liefstemperatuur opwarmt. Ok zorgt ze det de lochtstreum giet rondwarvelen, zodet geurstoffen better bie de reuksliemvliezen ankomt. Die zit baovenin de neusholte, onder de skedel en tussen de oogkassen.

De neusholte wördt eskeiden deur et neussköttie, wat bestiet uut een veurste diel van kraakbien en een achterste diel van bot. Et sliemvlies van et tussenskot loopt veul an de oppervlakte liggende bloedvaten. Ze komt in nen tössie bi'j mekare in et onderste diel van et skot, de locus Kiesselbachi. Hier ontstaot de mieste bloedneuzen.

Twee andere organen komt uut in de neuze, de bi'jholten en traonklieren. Langs de lange ziede kump de kaakholte uut (sinus maxillaris). Baovenin de neusholte komt de veurheufdsholte (sinus frontalis) en zeefbienholtes (sinus ethmoidici) uut. Via de traonpiepe (ductus lacrimalis) löp aovertollig traonvocht vanuut de traonkliere de neuze in. Daorumme begint iene wat mut hulen vake ok te snottern.

Proesten

As et neussliemvlies eprikkeld wördt, bi'jveurbield as der vuul inkumt, krig 'n mèense de neiging veur ne beskarmende refleks: et proesten. Iene wat mut proesten begint met inaosemen en een knapperd van een uutbörsting deur de neuze. Diegene hef der niks gien zeg aover en mut et mar gewoon laoten gaon. Zo warkt et lief de indringer der weer uut.

Wat luu doet gèerne opedreugd snot met nen vinger uut de neuze halen. Dit neumt ze neuspulken. In de westerse weerld wördt dit as onfatsoenlik eziene.

Vörmen

De neuze zit fraoi zichtber in de midden van et gezichte en kan aordig wat verskillende vörmen hebben. Sommige luu hebt een klein wipneusie, andern juust een flinke haokneuze, waor de punte van naor beneden hen wis. Umdet et op zo'n prominente stie in et gezichte zit, bint partie luu der nog wel es onzeker aover. Daorumme bint der hiel wat anvraogen um der wat an te laoten doen: verkleinen, rechtzetten of een andere vörm. As et al een klein bettie anders is, kan det veur een mèense al ne hiele verbettering ween. De neuscorrectie is iene van de miestevraogde skoonheidsoperaties. Iene van de bekendsten wat wat an de neuze hef laoten doen was de Amerikaanse popsterre Michael Jackson.

Der bint verskeidene präöties aover wat as een bepaolde vörm van neuze aover een mèense zeg. Wetenskappelik is det neet te bewiezen.

Afwiekingen

Luu kunt op verskillende wiezen wat an de neuze hebben:

Anosmie, niks ruken
Vestibulitis nasalis, ontsteking in de neuzegaten
As iene slim verkolden is kan e de bi'jholtes verstopt kriegen met snot. As det giet ontstekken, nuumt ze det ne bi'jholteontstekking (sinusitis). As det anholdt, kan et neudig ween um der iene an te opereren.
Neuspoliepen, miestal goedaardige mar toch vervielende poliepen. Kunt ontstaon as iene veur langere tied last hef van allergie of infekties as bi'jholteontstekking.
Hiel soms kan et veurkommen det iene kanker in de neus- en bi'jholtes krig.
As iene de neuze mar niet lös krig, kan et neudig ween de neusskälpen es een keer kleinder te maken of der hielemaol uut te halen. Disse operaties nuumt ze conchareductie en turbinectomie.

Afwiekingen an et neusbuttie

Et neusbuttie (septum nasalis) stiet der um de neuze aoverende te holden. Et kan ween det et skel gruuit, waordeur de neuze an iene kante minder goed deurlöp en der kans is op verstopping. As iene der last van hef kan de kno-dokter et rechtzetten.

Bi'j boksers leaft et präötie det et neusbuttie in de weg zit, umdet ze der toch riegelmaotig stoten op kriegt. Dan kunt ze et mar better vort laoten halen. Mar dit is neet bewezen. Starker nog, de neuze zakt in as i'j et vorthaalt, zodet et aosemen lastiger wördt en dus sporten ook minder goed wil.

Bi'j een stompe op de neuze kan et ween det et buttie krimpt op inzakt, waordeur iene ne zadelneuze krig. Et tussenskot kan dan minder bloed kriegen en afstarven.

I'j mut et mar weten

De Sallandse rockband Bökkers hef een nommer aover De Neuze.

Nedersaksisch

In et Nedersaksisch bint verskeidene manieren um aover de neuze te praoten. Waor soms een veurkeur is um in eufemistische termen te praoten zo as 'n kökkerd, de wasemkappe, snotterd, snuverd of snufferd, staot hierunder de zakelike beskrievingen.

Al disse varianten zint te vangen in de nysassiske skryvwyse as 'nöäse'.