Bolivia
| Estado Plurinacional de Bolivia | ||
 |
 | |
 Kaarte van Bolivia
| ||
| Informasie | ||
| Sproaken | Spaans (officieel) Guarani, Aymara, Quechua | |
| Heufdstad | La Paz/Sucre | |
| Regeringsvörm | presidentiële reppubliek | |
| Geleuf | rooms-katholiek 70% protestaants 17% atheïstisch 10% | |
| Laand en inwonners | ||
| Oppervlakte | 1.098.581 km² | |
| Inwonners - Dichtheid |
~ 12.186.079 (2023) 10,4 inw./km² | |
| Koordinaten | 11° 0′ S, 53° 0′ O
| |
| Oaverig | ||
| Volksleed | Himno Nacional de Bolivia | |
| Munteenheid | Boliviano (BOB)
| |
| Tiedzone | −4 | |
| Web | Kode | Tel. | .bo | BO | +591 | |
Bolivia of Bolivië, officieel de Meervoldige stoat Bolivië, is een land in et westelike midden van Zuud-Amerika. Et ligt ineslötten met Brazilië op et noorden en oosten, Paraguay op et zuudoosten, Argentinië op et zuden, Chili op et zuudwesten en Peru op et westen. De regearing kump bie mekaar in La Paz. Doar besprekt ze oetvoerende, wetgevende en verkiezingszaken. De grondwettelike heuvdstad is Sucre. De grötste stad en et veurnaamste industriegebeed is Santa Cruz de la Sierra. Dat lig op de tropische leeglanden, ne vlakte in et oosten van et land.
De soeveriene stoat Bolivia is ne grondwettelik samenevoogde stoat verdeeld in negen ofdelingen. Wat landskop angeet löp et geleidelik of van de töppe van de Andes in et westen töt de oostelike leeglanden in et streumgebeed van de Amazone. Eendarde van et land ligt in et Andesgebargte. Met 1.098.581 km2 is Bolivia et op veer noa grötste land van Zuud-Amerika, et op 26 noa grötste van de wearld, et grötste ineslöttene land op et zudelik halfrond en et op zes noa grötste ineslöttene land noa Kazachstan, Mongolië, Tsjaad, Niger, Mali, en Ethiopië.
Der wont noar skatting 12 miljoon leu van verskillend komaf. Zo he'j der Amerindianen, mestizen, Europeanen, Aziaten en Afrikanen. Spaans de officiële en meest-esprökkene sproake. Doarnöast hebt nog 36 andere sproaken ne officiële stoatus. De grötsten doarvan zint et Guarani, Aymara en Quechua.
Vuurdat de spanjolen et innömmen, heurden et Andesgedeelte van Bolvia bie et Inkariek bie an. Et noorden en oosten wonden onofhankelike stammen. De Spaanse conquistadors treuken et gebeed binnen in de 16e eeuwe vanoet Cusco en Asunción. Onder Spaans koloniaal behear wör Bolivia besteurd duur de Real Adiencia of Charcas. De Spaanse riekdom hadden ze vuural te danken an et zilver wat ze oet Bolivia halen. In 1809 volgen 'n eersten oproop vuur onofhankelikheid, woernoa as et land 16 joar oorlog har. Doar köm de Republiek Bolivië oet voort, eneumd noar Simón Bolívar. De twee volgende eeuwen most et land verdan mear land inleaveren. Onder mear de kustliene raken ze kwiet an Chili in 1879. Töt 1971 was et een oardig stabiel land, töt Hugo Banzer met hulpe van de Amerikaanse CIA nen stoatsgreep pleegden en zelf diktator wör. Banzer mos niks hebben van links-socialistische tegenstand en leut heel wat Bolivianen martelen en vermoorden. Hee wör ewipped in 1978, mär van 1997 töt 2001 köm hee wier as demokratisch ekeuzen president van Bolivië. Van 2006 töt 2019 was et heanig op politiek gebeed, woerduur as de ekonomie antreuk.
Et hudige Bolivia is woarnemmend lid van de VN, IMF, NAM, OAS, ACTO, Banke van et Zuden, ALBA en USAN. Et is nog altied et een-noa-armste land van Zuud-Amerika, al trekt et beheurlik bie en hef et de hardst gröaiende ekonomie (a'j noar et BBP kiekt). Wat inkommen angeet mut et ontwikkelingsland et hebben van landbouw, bosbouw, viskerieje, mienbouw en fabriekswark zo as kleare, edelmetalen en öllieraffinage. In Bolivië zit heel wat tin, zilver, lithium en kopper in 'n boadem.
Land
[bewark | bronkode bewarken]Bolivia lig middenin Zuud-Amerika, half in de Andes, tusken de koordinoaten 57°26' en 69°38' W en 9°38' en 22°53' Z. Et land hef völle verskillende klimaten en landskoppen, zoas et Altiplano (de Andeaanse hoogvlakte), tropenwoold, dreuge vlaktes en ne tropische savanne. Et heugste punt van et land is 6542 meter boaven zee, et leegste 70 meter langs de rivier de Paraguay, ondanks dat et een ineslötten land is.
Natuur
[bewark | bronkode bewarken]Duur de grote heugteverskillen en klimaten van strekke töt strekke, leavt der in Bolivië machtig völle verskillende deers en planten. Bolivië hef mear as 17.000 soorten zoadplanten en dan nog 3000 verskillende geneaskrachtige planten. Et land is de bakermatte van wearldwied bekende gewassen as paprika's, chilipeppers, apennötten, bonen, yucca en nog es 4000 soorten earpel.
Ook hef et 2.900 verskillende deersoorten. In 2020 wör der nog ne nieje slangensoorte ontdekt. Et nationale deer van Bolivië is de lama.
Regearing
[bewark | bronkode bewarken]Sinds 1982 wordt de regearingen en presidenten in Bolivië demokratisch ekeuzen. Doarvuur wesselden verskeidene diktators mekander of. De grondwet is opesteld in 2006.
Leager
[bewark | bronkode bewarken]Et Bolviaanse leager besteet oet nen landmacht, luchtmacht en, ondanks dat et neet an water ligt, ne marine. In totaal besteet de leagermacht van Bolivia oet zo'n 32.000 manskoppen.
Volk
[bewark | bronkode bewarken]In 2020 warren der in Bolivië dree moal zovölle inwonners as in 1970. Warren et der in 1950 nog 3 miljoen, in 2023 steet 'n teller op 12 miljoen inwonners ongevear.
In Bolivië wont heel wat verskillende volker bie mekander. De meeste Bolivianen zint mestiezen, ne mengeling van Europeanen en inheemsen, woerbie as et mear op et inheemse antrekt as et Europese. In et distrikt Santa Cruz wont ook nog een paar doezend mennonieten. Bie ne telling in 2018 gavven ongevear 68 percent an dat ze mesties warren. Ongevear 44 percent neumen zik inheems, meestal op grond van öare sproake. De meesten neumen dan et Quechua of et Aymara.
Der wont ook nog ofstammelingen van Afrikaanse slaven, dee as zik afroboliviaans neumt.
Sproaken
[bewark | bronkode bewarken]Nöast et officiële Spaans erkent de grondwet van Bolivië nog 36 inheemse sproaken:
Aymara, Araona, Baure, Bésiro, Canichana, Cavineño, Cayubaba, Chácobo, Chimán, Ese Ejja, Guaraní, Guarasuawe, Guarayu, Itonama, Leco, Machajuyai-Kallawaya, Machineri, Maropa, Mojeño-Ignaciano, Mojeño-Trinitario, Moré, Mosetén, Movima, Pacawara, Puquina, Quechua, Sirionó, Tacana, Tapieté, Toromona, Uru-Chipaya, Winhayek, Jaminawa, Joeki, Joerakaré en Zamuco.
Et Plautdietsch hef zo'n 70.000 sprekkers in Bolivië.
Kultuur
[bewark | bronkode bewarken]Geleuf
[bewark | bronkode bewarken]Bolivië is bie wet geleufsloos. Iederene mag geleuven wat he wil. Toch is 78% van de inwonners Rooms-Katholiek en 19% Protestant. Zo'n 3% hank inheemse geleuve an, de rest dut nargens wat an of weet et nog neet.