Plautdietsch

Uut Wikipedia, de vrye encyklopedy
Plautdietsch
Internationaole naeme Plautdietsch
Aandere naeme Mennonitisch Platduuts
Taelgebied verschillende enklaves in westelik, centraol en veural zuudwestelik Siberië en noordelik Kazachstan en Kirgizië; verschillende gemienschoppen in Noord- en Zuud-Amerike en Duutslaand
Antal sprekers 400.000
Jaor 2004
Dialekten ondudelik
Taelklassifikaosie
Biebelvertaling gien (Ni'je Testement 1987)
Schrift et Latiense alfabet
Taelstaotus et Plautdietsch wodt nargens erkend as minderhiedstael
Taelkode ISO 639-1 n.v.t.
Taelkode ISO 639-2 n.v.t.
Taelkode ISO 639-3/DIS pdt
Menno Simonsz

Et Plautdietsch of Mennonitisch Platduuts is een tael die tot de Zuudwest-Germaanse groep van de West-Germaanse taelen beheurt. Pattie taelkundigen zien et Plautdietsch, vanwege et feit dat et uut et Oost-Nederduuts ontstaon is, nog altied as een subdialekt van et Oost-Nederduutse Nederprusisch. De meersten zien et tegensworig liekewel as een apatte Nedersaksische dialektgroep, ok omdat et veur sprekers van et Nederduuts (in noordelik Duutslaand) en et Nedersaksisch (in noordoostelik Nederlaand) deur zien ieuwenlange ofzunderlike ontwikkeling niet hielendal meer verstaonber is.

De naeme Plautdietsch het dezelfde oorsprong as et woord Platduuts of Plattdüütsch, de woorden dietsch of duuts/düütsch betekenen in beide gevallen niet Duuts, mar tael van et volk.

Een groot pat van de luden in de mennonitische gemienschoppen waor et Plautdietsch ontston, was ofkomstig uut Frieslaand en aandere patten van Nederlaand. In de woordeschat van et Plautdietsch bin, naost et Nedersaksisch, nog altied invloeden van et Nederlaans en et Fries herkenber. Et Plautdietsch wodt daoromme ok wel zien as een tussenvorm van et Nederduuts en et Nederlaans.

Geschiedenis[bewark | bronkode bewarken]

Et Plautdietsch is ontstaon uut de Nederduutse dialektgroep Nederprusisch, mit een protte Nederlaanse invloeden, dat spreuken wodde in de mennonitische gemienschoppen die vanof de zestiende ieuw an de revier de Wiesel in et hudige Polen leefden. Die mennonieten weren geleuvige vlochtelingen, die in Nederlaand en et noorden van Duutslaand vervolgd wodden omdat ze anhangers weren van de Friese karkhervormer Menno Simonsz uut Witmarsum.

Vanof 1787, doe heur woongebied in hanen kwam van et keuninkriek Prusen, reisden ze veerder naor et oosten toe en vestigden ze kelonies an de kust van de Zwarte Zee, in wat tegensworig Oekraïne is, in een gebied dat ontvolkt was deurdat Ruslaand et doe krekt veroverd had op de Turken. Vanof 1874, doe ze ok in Ruslaand vervolgd weren veur heur leven, emigreerden een protte mennonieten naor Kanneda, de Verienigde Staoten en lanen in Zuud-Amerike.

De mennonieten die in Oekraïne aachterbleven, weren in 1941 mit de aandere Ruslaand-Duutsers naor Siberië en Centraol-Azië deporteerd. Sund de val van et kommunisme en et uutmekeervalen van de Sovjetunie in 1991 is et grootste pat van heur naor Duutslaand emigreerd.

Variaanten[bewark | bronkode bewarken]

Zoas bie zovule taelen die gien standerd schrieftael hebben, binnen der verschillende regionaole verschillen ontstaon. De grootste verschillen bin in de 19e ieuw ontstaon in de twie mennonitische nederzettings in Ni'j-Ruslaand (et hudige Oekraïne), dat bekend staot as Chortitza of de oolde kelonie en Molotschna (de ni'je kelonie). Hieronder een overzicht van de grootste verschillen:

veurbeeld oolde kelonie (Chortitza) ni'je kelonie (Molotschna) Platduuts Stellingwarfs
warkwoorden en aandere uutgangen op -en räden räde reden, räden spreken, praoten
oa-tweeklaank Froag [freaɣ] Froag [froaɣ] Frag vraoge
u/y-klaank Hus/Hüs [hys] Hus [hus] Hus huus
s/ts sound Zol (Ssol) [sol] Zol (Tsol) [tsol] Tal getal

Een peer aandere verschillen bin bi'jgelieks de uutspraoke van de c, en woorden as jenau/jeneiw, mar volgens pattie studies, komp dat deur de maote van onderwies en de invloed van et Russisch en Duuts.

Patttie Plautdietsche sprekers spreken een mingelmoesien hiervan. Zo he'j bi'jgelieks meensken die ofkomstig bin van de Bergthal-kelonie in Ni'j-Ruslaand (Oekraïne), een dochterkelonie van de oolde kelonie, die krekt dezelde klaanken van de oolde kelonie hebben, mar de -n op et aende niet uutspreken, zoas sprekers van de ni'je kelonie dat wel doen.

Sprekerstal[bewark | bronkode bewarken]

Et Plautdietsch wodt spreuken deur zoe'n 400.000 meensken, waorvan 150.000 et nog elke dag bruukt. Veur zwat 111.000 meensken in Zuud-Amerike is et Plautdietsch zels de ienigste tael die ze spreken kunnen.

De lanen waor tegensworig de grootste groepen Plautdietsche sprekers wonen, bin Duutslaand, tussen de 90.000 en 145.000 sprekers, en Kanneda, waor et Plautdietsch as memmetael spreuken wodt deur 80.000 meensken en as twiede tael deur nog es 20.000 luden. Zie de onderstaonde tebel veur een verdieling van de Plautdietsche sprekers over de verschillende lanen.

laand sprekertal van et Plautdietsch teljaor
Duutslaand 90.000-145.000 2003
Kanneda 80.000 1978
Mexiko 40.000 1996
Paraguay 38.000 1996
Bolivia 29.000 1996
Ruslaand 25.000 2003
Kazachstan 15.000 2003
de VSA 10.000 1978
Belize 6.000 1991
Brazilië 6.000 1985
Kirgizië 5.000 2003

In et sprekerstal in Paraguay bin ok 19.000 meensken mitrekend die zowel Plautdietsch as Standerdduuts as memmetael hebben. Veerder wodt et Plautdietsch ok spreuken deur een protte kleine gemienschoppen in Kosta Rika, Argentinië en Uruguay.

Vergelieking mit aandere verwaante taelen[bewark | bronkode bewarken]

Plautdietsch is een Nederduuts dialekt, en het de twiede Germaanse klaankverschoeving dus niet mitmaekt, die et Hoogduuts van de Nederduutse dialekten onderscheid. De veurnaemste verschillen tussen et Hoogduuts en Nederduuts bin:

Effekten van de twiede Germaanse klaankverschoeving[bewark | bronkode bewarken]

Duuts Nederduuts Plautdietsch Nederlaans Engels
Hoogduuts pf, f = Nederduuts p Pfeife Piep Piep pijp pipe
Apfel Appel Aupel appel apple
Hoogduuts z, s, ss, ß = Nederduuts t Zunge Tung Tung tong tongue
was wat waut wat what
essen eten, äten äte(n) eten to eat
Fuß Foot Foot voet foot
Hoogduuts ch = Nederduuts k machen maken, moaken moake(n) maken to make
Hoogduuts t = Nederduuts d tun doon doone(n) doen naor do
Teil Deel Deel deel part (vergeliek "dole", "deal")
Hoogduuts b = Nederduuts w (v-klaank), f Leben Lewen, Läwen Läwe(n) leven life
Korb Korf Korf korf basket
Engels th = aandere Germaanse taelen d danken danken danke(n) danken to thank

Krek as et Nederlaans, Fries en Nederduuts, het et Plautdietsch allienig de veraandering van th naor d.

Klaankverschoevings in aandere Germaanse taelen[bewark | bronkode bewarken]

Oorspronkelijke klaank Duuts Nederduuts Plautdietsch Nederlaans Engels
Wein [vaɪn] Wien [viːn] Wien [viːn] wijn [ʋɛin] wine [wain]
Feuer [fɔʏɐ] Füür [fyːɐ] Fia [fiːɐ] vuur [vyːr] fire [faɪɚ]
Haus [haʊ̯s] Huus [huːs] Hus [huːs] (Mol), [hyːs] (o. kel.) huis [ɦœʏ̯s] house [haʊs]

Zoas hier te zien is, binnen et Nederlaans, Engels en et Duuts vergeliekbere klaankverschoevings ondergaon, Plautdietsch hef allienig de oolde Germaanse /yː/ saemenvoegd mit /iː/, wielst de lange /uː/ beweerd bleven is in et dialekt van de ni'je kelonie. De variaanten van de oolde kelonie spreken et now meer uut as /yː/.

Unieke ontwikkelings[bewark | bronkode bewarken]

Klinkerverleging[bewark | bronkode bewarken]

Hoogduuts Plautdietsch Nederlaans Engels
/ɪ/ naor /ɛ/ Fisch, dünn Fesch, denn vis, dun fish, thin
/ɛ/ naor /a/ helfen, rennen halpe(n), rane(n) helpen, rennen to help, naor run
/ʊ/ naor /ɔ/1 Luft, Brust Loft, Brost lucht, borst air (uut et Latiens; vergeliek Eng. "lift", "loft"), breast
/aː/ naor /au/ Mann, Hand Maun, Haunt man, hand man, hand
  1. Disse verschoeving is nog altied aktief, omdat pattie sprekers (bi'jgelieks in Den Haag) et nog altied op de oolde meniere uutspreken.

Klinkerontronding[bewark | bronkode bewarken]

Hoogduuts Plautdietsch Nederlaans Engels
grün, schön jreen, scheen groen, mooi/schoon green, beautiful (vergeliek et veroolderde sheen)
naor ei [ɛ] Heu, rein Hei, rein hooi, schoon hay, clean
/œ/ naor e, a Götter Jetta goden gods

Uutspraoke as tweeklaank veur g, k, ch [IPA x] en r, meugelik verdwienen van de r[bewark | bronkode bewarken]

Hoogduuts Plautdietsch Nederlaans Engels
Herz Hoat hart heart
machen moake(n) maken to make
fragen froage(n) vragen to ask (vergeliek et Oold-Engelse fraegn)
hoch huach hoog high
Horn, Hörner Huarn, Hieena hoorn, hoorns horn, horns

Et verdwienen van de r is voltooid op de meerste plekken an et aende van een woord, nao klinkers die veur in de mond uutspreuken wodden en veur alveolaire medeklinkers, mar wodt beweerd in de onbepaolde wies van warkwoorden, nao korte klinkers, en somtieds nao klinkers die aachterin de mond wodden uutspreuken, zoas in et veurbield van Huarn, Hieena.

Verschillende aandere klinkerekwivalenties[bewark | bronkode bewarken]

Proto-Germaans Hoogduuts Plautdietsch Nederlaans Engels
/a/ = /o/ *watraz, *fadar, *namōn Wasser, Vater, Name Wota, Voda, Nomen water, vader, naam water, father, name
/ai/ = ee [ɔɪ] *saiwalō, *ainaz, *twai Seele, eins, zwei Seel, eent, twee ziel, een, twee soul, one, two
/æ/ /au/ = oo [ɔʊ]1 *raudas, *hattuz rot, Hut root, Hoot rood, hoed red, hat
  1. /æ/ verschoeving naor /au/ veur stemhebbende medeklinkers.

Palatalisaosie[bewark | bronkode bewarken]

Alle woorden mit een /g/ of /k/ die veurof gaon wodden veur of volgd wodden deur een klinker die veur in de mond uutspreuken wodt (/e/ of /i/, de sjwa niet mitrekend) bin verschoeven naor /j/ en /c/ (de laeste wodt schreven as kj of tj), ok al as der is een aandere medeklinker tussen de klinker en de medeklinker. Een intervokale /g/ wodt palataliseerd as /ɟ/, en schreven as gj of dj. (Zoks gebeurde ok in et Engels, mar niet zo algemien). Waor een /e/ of /i/ verzunken is tot /a/, wodt de palataliseerde klinker beweerd. Ok waor et Duuts een /ç/-klaank hef, behoolt et Plautdietsch et zels nao et verlegen van een veur in de mond uutspreuken klinker.

Duuts Plautdietsch Nederlaans Engels
gestern jistren gisteren yesterday
geben jäwen geven naor give
Kirche Kjoakj kerk church
Brücke Brigj brug bridge
Milch Malkj melk milk
recht rajcht recht right

Tekstveurbield[bewark | bronkode bewarken]

De tekst van Ons Heit in et Plautdietsch, et Platduuts en et Nederlaans

Plautdietsch Platduuts Nederlaans
Ons Voda em Himmel, Uns Vader, die is in Himmel. Onze Vader, die in de hemel zijt,
lot dien Nome jeheilicht woare; Heiliget is dien Naam. Uw naam worde geheiligd.
lot dien Rikjdom kome; Dien Riek sall komen. Uw (konink)rijk kome.
lot dien Welle jedone woare, Dien Will doch doon, Uw wil geschiede,
uck hia oppe Ead, soo aus em Himmel; up Welt as dat is in Himmel. op aarde zoals in de hemel.
jeff ons Dach fe Dach daut Broot, daut ons fehlt; Gäv uns dis Dag uns dagliks Brod. Geef ons heden ons dagelijks brood,
en vejeff ons onse Schult, Un vergäv uns uns Schuld, en vergeef ons onze schuld,
soo aus wie den vejewe, dee sich jeajen ons veschuldicht ha; as wi vergäven uns Schuldners. zoals ook wij vergeven onze schuldenaars /
zoals ook wij aan anderen hun schuld vergeven;
en brinj ons nich en Vesekjunk nenn, Un bring uns nich in Versuchung En leid ons niet in verzoeking / in bekoring,
oba rad ons von Beeset. Aber spaar uns van de Übel. maar verlos ons van de boze / het kwade.
wiels die jehet daut Rikj, Denn dien is dat Riek Want van U is het koninkrijk,
en dee Krauft en dee Harlichtjeit en Eewichtjeit. un de Kraft un de Herrlichkeit in Ewigkeit! en de kracht en de heerlijkheid in eeuwigheid.

Uutgaonde verwiezings[bewark | bronkode bewarken]