Fraislaand (regio)
| |
| Onderdail van | Nederlaand, Duutslaand |
| Toalen | Frais, Leegsaksisch, Zuudjutlaands, Nederlaands, Duuts, Deens |
| Aantel inw. | o.b. 1,5 miljoen |
Fraislaand is n regio bie de Noordzeekost van Nederlaand en Duutslaand [1] [2] laangs. Noamgever binnen de Fraizen dij der al sunt olle tieden wonen. Vertoalens in de sproaken van Fraislaand binnen: Westlaauwers Frais: Fryslân ; Grunnegs: Fraislaand; Oostfrais: Freesland; Oostlaauwers Frais (Selterfrais): Fräislound; Noordfrais: Fraschlönj/Friislon; Westfrais/Nederlaands/Duuts: Friesland; Deens: Frisland.
Gebieden
[bewark | bronkode bewarken]De historische gebieden in Fraislaand binnen:
- Westfraislaand - Tuzzen t Pettense jat en t Vlie. t Gedailte tin zuden van t Pettense jat is al vroug ien de geschiednis verloren gongen, woardeur dit der voak nait bierekend wordt.
- Westlaauwers Fraislaand - De noudoagse pervìnzie Fraislaand zunder de Stellenwaarven (of mit de Stellenwaarven en de Kop van Overiesel)
- Oostlaauwers Fraislaand - De noudoagse pervìnzie Grunnen zunder Stad en Westerwôlde
- Oostfraislaand - t Historische groafschop Oostfraislaand mit t Oldenbörger Fraislaand en t Selterlaand
- Boetenjoade - t Gebied om de Joadeboezem hìn, woarvan n paart overswimd is deur t ontstoan van de Joade
- t Laand Wursten - n Paart van t noordwesten van t distrikt Kuxhoaven en t Hambörgse aailaand Nijwerk
- Noordfraislaand - t Tegenswoordege distrikt Noordfraislaand tot aan de Wiedaauw tou mit t hoogaailaand Hellegolaand
Kenmaarken
[bewark | bronkode bewarken]Kenmaarken van de regio binnen:
Geschiednis
[bewark | bronkode bewarken]Verschaaidene dailen van dizze regio dailen paarten van heur geschiednis. Deurdat Fraislaand laangzoam oetmekoar valen is, komt allend de vrouge geschiednis in aal dizze gebieden overain.
Toal
[bewark | bronkode bewarken]Ien dit haile gebied wuiren vrouger Fraise sproaken proat. t Westlaauwers Frais, t Selterfrais en t Noordfrais binnen de ainsege overbliefsels hiervan. Aal aandere sproaken in t gebied binnen in meerdere of mindere moat deur t Frais beienvloud worden. Zo proat man in Westfraislaand Friso-Frankisch en in de oostelke gebieden as Grunnen, Oostfraislaand en Wursten Friso-Saksisch. Dit fenomenon wordt ook wel t Fraise substroat nuimd.
Aal binnen de Fraise toalen aan ainander verbonden, zai verschillen zonnen ìnde dat zai onderling veul muite hebben elkander te verstoan.
Ook de Fraise noamen binnen n riek onderdail van de kultuur in de Fraise regio. Zai bieveurbeeld de Grunnegs-Oostfraise veurnoamen en femilienoamen.
Laandschop
[bewark | bronkode bewarken]t Laandschop is ain van de zoaken dij de Fraise gebieden mit ainander verbindt. t Fraise laandschop wordt kenmaarkt deur vruchtboare klaaigronden aan de kostlien mit doar aan Waddenaailanden en Hallegen, woarbie eb en vloud n verschil môkt van laand en zee. Ien vrougere tieden wörren der hoogten baauwd (terpen, wierden, wurten, warften) om man hiertegen te beschaarmen. Dizze olle kunstmoatege heuvels mit middelaivse kìrktorens en klaine bakstainen hoeskes beschildern t beeld van de Fraise landen. Wieder t laand ien, komt man oetstrekte klaingebieden tegen mit hier en doar n gaistrog der tuzzendeur.
Elk Frais gebied wordt schaaiden van de noaberske gebieden deur inhammen en revieren. De belaangriekste baaien binnen t Vlie, t Laauwersmeer (vrouger de Laauwerszee), de Westerems en de Dollert, de Joadeboezem, de Elvemonden en de Aidermonden.
Eala Frya Fresena
[bewark | bronkode bewarken]Van oldsheer binnen de Fraise volker hail slim steld op heur vraaihaid. De bekendste Oldfraise zin is den ook Eala Frya Fresena!, dat wat betaikent as Flaan op, vraaie Fraizen!. n Aandere bekinde Fraise zin is Leaver dea as slaaf (Westlaauwers Frais)/ Lewwer duad as slaav (Noordfrais), wat betaikent Laiver dood as sloaf. Middelkerwies wuir vrouger bie Opstalboom deur aine schraaid "Eala Frya Fresena!", woarnoa de Oldfraise vertoalen van "Laiver dood as sloaf" deur de aanwezege bevolken touschraaiden wuir.
In de vrouge geschiednis het dit n belaangriek onderdail betaikent van t ontstoan en overleven van de Fraise kultuur. Tot aan de loate middelaiven tou hebben Fraislaand, Grunnen en Oostfraislaand gain heersers kend. In de vrouge middelaiven haar Fraislaand n keunenshoes, môr dizzent was allend representoater en seremonieel in funksie veur de Fraizen. Hai en zien femilie haren gain privilezjes.
Dou Stad de Ommelanden en Westlaauwers Fraislaand onder zien kontrôle kreeg, luiten zai de Fraise vraaihaid ien eer. De Stad haar zulf gain heerder, dus de doudestiedse Fraise gebieden wuiren bestuurd deur stoaten oet zowel de stad as vanoet de plattelaandsgebieden.
Ook tegenswoordeg nog holden de Fraise volker nait van bepaarkens van vraaiheden. Hailmoal tegenswoordeg mit de môkte aachterstand tin opzichten van t westen van Nederlaand, vuilen de Fraizen zok vlöt benoadaild en bepaarkt ien heur vraaiheden. Dit vraaihaidsstreven komt anders in aal Fraise gebieden veur. Mitmoal deur dit komt t middelkerwies ook dat de Fraizen over t aalgemain n wat nuchterdere mentoaliteit hebben as aander Nederlaanders en Duutsers.
Genetika
[bewark | bronkode bewarken]t Bloud (medisch zain, t DNA) van de Fraise volker is staarker verwant aan de Engelsen en de Skandinoavische volker as dij van de noaberske volker. Volbloud Fraizen binnen van oldsheer laanger as aandere Nederlaanders en Duutsers, voak blond en hebben voak blaauwe of gruine ogen. t Amerikoanse begrip WASP (White Anglo-Saxon Person) slog ook op de Fraizen dij zowel femilie van de Angeln as van Saksen waren en den ook oet dezulfde omgeven kwamen. Tegenswoordeg gelden dizze kenmaarken laank nait meer veur elke Frais.
Vlaag
[bewark | bronkode bewarken]De Groep fan Auwerk (group van Aauwerk), n organisoatsie dij straaidt veur de onôfhaankelkhaid van de Fraise regio, het 2006 de inter-Fraise vlaag presenteerd. Dizze vlaag is anders nait offisjeel aksepteerd deur de overheden woar dat de Fraise gebieden nou bie heuren, woardeur t gain offisjele stoatus het.
De vlaag teunt n Skandinoavisch Kruus, modelleerd noar verholdens van de vlagen van Ieslaand en Noorweeg. Dizze landen beschaarmen, liek as Fraislaand van oldsheer, de demokroatische traditsies. t Skandinoavisch Kruus symboliseert de verbondschop tuzzen en de laangs Noord- en Oostzee levende volker en staait veur zowel de kristelke as veur de pre-kristelke religies. De vaaier pompeblêden (pompebloader) symboliseern de oet ainander legende dailen van Fraislaand; de bloader wiezen noar mekoar tou as taiken van ainhaid en soamenwaarken.
"Ontfraizen"
[bewark | bronkode bewarken]Deur de aiven hìn is de regio n bitke "ontfraisd" worden. n Hail ìnde gebieden binnen schaaiden worden van Fraislaand, woardeur de verschaaidene regios heur Fraise kultuur op n aander wieze ontwikkelden. Kiek bieveurbeeld noar de toal. Ondanks t Fraise substroat vuilen bieveurbeeld de Grunnegers en de Ditmaarsers zok over t aalgemain gain Fraizen meer. De Oostfraizen, dij ook n Leegsaksische sproak proaten, vuilen zok wel Frais, môr veural toch Oostfrais. Ook de Fraistoalege gebieden roaken laangzoamerhaand ontfraisd deur de mondioalisoatsie en t "klainer", môr doardeur ook "groter" worden van de wereld. Dochs kommen der tegenswoordeg aal meer initsjatieven van Fraise organisoatsies dij t behold en de ainhaid van t Fraise gebied en kultuur veurop stèllen. Zo hest de Groep fan Auwerk, môr ook politieke partijen in Westlaauwers Fraislaand, Oostfraislaand en Noordfraislaand.
De Fraise gebieden Westlaauwers Fraislaand, Oostfraislaand (mit Selterlaand) en Noordfraislaand kommen n aantel moal per joar soamen bie Aauwerk, om mit mekoar te overlèggen over de toukomst van Fraislaand. Dizze zonuimde "Ynter-Fryske Rie" haar de Grunnegers ook oetneudegd, môr tot nou tou is der nog gain initsjatief kommen vanoet Stad en Ommelaand. Dizze bieainkomsten worden holden noar veurbeeld van de Oldfraise traditsie van de Opstalboom, in t Frais ook Upstalisbeam nuimd. Deur dizze organisoatsie wordt ook om de drij joar op Hellegolaand t Fraise volksfestivaal Friesen-droapen organiseerd, wat elk joar weer honderden Fraizen noar t hillege aailaand (hellego = hillege) trekt.