Wangeroogs
t Wangeroogs was n Fries dialekt dat spreuken wordde op t Duutse Waddeneilaand Wangeroog. t Dialekt is rond 1950 uutsturven. Vandaege de dag bin der nog mar in peer meensken die t dialekt hebben heuren praoten. Toch is der n protte over t dialekt bekend omdat der n protte dokumentaosie over t Wangeroogs anwezig is.
Geskiedenis
[bewark | bronkode bewarken]Eertieds was Wangeroog n isoleerd eilaand waor t Nedersaksies niet deur kon dringen. t Fries was dan ok lange tied de ienigste tael op t eilaand. t Dialekt heurde tot t Oostlauwers Fries, krek as t Wurstfries, t Harlingerfries (dat spreuken wordde in t Oostfriese Harlingerlaand en dus niet n Nederlaandse naeme is veur t dialekt van Harlingen) en t Selterfries. Disse klassifikaosie wordde maekt op grond van historiese kriteriums, want de dialekten weren onderling amper verstaonber.
De situaosie van t kleine tal sprekers, minder as duzend meensken, was tot t midden van de 19e ieuw stabiel. Dat veraanderde hard naodat t eilaand in de winter van 1844 op 1845 deur n stormvloed overstroomde. Der vunnen meer van zoksoorte stormvloeden plak waordeur de inwoners van Wangeroog meerdere keren evakueerd wordden mossen. De meerste inwoners van Wangeroog gongen naor Varel op t vaastelaand, waor ze n ni'j dörpien stichtten, Ni'j-Wangeroog. De bevolking vul liekewel uut mekeer, partie gongen weeromme naor t oolde eilaand, aanderen bleven in t ni'je dörp wonen. Ok kwammen der ni'je bewoners van t vaastelaand op t eilaand wonen. Hierdeur wordde de toekomst van t dialekt staorigan onwisse. Almar meer meensken gongen in die tied over op t Nedersaksies dat ze om heur henne heurden. Omdebi'j 1930 gong t tal sprekers almar veerder aachteruut en verleur t Wangeroogs heur funksie as eilaandtael. De laeste twie sprekers kwammen in 1950 uut de tied.
Eigenskoppen
[bewark | bronkode bewarken]t Dialekt van Wangeroog was, deurdat t eilaand relatief isoleerd was van de aandere eilaanden en t vaastelaand, butengewoon konservatief. Zo had t Wangeroogs as ienigste West-Germaanse tael an de oostkaante van de Noordzee de 'th'-klaank beweerd. Bi'jgelieks in t woord 'drieje': thrê. Ok n protte eindklaanken zonder klemtoon bin beweerd bleven in t dialekt. Bi'jgelieks in t woord schüpu dat 'skippen' betekent. Dat komt in de Germaanse taelen veerder allienig veur in t Ieslaands en t Faeröers.
Onderzuuk
[bewark | bronkode bewarken]Amateuronderzuker H.G. Ehrentraut begon in de eerste helte van de 19e ieuw mit t onderzuken van t Wangeroogs. Ehrentraut begon in 1837 mit t doelmaotig vaasteleggen van t dialekt. Zien anpak was redelik wetenskoppelik te numen.
Onderzukers van t Fries hebben nao t uutstarven van de tael informaosie kregen uut bronnen van benaemen Ehrentraut. Ien van disse onderzukers, de Fries Pyt Kramer, vun in de jaoren negentig meer as duzend mit de haand skreven bladzieden in t Wangeroogs. Op disse bladzieden staon n protte sprokies in t dialekt. Deur dit materiaol is t Wangeroogs goed beweerd bleven.
Literatuur
[bewark | bronkode bewarken]- Ehrentraut, Heinrich Georg: "Mittheilungen aus der Sprache der Wangeroger". Friesisches Archiv 1, 3-109, 338-416 (1849) en 2, 1-84 (1854).
- Ehrentraut, Heinrich Georg: “Mittheilungen aus der Sprache der Wangeroger”. Dit boek is t twiede diel, op grond van de ni'j vunnen haandskriften. De uutgifte is verzorgd deur Arjen P. Versloot en in 1997 uutbracht deur de Fryske Akademy. ISBN 90-6171-834-1.
- Horst H. Munske: Handbuch des Friesischen. Uutgeven deur: Niemeyer, Tübingen. ISBN 3 484 73048
Uutgaonde verwiezings
[bewark | bronkode bewarken]
|
Dit artikel is skreaven in et stellingwarvsk. |