Jöädendom

De menora is een symbool van et Jeudendom en zol oorspronkelik deel ewest hebben van et meubilair van de tempel van Salomo

Et Jeudendom verwis naor et Jeudse volk en ok wal specifiek naor et Jeudse geleuf, ien van de vrogst eregistreerde monotheïstische godsdiensten.

Et Jeudendom past niet makkelik in westerse hokkies zoas geleuf, ras, volk of kultuur. Dit hef d'r mit te maeken det et Jeudendom op-evat wordt in termen van vierduzend jaor geschiedenis.

In dit lange tiedpark hebben Jeuden slaoverni'je, anarchisme, theokraotie, verovering, bezetting en ballingschop ervaren en bin ze in kontakt ewest mit, en beïnvloed deur, et Olde Egypte, Babylonië, et Perzische Riek en et Olde Griekenlaand, mar ok mit moderne bewegings zoas De Verlochting en de opkomst van et nationaolisme.

Daoromme stelt de Jeuds-Amerikaanse perfester Daniel Boyarin dat "Jeuds wezen de pure kattegerieën van identiteit deurbrek, omdat et niet nationaol is, niet genealogisch, niet godsdienstig, mar dit allemaole in een dialektisch spanningsveld".

De principes en de geschiedenis van et jeudendum vörmen de historische fundamenten van een hiel antal aandere godsdiensten, waoronder et christendom en de islam. Et belangriekste geschrift van et Jeudendom, de Tennach, is haost et zelfde as t Oolde testament in et christendom. Naost de Tennach bestaon der ok nog laotere geschriften mit antekenings van Rabbienen en interpretaoties van de Tennach, waorvan de belangriekste is de Talmud.

Rabbiense visie

Volgens de Jeudse traditie was Abraham (Awraham) de eerste Jeude. Rabbiense literatuur verhoalt dat hie de eerste was um 't teeng de rest van de weerld op te nem en de dwoasheid van ofgodendienst of te warpen. Doarop beleufde God dat Abraham, inmiddels ol op hoge leuftied, nog kinders zol kriegen, um te begun Isaäk (Jitschak), die zien wark veurt zol zettn en Erets Jisrael (= 't Laand van Israël, doar Kena'an (Kanaän) eneumd) zol arven. Volgens de Tenach gaf God de zeune van Isaäk, Jakob (Jaäkov), de naame "Israël", wat "hie die met God worstelt" betekkent, en wiedde zien noazoat in um zien noatie te weezn.

God stuurde Jakob met ol zien kinders noar Iegypte; noadat zie uutendelijk sloaven werden, stuurde God Mozes (Mosje) um de Israëlieten uut de sloaverni'je terugge te nem. Noa de Uuttocht uut Iegypte brach God hen noar de barge Sinaï um hun de Torah te geevn, en brach hen uutendelijk noar Erets Jisrael. God bepoalde dat 't noazoat van Mozes' breur Aäron (Aharon) 'n priesterklasse binn'n de Israëlitische gemenschappe zol ween. Zie dienden eerst in de Tabernoakel ('n verploatsbar huus van verering), en loater dienden hun noazoat in de Tempels van Jeruzalem.

Bie terugkums in Erets Jisrael werd de tente met de Toabernoakel in de stad Silo eploats en bluf doar mir dan 300 joar. Geduurnde disse tied verstrekte God 't Jeudse volk leiders en strieders, um de noatie te verzoamelen noadat hie vijanden had estuurd um hen an te valln. Noa verlup van tied doal'n 't moroale van de noatie tot 't punt woarin God de Filistienen toestund um de Tempel in Silo te veroveren en te plunderen.

De Israëlieten vertelden de profeet Samuël (Sjmoe'el) dat zie het punt hadden beriekt woar zie beheufte hadden an 'n permanente koning, zoas aandere noaties die ok hadden. God wus dat dit nie 't beste veur de Jeuden was, mar willigde 't verzeuk in en liet Samuel Saul, 'n groot mar zeer beschieden meense, beneumen tot koning. Toen de meensen Saul overhoalden teeng 'n order in te goa die via Samuel egeven was, bevul God Samuel um David in de ploatse van Saul te beneum.

Zodroa David evestigd was as ziende de koning, verteln hie de profeete Nathan dat hie 'n permanente Tempel zol willen bouwen. As beloning beleufde God David dat hie zien zeune zol toestoa um de tempel te bouwen en de troone nooit van zien kinders zol untnem. David's zeune, Salomo (Sjlomo), bouwn de eurste permanente tempel volgens de wil van God, te Jeruzalem.

Noa de dood van Salomo, werd 't koninkriek verdeuld in de twie'e koninkrieken Israël en Judea (Jehoeda) bestoand uut twie'e stamm. Israël had 'n verschiedenheid an koningen, moar noa 'n poar hunderd joar stund God vanwegge 'n zich uutbreidende afgodendienst Assyrië toe um Israël te veroveren en Zien volk te verbannen. 't koninkriek van Judea, woarva' Jeruzalem de heufdstad was en da de tempel bevatte, bleuf under 't gezag van 't Huus van David. De ofgodendienste achter steug tot 't punt da God Babylonië toestund um Judea te veroveren, de Tempel te verniel'n, die 410 joar in ebruuk was ewes, en zien volk noar Babylonië te verbannen, met de belofte dat zie noa zeventig jaar zollen wödden bevrie'jd.

Noa 70 joar werd'n 't de meensen toe estoa terugge te keren noar Israël under lieding van Ezra, en de tempel werd herbouwd. Disse twiede tempel stund 420 joar euverend, woarnoa hie werd vernietigd deur de Romeinse generoale en de loatere keizer Titus. Di's de stoat woarin de barge Moriah mut blieven totda 'n noazaot van David zich veurdut um de glorie van Israël te harstellen ('t bestoa van de islamitische Koepel van de Rots dut in disse theologische visie nie ter zake).

De Torah, die op de barge Sinaï egeven was, werd soam evat in de vief beuken van Mozes en soam met de beuken van en euver de profeten en de geschriften de 'Eskreven Torah' eneumd. De details, die de biebeheurende 'Mondelinge Torah' vurmen, mussen uneschreven blieven. Echter, an eziene de vervolging van de Jeuden toenam, untstund 't gevoar dat details vergetten zollen wödden. Doarumme werden zie asnog op etekend in de Misjna, de Talmoed, en aandere heilige beuken van 't jeudendumme.

Geleufsbegunsels

Hoewe 't jeudendum altied 'n oantal geleufsbegunselen hef bevestigd, hef 't nooit 'n bindende catechismus untwikkeld. Kortum, dur is gin formeel overeinekummen dogma of reeks van religieuze geleufspunten. Hoewe individuele rabbienen, of söms volledige greupen, of en toe met 'n vast dogma akkaord gungen, gungen aandere rabbienen en greupen hiermet nie akkoard. Zunder centroale overeinekummen gezag, kon gin enkele formulering van Jeudse geleufsprincipes blievende veurkeur over 'n aandere verkriegen.

Ok de Jeuds-Romiense historicus Flavius Josephus benoadrökt veural praktieken en tradisies, en nie de geleufslere, in zien beschrieving van de kenmarken van 'n apostoate ('n ofvallige Jeude') en de iesen ten oanzie van 't Jeuds wödden (de besniedenis en 't holden an traditioneule regels). Desaniettemin werden in 't orthodox jeudendum sommige begunsels, bieveurbeeld de goddelijke eursprong van de Torah, wel zo belangriek eacht, dat openlieke verwarping van die begunsels 'n reden kon ween um die persoone tot 'ofvallige' (apikores) te bestempelen.

Samenvatting

Een antal formulering van geleufsprincipes bint in de leup der tied verskenen; de meste hebt vul gemenschappelijk, en verskillen slechts in details. 'N underlinge vergelieking toont 'n breude toleroantie veur variërende theologische perspectieven an. Hierunder völgt 'n soamvatting van Jeudse geleufsbegunsels:

1. Monotheïsme - 't jeudendum is ebaseerd op strikt unitaristisch monotheïsme, 't geleuf in iene god. God wöd op evat as eeuwig, de schepper van 't heulal en de brön van ethiek.

2. God is iene - 't ideu van 'n dualitiet of 'n Drie'evuldigheid van God is veur Jeuden 'n heresie; het wörd beschold as verwant an polytheïsme.

3. God is alleskunnend of omnipotent (binn'n de greanzen van de logica) en alleswettend (omniscient). De verskillende Noamen van God bint manieren um verskillende aspecten van de anweuzigheid van God in de weerld uut te drökken.

4. God is nie-fysisch, nie-materieel en eeuwig. alle verkloaringen in de Hebreeuwse Biebel en in de rabbiense literoatuur die zich van antropomorfisme bedient, bint metaforen, anezien het aanders unmogelijk zol weezn um euver God te sprekken.

5. An God allennig kan men 'n gebed anbieden. Iedere tussenpersoone (uut welke euvertuuging dan ok) tussen 'n meense en God, verplicht of optioneel, würd traditioneel as ofvallig beschold.

6. De Tenach, en veulle van wat in de Misjna en Talmoed wörd beschrevven, is 't product van goddelijke openboaring. Hoe de openboaring warkt, en wat 't precies betekkent woanneer men zeg da 'n beuke 'goddelijk' is, is altied 'n kwestie van geschil ewes. Under Jeuden bestiet verskillende begrippen van dit concept.

7. De weurden van profeten bint woarheden.

8. Mozes was de veurnoamste profeet.

9. De Torah, de vief beuken van Mozes dus, is de primaire tekst van 't jeudendum. 'T Rabbiense jeudendum stelt da de Thora 't zelfde is as die deur God an Mozes werd egeven op de barge Sinaï. 'T orthodoxe jeudendum stelt dat de Torah van nu precies geliek is an wa toen werde ontvang, offezie van 'n klen oantal folten in 't euverschrievn. Weggens de untwikkeling in 't Tenachisch, archeologisch en toalkundig underzeuk, verwarpen veulle Jeuden dit principe. In ploats doarva, anvoard zie dat de karn van de möndelinge en eskreven Torah van Mozes ofkumstig bint, moar dat de eskreven Torah van nu uutegevven is met aandere documenten.

10. God zol allennig diegenen beleunen die Zien gebeuden noakomt, degenen die ze overtredd straffen.

11. God keus 't Jeudse völk um 'n uniek verbund met God te hem; de beskrieving van disse euverienkums is de Torah zelf. In teengstalling tot wat voak wödde beweerd, bint de Jeuden niet Gods verkeuzen völk op zich. Jeuden geleuft dat zie veur 'n specifieke opdracht binte ekeuzen; om 'n licht te wee'n veur de noaties en 'n euverienkums met God noa te kom zoas die wödde beskreven in de Torah. 'T reconstructionistisch jeudendum verwarpt 't idee van verkeuzen te wee'n geheul en al.

12. Dur zol 'n Jeudse messias kom of wellicht 'n messioans tiedpark.

13. De ziel is zuuver bie gebeurte. Meensen binte ebeuren met 'n jetser hatov, 'n tendens um geud te doe, en 'n jetser hara, 'n tendens um slecht te doe. Doarumme bint de meensen vri'j de weg in 't leven te goa die zie wilt nem.

14. Meensen kunt boeten veur zunden, die slechts folten bint in 't noakom van de wetten. De liturgie van de 'untzagwekkende doagen' (Rosj Hasjana en Jom Kipoer) en de tiene doagen van inkeer durtussen, verkloaren dat 't gebed, boete doe en tzedaka, 't verplichte geven veur goede deulen (en in disse verskillend van de vriewillige liefdoadighied), zunden herstalt. Boete doe wörd allennig zinvul eacht indien vergezeld van 'n opracht besluut um op te holden met onanvoardbare acties en zelfs dan allennig as acties um verontskuldigingen an darden an te bieden eurlijk wödden undernum.

Et Jeudendom en Ethiopië

De karke van de Ark in Aksum

Naost et "Rabbiense" of "Talmudische" jeudendom is der ok nog et Ethiopische jeudendom dat veul traditioneler is en nog priesters en offeringen kent. De baanden tussen et jeudendom en Ethiopië binnen stark en oold. Zo wordt Ethiopië meerdere maolen enuumd in de Tennach en zol Ethiopië et laand van herkomst weden van de Keuningin van Sheba. Alle Ethiopische keizers, töt an de leste keizer Haile Selassie de in 1974 opstapte, menen dat zi'j ofstammen van de zeun van keuning Salomo en de keuningin van Sheba, die in Ethiopië Makeda enuumd wodt en dat die zeun de eerste Ethiopische keizer was. Ook zegt de Ethiopische karke dat zi'j de Ark van et Verbond hebben en dat disse in n zwaor bewaokte karke in de stad Aksum is.

Dit artikel is eskreaven in et sallandsk.